Acta Pacis Westphalicae III B 1,1 : Die Friedensverträge mit Frankreich und Schweden, 1. Teil: Urkunden / Antje Oschmann
18. Instrumentum Pacis Osnabrugensis (IPO) [Münster] 1648 Oktober 24
18
[Münster]
Ausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für den Kaiser: HHStA Wien ,
AUR 1648 X 24 = Druckvorlage, zit.: IPO-AK.
Papierlibell, B 20,0 cm × L 30,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband; ältere Aufschrift; Seitenbän-
der aus gelber und blauer Seide, heute abgerissen – 112 Blatt Papier und zwei Vorsatzblätter mit
Wasserzeichen; ältere Paginierung und moderne Foliierung – Text auf 107 Blatt mit Tinte durchge-
hend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 16 Zeilen je Seite – 40 Unterschriften – 41 aufge-
drückte Lacksiegel – die Siegelschnur ist aus blauer und gelber Seide sowie einem Silberdraht gefloch-
ten ; sie ist den Siegeln Oxenstiernas und Trauttmansdorffs sowie denen Salvius’, Lambergs und Kranes
unterlegt, dann zum Falz geführt, am linken Rand dreimal durch den Buchblock gezogen und außen
zweimal verschlungen.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für Schweden: RA Stock -
holm , originaltraktater Tyskland I. Tyska riket No. 8 H, zit.: IPO-NS.
Pergamentlibell, B 30,0 cm × L 40,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband; ältere handschriftliche
und moderne gedruckte Aufschrift; Seitenbänder aus gelber und blauer Seide, heute abgerissen – 48
Blatt Pergament – Text auf 44 Blatt mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel
21–23 Zeilen je Seite, Schreiblinien sichtbar – 40 Unterschriften – 40 aufgedrückte Lacksiegel – die
Siegelschnur ist aus blauer und gelber Seide sowie einem Silberdraht geflochten; sie ist den Siegeln
Lambergs und Kranes sowie denen Oxenstiernas und Salvius’ unterlegt, dann zum Falz geführt und am
linken Rand dreimal durch den Buchblock gezogen.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für das kurmainzische Reichs-
direktorium : HHStA Wien , AUR 1648 X 24, zit.: IPO-NM.
Papierlibell, B 23,0 cm × L 33,5 cm – Wasserspuren im oberen Viertel, innen am Falz bis zur Mitte hin
– pergamentbezogener Pappeinband; verschiedene, zum Teil ältere Aufschriften; Seitenbänder aus gel-
ber und (wahrscheinlich) schwarzer Seide, heute fast völlig abgerissen – 77 Blatt Papier, zusammenge-
halten durch eine gelbe (früher wahrscheinlich schwarz-gelb gedrehte) Seidenkordel, die dreimal durch
Einband und Buchblock gezogen ist; ohne Foliierung – Text auf 74 Blatt mit Tinte durchgehend in
gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 21 Zeilen je Seite, senkrechte Schreiblinien sichtbar – 38
Unterschriften – 35 aufgedrückte Lacksiegel – aus schwarzer und gelber Seide geflochtene Siegelschnur,
die den Siegeln Oxenstiernas und Salvius’ sowie Lambergs und Kranes unterlegt, dann zum Falz ge-
führt und dort mit der Heftungsschnur verknotet ist.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für das Corpus Evangelicorum:
SHStA Dresden , O.U. 13.163, zit.: IPO-NE.
Pergamentlibell, B 27,0 cm × L 37,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband; neuere Aufschriften;
Seitenbänder aus gelber Seide, heute zum Teil abgerissen – 84 Blatt Pergament mit Goldschnitt; ohne
Foliierung – Text auf 80 Blatt mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 19
Zeilen je Seite, Schreiblinien sichtbar; Initialen auf der ersten Textseite aufwendiger gestaltet – 34
Unterschriften – 34 aufgedrückte Lacksiegel – aus schwarzer und gelber Seide geflochtene Siegelschnur,
die den Siegeln Lambergs und Oxenstiernas sowie Kranes unterlegt, dann mittig zum Falz geführt und
dreimal durch Einband und Buchblock gezogen ist.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für Kf. Maximilian von Bayern:
BHStA München , Kurbayern Urkunden Nr. 1698, zit.: IPO-NB.
Papierlibell, B 21,0 cm × L 31,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband; neuere handschriftliche und
gedruckte Aufschriften; Seitenbänder aus gelber und schwarzer Seide – 69 Blatt Papier; moderne Foli-
ierungen – Text auf 60 Blatt mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 27
Zeilen je Seite, Schreiblinien sichtbar – 35 Unterschriften – 34 aufgedrückte Lacksiegel – teils aus
schwarzer und gelber Seide, teils aus gelber Seide geflochtene Siegelschnur, die den Siegeln Oxenstiernas
und Lambergs sowie Salvius’ und Kranes unterlegt, dann nach unten zum Falz geführt und dreimal
durch den Buchblock gezogen ist.
Präambel und Dispositio des IPO sind in die Ratifikationsurkunden inseriert:
Kaiserliche Ratifikation des IPO, Wien 1648 November 7, hier Nr. 19: Ausfertigung für
Schweden, zit.: IPO-KRS.
Schwedische Ratifikation des IPO, Stockholm 1648 November 18[/28], hier Nr. 20: Aus-
fertigung für den Kaiser, zit.: IPO-SRK; Ausfertigung für das kurmainzische Reichsdirek-
torium , zit.: IPO-SRM; Ausfertigung für das Corpus Evangelicorum, zit.: IPO-SRE.
Abgedruckt wird die oben als Druckvorlage bezeichnete Überlieferung unter Anwendung
unserer editionstechnischen Normalisierungen. Im textkritischen Apparat wird auf Varian-
ten der anderen Überlieferungen gemäß den S. XXXIff erläuterten Maßgaben hingewiesen.
Die Gliederung der Absätze ist neu vorgenommen worden. In eckigen Klammern werden
die arabischen Ziffern größerer Zahlen hinzugefügt, wenn ausgeschriebene Zahlwörter in
der Druckvorlage verwendet werden. Darüber hinaus sind (ebenfalls in eckigen Klam-
mern ) die heute geläufige Zählung der Paragraphen sowie ein Hinweis auf die inhaltliche
Übereinstimmung mit dem IPM (Nr. 1) vermerkt. Diese Konkordanz berücksichtigt weder
die Unterschiede in der Orthographie von Namen und Wörtern noch diejenigen Varianten
im Buchstaben- und Wortbestand, die sich aufgrund der unterschiedlichen Textgrundlage
der Editionen beider Verträge ergeben, für die inhaltliche Aussage jedoch unerheblich sind
und deshalb auch im textkritischen Apparat nicht erscheinen. Zur Differenzierung des Gra-
des der inhaltlichen Übereinstimmung zwischen IPO und IPM werden folgende Zeichen
verwendet:
In nomine sacrosanctae et individuae trinitatis, amen.
Präambel
[≙ IPM] Notum sit universis et singulis, quorum interest aut quomodolibet
interesse potest, postquam a multis annis orta in Imperio Romano dissidia
motusque civiles eo usque increverant, ut non modo universam Germaniam,
sed et aliquot finitima regna, potissimum vero Sueciam Galliamque ita invol-
verint , ut diuturnum et acre exinde natum sit bellum, primo quidem inter
serenissimum et potentissimum principem ac dominum, dominum Ferdinan-
dum secundum, electum Romanorum imperatorem, semper augustum, Ger-
maniae , Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae etc. regem,
archiducem Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carinthiae,
Carniolae, marchionem Moraviae, ducem Luxemburgiae, Superioris ac Infe-
rioris Silesiae, Wurtenbergae et Teckae, principem Sueviae, comitem Habs-
burgi , Tyrolis, Kyburgi et Gorritiae, landgravium Alsatiae, marchionem Sacri
Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae, dominum
Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum, inclytae memoriae, cum
suis foederatis et adhaerentibus ex una et serenissimum ac potentissimum
principem ac dominum, dominum Gustavum Adolphum, Suecorum, Gotho-
rum et Vandalorum regem, magnum principem Finlandiae, ducem Esthoniae
et Careliae, Ingriaeque dominum, inclytae recordationis, et regnum Sueciae
eiusque foederatos et adhaerentes ex altera parte, deinde post eorum e vita
decessum inter serenissimum et potentissimum principem et dominum, do-
minum Ferdinandum tertium, electum Romanorum imperatorem, semper au-
gustum , Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae
etc. regem, archiducem Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Ca-
rinthiae , Carniolae, marchionem Moraviae, ducem Luxemburgiae, Superioris
ac Inferioris Silesiae, Württenbergae et Teckae, principem Sueviae, comitem
Habsburgi, Tyrolis, Kyburgi et Gorritiae, landgravium Alsatiae, marchionem
Sacri Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae, domi-
num Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum, cum suis foederatis
et adhaerentibus ex una et serenissimam ac potentissimam principem ac do-
minam , dominam Christinam, Suecorum, Gothorum Vandalorumque regi-
nam , magnam principem Finlandiae, ducem Esthoniae et Careliae, Ingriaeque
dominam, regnumque Sueciae et eius foederatos et adhaerentes ex altera
parte, unde multa christiani sanguinis effusio cum plurimarum provinciarum
desolatione secuta est, tandem divina bonitate factum esse, ut utrinque de
pace universali suscepta sit cogitatio in eumque finem ex mutua partium con-
ventione , Hamburgi die vigesima quinta [25.] stylo novo vel die decima
quinta [15.] stylo veteri Decembris anno Domini millesimo sexcentesimo
quadragesimo primo [1641] inita
Ksl.-schwed. Präliminarvertrag, Hamburg 1641 Dezember 15/25 (Druck: Meiern 1, 8ff );
zur Überlieferung: Hartmann , 490–495.
prima stylo veteri mensis Julii anno Domini millesimo sexcentesimo quadra-
gesimo tertio [1643] congressui plenipotentiariorum Osnabrugis et Monaste-
rii Westphalorum instituendo.
Comparentes igitur statuto tempore et loco utrinque
plenipotentiarii, a parte quidem Imperatoris illustrissimi et excellentissimi do-
mini , dominus Maximilianus comes a Trautmansdorff et Weinsberg, baro in
Gleichenberg, Neostadii ad Cocrum, Negau, Borgau et Totzenbach, dominus
in Teinitz, eques aurei velleris, consiliarius secretus et camerarius sacrae Caesa-
reae maiestatis eiusque aulae supremus praefectus, nec non dominus Joannes
Maximilianus comes a Lamberg, liber baro in Ortteneck et Ottenstein, domi-
nus in Stockaren et Ammerang, burggravius in Steyr etc., sacrae Caesareae
maiestatis camerarius, et dominus Joannes a Crane, iuris utriusque licentiatus,
comes Palatinus, consiliarii Imperiales aulici, a parte vero reginae Sueciae illu-
strissimi et excellentissimi domini, dominus Joannes Oxenstirna Axelii, comes
Moreae Australis, liber baro in Kymitho et Nynääs, dominus in Fiholm, Alhult,
Horningsholm, Südorbo et Lidöö, regni Sueciae senator et consiliarius cancel-
lariae , et dominus Joannes Adler Salvius, dominus in Adlersberg, Harssefeld,
Wildenbruch et Tulinge, regni Sueciae senator, regiae maiestatis consiliarius
secretus et aulae cancellarius, post invocatum divini numinis auxilium mutu-
asque plenipotentiarum tabulas
menti de verbo ad verbum inserta sunt) rite commutatas praesentibus, suffra-
gantibus et consentientibus Sacri Romani Imperii electoribus, principibus ac
statibus ad divini numinis gloriam et christianae reipublicae salutem in mutuas
pacis et amicitiae leges consenserunt et convenerunt tenore sequenti:
Dispositio
Art. I
[I ≙ § 1 IPM] Pax sit christiana, universalis, perpetua veraque et sincera ami-
citia inter sacram Caesaream maiestatem, domum Austriacam omnesque eius
foederatos et adhaerentes et singulorum haeredes et successores, imprimis re-
gem Catholicum, electores, principes ac status Imperii ex una et sacram re-
giam maiestatem regnumque Sueciae omnesque eius foederatos et adhaerentes
et singulorum haeredes ac successores, imprimis regem Christianissimum ac
respective electores, principes statusque Imperii ex altera parte eaque ita sin-
cere serioque servetur et colatur, ut utraque pars alterius utilitatem, honorem
ac commodum promoveat omnique ex parte et universi Romani Imperii cum
regno Sueciae et vicissim regni Sueciae cum Romano Imperio fida vicinitas et
secura studiorum pacis atque amicitiae cultura revirescant ac reflorescant.
Art. II
[II = § 2 IPM] Sit utrinque perpetua oblivio et amnestia omnium eorum, quae
ab initio horum motuum quocunque loco modove ab una vel altera parte
ultro citroque hostiliter facta sunt, ita ut nec eorum nec ullius alterius rei
causa vel praetextu alter alteri posthac quicquam hostilitatis aut inimicitiae,
molestiae vel impedimenti quoad personas, statum, bona vel securitatem per
se vel per alios, clam aut palam, directe vel indirecte, specie iuris aut via facti,
in Imperio aut uspiam extra illud (non obstantibus ullis prioribus pactis in
contrarium facientibus) inferat vel inferri faciat aut patiatur, sed omnes et sin-
gulae hinc inde tam ante bellum quam in bello verbis, scriptis aut factis illatae
iniuriae, violentiae, hostilitates, damna, expensae absque omni personarum
rerumve respectu ita penitus abolitae sint, ut quicquid eo nomine alter adver-
sus alterum praetendere posset, perpetua sit oblivione sepultum.
Art. III
[III,1 ≈ § 5 IPM] Iuxta hoc universalis et illimitatae amnestiae fundamentum
universi et singuli Sacri Romani Imperii electores, principes, status ( compre-
hensa immediata Imperii nobilitate) eorumque vasalli, subditi, cives et inco-
lae , quibus occasione Bohemiae Germaniaeve motuum vel foederum hinc
inde contractorum ab una vel altera parte aliquid praeiudicii aut damni quo-
cunque modo vel praetextu illatum est, tam quoad ditiones et bona feudalia,
subfeudalia et allodialia quam quoad dignitates, immunitates, iura et privile-
gia restituti sunto plenarie in eum utrinque statum in sacris et profanis, quo
ante destitutionem gavisi sunt aut iure gaudere potuerunt, non obstantibus
sed annullatis quibuscunque interim in contrarium factis mutationibus.
[III,2 ∼ § 6 IPM] Quemadmodum vero tales restitutiones omnes et singulae
intelligendae sunt salvis iuribus quibuscunque tam directi quam utilis dominii
in vel circa bona restituenda, sive secularia sive ecclesiastica, sive restituenti
sive restituendo sive cuivis tertio competentibus, salvis item litispendentiis
desuper in aula Caesarea sive in camera Imperiali vel aliis Imperii immediatis
aut mediatis dicasteriis vertentibus, ita haec clausula salvatoria generalis vel
aliae subsequentes speciales ipsam restitutionem nullatenus impediant, sed
competentia iura, actiones, exceptiones et litispendentiae post factam demum
restitutionem coram competenti iudice examinentur, discutiantur et expedi-
antur . Multo minus haec reservatio ipsi amnestiae universali et illimitatae
quicquam praeiudicii afferat aut etiam ad proscriptiones, confiscationes et
eius generis alienationes extendatur vel articulis aliter conventis interque hos
compositioni gravaminum aliquid deroget. Nam quantum iuris in bonis ec-
clesiasticis hucusque controversis eiusmodi restituti vel restituendi sint habi-
turi , patebit infra articulo de gravaminum ecclesiasticorum compositione .
Art. IV
[IV,1 = § 7 IPM] Et quamvis ex hac praecedenti regula generali facile diiudi-
cari possit, qui et quatenus restituendi sint, tamen ad instantiam aliquorum de
quibusdam gravioris momenti causis prout sequitur specialiter mentionem
fieri placuit, ita tamen, ut qui expresse non nominati vel expuncti sunt, prop-
terea pro omissis vel exclusis non habeantur.
[IV,2 ≙ § 10 IPM] Ante omnia vero causam Palatinam conventus Osnabru-
gensis et Monasteriensis eo deduxit, ut ea de re iam diu mota lis dirempta sit
modo sequenti:
[IV,3 = § 11 IPM] Et primo quidem quod attinet domum Bavaricam, dignitas
electoralis, quam electores Palatini antehac habuerunt, cum omnibus regaliis,
officiis, praecedentiis, insigniis et iuribus quibuscunque ad hanc dignitatem
spectantibus nullo prorsus excepto ut et Palatinatus Superior totus una cum
comitatu Cham cum omnibus eorum appertinentiis, regaliis ac iuribus sicut
hactenus ita et imposterum maneant penes dominum Maximilianum, comi-
tem Palatinum Rheni, Bavariae ducem eiusque liberos totamque lineam Guil-
helmianam , quamdiu masculi ex ea superstites fuerint.
[IV,4 = § 12 IPM] Vicissim dominus elector Bavariae pro se, haeredibus ac
successoribus suis totaliter renunciet debito tredecim millionum omnique
praetensioni in Austriam Superiorem et statim a publicata pace omnia instru-
menta desuper obtenta Caesareae maiestati ad cassandum et annullandum ex-
tradat .
[IV,5 = § 13 IPM] Quod ad domum Palatinam attinet, Imperator cum Impe-
rio publicae tranquillitatis causa consentit, ut vigore praesentis conventionis
institutus sit electoratus octavus, quo dominus Carolus Ludovicus comes Pa-
latinus Rheni eiusque haeredes et agnati totius lineae Rudolphinae iuxta ordi-
nem succedendi in aurea bulla expressum
ris praeter simultaneam investituram ipsi domino Carolo Ludovico aut eius
successoribus ad ea, quae cum dignitate electorali domino electori Bavariae
totique lineae Guilhelmianae attributa sunt, competat.
[IV,6 = § 14 IPM] Deinde ut Inferior Palatinatus totus cum omnibus et singu-
lis ecclesiasticis et secularibus bonis iuribusque et appertinentiis, quibus ante
motus Bohemicos electores principesque Palatini gavisi sunt, omnibusque do-
cumentis , regestis, rationariis et caeteris actis huc spectantibus eidem plenarie
restituantur cassatis iis quae in contrarium acta sunt, idque autoritate Caesa-
rea effectum iri, ut neque rex Catholicus neque ullus alius, qui exinde aliquid
tenet, se huic restitutioni ullo modo opponat.
[IV,7 = § 15 IPM] Cum autem certae quaedam praefecturae Stradae Montanae
antiquitus ad electorem Moguntinensem pertinentes anno demum millesimo
quadringentesimo sexagesimo tertio [1463] pro certa pecuniae summa Palati-
nis cum pacto perpetuae reluitionis impigneratae fuerint
Verschreibung des Mainzer Kf.en, Adolf Gf. von Nassau (ca. 1423–1475, 1461 Kf.), vom 24.
November 1463 und der dazugehörige Revers des pfälzischen Kf.en, Friedrichs I. des Siegrei-
chen (1425–1476), vom 27. November desselben Jahres (Druck: Meiern 4, 362–366 ).
est, ut hae praefecturae penes modernum dominum electorem Moguntinen-
sem eiusque in archiepiscopatu Moguntinensi successores permaneant, dum-
modo pretium pignerationis sponte oblatum infra terminum executioni con-
clusae pacis praefixum parata pecunia exsolvat caeterisque, ad quae iuxta te-
norem literarum oppignerationis tenetur, satisfaciat.
[IV,8 = § 16 IPM] Electori quoque Trevirensi tanquam episcopo Spirensi,
episcopo item Wormatiensi iura, quae praetendunt in bona quaedam ecclesia-
stica intra Palatinatus Inferioris territorium sita, coram competenti iudice
prosequi liberum esto, nisi de his inter utrumque principem amice convenia-
tur .
[IV,9 = § 17 IPM] Quod si vero contigerit lineam Guilhelmianam masculi-
nam prorsus deficere superstite Palatina, non modo Palatinatus Superior, sed
etiam dignitas electoralis, quae penes Bavariae duces fuit, ad eosdem supersti-
tes Palatinos interim simultanea investitura gavisuros redeat octavo tunc elec-
toratu prorsus expungendo; ita tamen Palatinatus Superior hoc casu ad Pala-
tinos superstites redeat, ut haeredibus allodialibus electoris Bavariae actiones
et beneficia, quae ipsis ibidem de iure competunt, reservata maneant.
[IV,10 = § 18 IPM] Pacta quoque gentilitia inter domum electoralem Heidel-
bergensem et Neoburgicam a prioribus Imperatoribus super electorali succes-
sione confirmata
Seit dem Hausvertrag von Pavia vom Jahre 1329 (Druck: Wittelsbacher Hausver-
träge , 81–101, hier 93ff; dt. Übersetzung: 104f) hatten die pfälzischen Kf.en mit ihren Agna-
ten , zu denen auch die Hg.e von Pfalz-Neuburg gehörten, Vereinbarungen über die Kurwürde
getroffen, beispielsweise in den Jahren 1541, 1545, 1546, 1551 und 1553 ( Muffat , 289f,
292f, 296, 298f, 304f, mit Drucknachweisen). Pfalz-Neuburg hatte sich seine Ansprüche auf
die Kur 1566, 1570 und 1615 vom Kaiser bestätigen lassen ( ebenda , 307 ).
tioni contraria non sunt, salva rataque maneant.
[IV,11 = § 19 IPM] Ad haec, si quae feuda Juliacensia aperta esse competenti
via iuris evictum fuerit, ea Palatinis evacuentur.
[IV,12 = § 20 IPM] Praeterea ut dictus dominus Carolus Ludovicus aliquate-
nus liberetur onere prospiciendi fratribus de appennagio, Caesarea maiestas
ordinabit, ut dictis suis fratribus quadringenta Imperialium thalerorum millia
[400.000] intra quadriennium ab initio anni venturi millesimi sexcentesimi
quadragesimi noni [1649] numerandum expendantur singulisque annis cen-
tena millia [100.000] solvantur una cum annuo censu quinque de centum
computatis.
[IV,13 = § 21 IPM] Deinde tota domus Palatina cum omnibus et singulis, qui ei
quocunque modo addicti sunt aut fuerunt, praecipue vero ministri, qui ei in hoc
conventu aut alias operam suam navarunt, ut et omnes Palatinatus exules fru-
antur amnestia generali supra descripta , pari cum caeteris in ea comprehensis
iure et hac transactione singulariter in puncto gravaminum plenissime.
[IV,14 = § 22 IPM] Vicissim dominus Carolus Ludovicus cum fratribus Cae-
sareae maiestati obedientiam et fidelitatem sicut caeteri electores principesque
Imperii praestet, ac insuper Palatinatui Superiori pro se et haeredibus suis
tum ipse tum eius fratres, donec ex linea Guilhelmiana haeredes legitimi et
masculi superfuerint, renuncient.
[IV,15 = § 23 IPM] Cum autem de eiusdem principis viduae matri sororibus-
que praestando victalitio et dote constituenda mentio iniiceretur, pro bene-
volo sacrae Caesareae maiestatis in domum Palatinam affectu promissum est
dictae viduae matri pro victalitio semel pro semper viginti thalerorum Impe-
rialium millia [20.000], singulis autem sororibus dicti domini
28 Caroli] So in der Druckvorlage ( IPO-AK ) sowie in IPO-NS, IPO-NE, IPO-KRS, IPO-
SRK, IPO-SRM, IPO-SRE; in IPO-NM Caroli Ludovici; in IPO-NB steht Ludovici in
der laufenden Zeile, ist jedoch doppelt unterstrichen, und am Rand ist vermerkt deleatu[r];
nicht mehr feststellbar ist, aus welcher Zeit diese Notiz stammt.
nuptum elocatae fuerint, dena thalerorum Imperialium millia [10.000] no-
mine suae maiestatis exsolutum iri. De reliquo vero ipsis idem princeps Caro-
lus Ludovicus satisfacere teneatur.
[IV,16 = § 24 IPM] Comites in Leiningen et Daxburg saepedictus dominus
Carolus Ludovicus eiusque successores in Palatinatu Inferiori nulla in re tur-
bet , sed iure suo a multis retro seculis obtento et a Caesaribus confirmato
quiete ac pacifice uti frui permittat.
[IV,17 = § 25 IPM] Liberam Imperii nobilitatem per Franconiam, Sueviam et
tractum Rheni cum districtibus appertinentibus in suo statu immediato invio-
late relinquat.
[IV,18 = § 26 IPM] Feuda etiam ab Imperatore in baronem Gerardum de
Waldenburg dictum Schenckherrn , Nicolaum Georgium Reigersberger, cancel-
larium Moguntinum, et Heinricum Brömbser, baronem de Rüdesheim, item
ab electore Bavariae in baronem Joannem Adolphum Wolff dictum Metternich
collata rata maneant. Teneantur tamen eiusmodi vasalli domino Carolo Lu-
dovico velut domino directo eiusque successoribus iuramentum fidelitatis
praestare atque ab eodem feudorum suorum renovationem petere.
[IV,19 = § 27 IPM] Augustanae confessionis consortibus, qui in possessione
templorum fuerant, interque eos civibus et incolis Oppenheimensibus, serve-
tur status ecclesiasticus anni millesimi sexcentesimi vigesimi quarti [1624],
caeterisque id desideraturis Augustanae confessionis exercitium tam publice
in templis ad statas horas quam privatim in aedibus propriis aut alienis ei rei
destinatis per suos aut vicinos verbi divini ministros peragere liberum esto.
[IV,20 ← § 28 IPM] Princeps Ludovicus Philippus comes Palatinus Rheni
recuperet omnes ditiones, dignitates et iura in sacris et profanis, quae ipsi a
maioribus ex successione et divisione ante tumultus bellicos obvenerunt.
[IV,21 ← § 28 IPM] Princeps Fridericus comes Palatinus Rheni quartam par-
tem vectigalis Wiltzbacensis, coenobium quoque Hornbach cum pertinentiis
et quicquid iuris parens eius antehac ibidem habuit ac possedit, recipiat et
respective retineat.
[IV,22 ← § 28 IPM] Princeps Leopoldus Ludovicus comes Palatinus Rheni
restituatur penitus in comitatum Veldentz ad Mosellam tam in ecclesiasticis
quam politicis contra omnia hactenus attentata in eum, quo anno millesimo
sexcentesimo vicesimo quarto [1624] ipsius parens fuit, statum.
[IV,23 = § 29 IPM] Controversia, quae vertitur inter episcopos respective
Bambergensem et Herbipolensem ac marchiones Brandenburgicos, Culmba-
chi et Onoltsbachi, de castro, oppido, praefectura et monasterio Kitzingen in
Franconia ad Moenum, aut amicabili compositione aut summario iuris pro-
cessu terminetur intra biennium sub poena perdendae praetensionis impo-
nenda tergiversanti; interim dictis dominis marchionibus restituatur nihilomi-
nus fortalitium Wilzburg in eum statum, qui tempore traditionis descriptus
fuit, ex conventione et promisso
Weißenburger Akkord mit Tilly vom 14./24. Dezember 1631 anläßlich der Übergabe der
Festung Wülzburg; dazu vgl. das dem WFK vorgelegte Memorial des Gesandten des Mgf.en
von Brandenburg-Ansbach, praes. 1646 Februar 10[/20] (Druck: Meiern 2, 816f ).
[IV,24 ← § 31(2) IPM] Domus Würtenbergica maneat quiete in recuperata
possessione dynastiarum Weinsberg, Neustadt et Meckmüle. Restituatur
etiam in omnia et singula secularia atque ecclesiastica bona et iura ante hos
motus ubicunque possessa interque illa specialiter in dynastias Blaubeuren,
Achalm et Stauffen cum pertinentiis et sub praetextu pertinentium ad eas oc-
cupatis bonis, cumprimis civitate et territorio Göppingensi atque pago Pflu-
meren , reditibus universitati Tübingensi pie fundatis. Recipiat etiam dynastias
Heidenheim et Oberkirch itemque civitates Balingen, Tuttlingen, Ebingen et
Rosenfeld nec non arcem et pagum Neidlingen cum pertinentiis, tum Ho-
hentwiel , Hohenasberg, Hohenaurach, Hohen-Tübingen, Albeck, Horn-
bergk , Schiltack cum civitate Schorndorff. Restitutio etiam fiat in ecclesias
collegiatas Stuttgard, Tübingen, Hernberg, Göppingen, Backnang nec non in
abbatias, praeposituras atque monasteria Bebenhausen, Maulbron, Anhausen,
Lorch, Adelberg, Denckendorff, Hirschau, Blaubeuren, Herprechtingen,
Murhard, Albersbach, Königsbrunn, Herrenalb, Divi Georgii, Reichenbach,
Pfullingen et Lichtenstern sive Marien-Cron et similia cum omnibus docu-
mentis ablatis, salvis tamen et reservatis domus Austriacae nec non Wurtten-
bergicae in supradictas dynastias Blaubeuren, Achalm et Stauffen praetensis
iuribus, actionibus, exceptionibus et remediis atque beneficiis iuris quibus-
cunque .
[IV,25 ∼ § 32 IPM] Principes quoque Würtenbergici lineae Mompelgardensis
restituantur in omnes suas ditiones in Alsatia vel ubicunque sitas et nomina-
tim in duo feuda Burgundica Clerval et Passavant et ab utraque parte redin-
tegrentur in eum statum, iura, praerogativas ac in specie ad eam immedieta-
tem erga Romanum Imperium, qua ante initium horum bellorum gavisi sunt
et qua caeteri Imperii principes ac status gaudent vel gaudere debent.
[IV,26 = § 33 IPM ] De causa Badensi hoc modo conventum est:
Fridericus marchio Badensis et Hachbergensis eiusque filii et haeredes cum
omnibus, qui iisdem quocunque modo inservierunt aut adhucdum inserviunt,
cuiuscunque nominis aut conditionis sint, gaudeant et fruantur supra articulo
2. et 3. descripta amnestia cum omnibus suis clausulis et beneficiis eiusque
vigore restituantur plenissime in eum statum in sacris et profanis, in quo ante
exortos Bohemiae motus fuit dominus Georgius Fridericus, marchio Badensis
et Hachbergensis, quoad Marchionatum Inferiorem Badensem, qui vulgo sub
appellatione Baden-Durlach venit, itemque quoad marchionatum Hachbergen-
sem , tum etiam quoad ditiones Röttelen, Badenweiler et Sausenberg, non
obstantibus sed annullatis quibuscunque interim in contrarium factis muta-
tionibus .
Deinde restituantur marchioni Friderico praefecturae Stain et Renchingen
absque onere aeris alieni interea temporis a marchione Guilhelmo contracti,
ratione fructuum, interesse aut sumptuum per transactionem Ettlingae anno
Domini millesimo sexcentesimo vigesimo nono [1629] initam
helmo marchioni Badensi cessae cum omnibus iuribus, documentis literariis
aliisque pertinentiis, ita ut tota illa actio sumptuum ac fructuum perceptorum
et percipiendorum cum omni damno et interesse a tempore primae occupa-
tionis numerando sublata et penitus extincta sit. Annua quoque pensitatio ex
Marchionatu Inferiori Marchionatui Superiori pendi solita virtute praesen-
tium penitus sublata, annullata et annihilata sit, nec eo nomine quicquam vel
de praeterito vel de futuro imposterum unquam praetendatur vel exigatur.
Alternetur etiam imposterum inter utramque lineam Badensem, Inferioris sci-
licet et Superioris Marchionatus Badensis, praecedentia et sessio in comitiis et
circuli Suevici aliisque universalibus vel particularibus Imperii aut quibuscun-
que conventibus, pro nunc tamen eadem praecedentia penes marchionem Fri-
dericum , dum superstes erit, permanente.
[IV,27 = § 34 IPM] De baronatu Hohengeroltseck conventum est, ut si do-
mina principissa Badensis praetensa sua iura in dicto baronatu documentis
authenticis sufficienter probaverit, restitutio statim post latam desuper sen-
tentiam fiat cum omni causa omnique iure vigore documentorum competenti.
Cognitio autem haec finiatur a die publicatae pacis infra biennium. Nullae
denique actiones, transactiones vel exceptiones generales vel speciales clausu-
lae in hoc instrumento pacis comprehensae (quibus omnibus per expressum
et in perpetuum vigore huius derogatum sit) ab una vel altera parte ullo un-
quam tempore contra hanc specialem conventionem allegentur vel admittan-
tur .
[IV,28 ← § 35 IPM] Dux de Croy gaudeat effectu generalis amnestiae, neque
protectio regis Christianissimi sit ei fraudi dignitatis, privilegiorum, hono-
rum , bonorum aut ullo alio respectu. Quiete quoque possideat eam dominii
Vinstingen partem, quam maiores sui possederunt, prout nunc a domina
matre sua dotalitii nomine possidetur, iuribus Imperii quoad dictum domi-
nium Vinstingen in eo statu, quo fuerunt ante hos motus, salvis permanenti-
bus .
[IV,29 ← § 35 IPM] Quod controversiam Nassau-Sigen contra Nassau-Sigen
attinet, cum res haec per commissionem Caesaream anno 1643 ad amicabilem
compositionem sit remissa
In der Auseinandersetzung der Erben des Gf.en Johann VII. von Nassau-Siegen (1561–1623)
um die Nachfolge in der geteilten Gft. Siegen waren seit dem Ende der 30er Jahre mehrere ksl.
Kommissionen tätig gewesen; darunter eine, die 1643 eingesetzt worden war. Diese ist er-
wähnt in dem im Auftrag des Gf.en Johann Moritz von Nassau (1604–1679) dem WFK vor-
gelegten Memorial vom 2./12. Januar 1647 (Druck: Meiern 5, 209 ff). Zur Sache selbst vgl.
die von Moser veröffentlichten Reichshofratsgutachten von 1633–1652 (Druck: Moser 1,
280–309) und (mit abweichender Darstellung in manchen Punkten) Demandt , 196–206.
amicabili compositione vel iuridica sententia coram competenti iudice deci-
datur , comite Johanne Mauritio de Nassau eiusque fratribus absque ulla tur-
batione , pro suis quotis duntaxat, in apprehensa possessione manentibus.
[IV,30 ← 35 IPM] Comitibus Nassau-Saraepontanis restituantur omnes eo-
rum comitatus, dynastiae, territoria, homines et bona ecclesiastica et secula-
ria , feudalia et allodialia, nominatim vero comitatus Saraepontanus et Sarwer-
danus integri cum omni causa, ut et fortalitium Homburg cum tormentis bel-
licis mobilibusque ibi repertis, salvis utrinque respective tam ratione anno
1629, 7. Julii, per sententiam adiudicatorum in revisorio
illatis damnis, competentibus iuribus, actionibus, exceptionibus et beneficiis
iuris iuxta leges Imperii determinandis, nisi partes potius ament amica trans-
actione rem componi, salvo etiam iure, quod comitibus de Leiningen- Dax-
burg in dicto comitatu Sarwerdano competere potest.
[IV,31 ← § 35 IPM] Domus Hanovica restituatur in praefecturas Bobenhau-
sen , Bischoffsheim am Steg et Wilstadt.
[IV,32 ← § 35 IPM] Johannes Albertus comes Solmensis in quadrantem op-
pidi Butzbacensis et quatuor pagos adiacentes restituatur.
[IV,33 ← § 35 IPM] Itemque restituatur domus Solms-Hohensolms in omnia
bona et iura sibi anno etc. 1637 adempta, non obstante transactione desuper
cum domino Georgio, landgravio Hassiae, postea facta
Vertrag zwischen Gf. Philipp Reinhard II. von Solms-Hohensolms und Lgf. Georg II. von
Hessen-Darmstadt vom 29. März/8. April 1638 (erwähnt von Uhlhorn , 218f), auf den
während des WFK mehrfach pauschal hingewiesen wurde ( Meiern 4, 395 ; Meiern 5, 801 ,
822, 906, 1013).
[IV,34 ← § 35 IPM] Comites de Isenburg gaudeant amnestia generali supra
articulo 2. et 3. descripta, salvis tamen iuribus domino Georgio, landgravio
Hassiae, vel cuivis tertio contra eosdem ut et contra comites de Hohensolms
competentibus.
[IV,35 ← § 35 IPM] Rheingravii in suas praefecturas Troneck et Wildenburg
itemque dynastiam Mörchingen cum pertinentiis et caetera omnia iura a vici-
nis usurpata restituantur.
[IV,36 ← § 35 IPM] Vidua domini Ernesti comitis Sainensis restituatur in eam
possessionem arcis, oppidi et praefecturae Hachenburg cum pertinentiis ut et
pagi Bendorff, in qua fuit ante destitutionem, salvo tamen iure cuiusvis.
[IV,37 ← § 35 IPM] Castrum et comitatus Falckenstein restituatur ei, cui de
iure competit. Quicquid etiam iuris comitibus de Rasseburg cognominatis
Löwenhaupt in praefecturam Bretzenhaim, feudum archiepiscopatus Colo-
niensis , nec non baronatum Reipoltskirch in districtu Hundsrück sita compe-
tit , id eis cum omnibus iuribus et appertinentiis salvum sit.
[IV,38 ← § 35 IPM] Restituatur etiam domus Waldeck in possessionem vel
quasi omnium iurium in dynastia Didinghausen et pagis Nordernau, Lichten-
schaid , Defeld et Niederschleidern, prout illis anno millesimo sexcentesimo
vicesimo quarto [1624] gavisa est.
[IV,39 ← § 35 IPM] Joachimus Ernestus comes Öttingensis in omnia ecclesia-
stica et secularia, quae pater ipsius Ludovicus Eberhardus ante hos motus
possidebat, restituatur.
[IV,40 ← § 35 IPM] Item domus Hohenloica in omnia ipsi ablata, praecipue
dynastiam Weickersheim, itemque in coenobium Scheftershaim absque omni
exceptione, imprimis retentionis, restituatur.
[IV,41 ← § 35 IPM] Fridericus Ludovicus comes de Löwenstain et Werthaim
in omnes suos comitatus et dynastias, quae tempore huius belli sequestratae,
confiscatae aliisque cessae fuerunt, in politicis et ecclesiasticis restituatur.
[IV,42 ← § 35 IPM] Ferdinandus Carolus comes de Löwenstain et Werthaim
in omne id, quod defunctis eius agnatis Georgio Ludovico et Johanni Casi-
miro sequestratum, confiscatum aliisque cessum est, in politicis et ecclesiasti-
cis restituatur, salvis tamen iis bonis et iuribus, quae Marcae Christianae
Der Name dieser Gräfin aus der Linie Löwenstein-Scharfeneck (1625–1672), die mit Gabriel
Gabrielson Oxenstierna (1619–1672) verheiratet war ( Europäische Stammtafeln 5, 65;
ebenda 8, 156), ist in den neun für diese Edition herangezogenen Urkunden deutlich mit
Marca Christiana angegeben. Er erscheint jedoch in den zeitgenössischen Drucken und später
häufiger als Maria Christina. Selbst in den Akten des Familienarchivs der Löwenstein wird
die Gräfin unterschiedlich genannt, beispielsweise (1650) Marca Christiana, (1650) Marca
Christina, (1650) Maria Christiana, (1666) Maria Christina; ihre eigene Unterschrift lautete
(1662) M. Christiana (freundliche Auskunft des StA Wertheim ).
filiae dicti Georgii Ludovici de Löwenstain, ex haereditate paterna et materna
competunt, in quae plenarie restituatur, pariter etiam vidua Johannis Casimiri
de Löwenstain in sua bona dotalitia et hypothecata, reservato iure, si quod in
supradicta competit comiti Friderico Ludovico, vel amicabili compositione
vel legitimo processu prosequendo.
[IV,43 ← § 35 IPM] Domus Erbacensis, imprimis comitis Georgii Alberti
haeredes, in castrum Breubergicum omniaque eius iura ipsis cum domino co-
mite Löwenstainensi communia tam quoad praesidium eiusdemque directio-
nem quam caetera civilia iura restituantur.
[IV,44 ← § 35 IPM] Vidua et haeredes comitis a Brandenstein restituantur in
omnia ex causa belli ademta bona et iura.
[IV,45 ← § 35 IPM] Baro Paulus Kevenhüller cum nepotibus ex fratre, haeredes
cancellarii Löffleri, Marci Conradi a Rhelingen liberi et haeredes, item Hiero-
nymus a Rhelingen una cum uxore neç non Marcus Anthonius a Rhelingen,
quisque in omnia sibi per confiscationem ademta plenarie restituti sunto.
[IV,46 = § 36 IPM] Contractus, permutationes, transactiones, obligationes et
instrumenta debiti vi metuve seu statibus seu subditis illicite extorta, prout in
specie queruntur Spira, Weissenburgum ad Rhenum, Landavia, Reutlinga,
Heilbrunna aliique, ut et redemptae cessaeque actiones abolitae atque ita an-
nullatae sunto, ut ullum iudicium actionemve eo nomine intentare minime
liceat. Quod si vero debitores instrumenta crediti vi metuve creditoribus ex-
torserint , ea omnia restituantur actionibus desuper salvis.
[IV,47 = § 37(1) IPM] Debita, sive emptionis, venditionis, annuorum redi-
tuum sive alio nomine vocentur, si ab una alterave belligerantium parte in
odium creditorum violenter extorta sint, contra debitores veram violentiam et
realem solutionem intercessisse allegantes et se ad probandum offerentes nulli
processus executivi decernantur nisi his exceptionibus praevia plenaria causae
cognitione decisis, [IV,48 = § 37(2) IPM] processu desuper instituto a pacis
publicatione infra biennium finiendo sub poena perpetui silentii contumaci-
bus debitoribus imponenda. Processus autem hactenus eo nomine contra ip-
sos decreti una cum transactionibus et promissionibus pro futura creditorum
restitutione factis tollantur et enerventur, salvis tamen iis pecuniarum sum-
mis , quae flagrante bello pro aliis ad avertenda maiora eorum pericula et
damna bono animo et intentione erogatae sunt.
[IV,49 = § 38 IPM] Sententiae tempore belli de rebus mere secularibus pro-
nunciatae , nisi processus vitium et defectus manifeste pateat vel in continenti
demonstrari possit, non quidem omnino sint nullae, ab effectu tamen rei iu-
dicatae suspendantur, donec acta iudicialia (si alterutra pars intra semestre ab
inita pace spatium petiverit revisionem) in iudicio competenti modo ordina-
rio vel extraordinario in Imperio usitato revideantur et aequabili iure ponde-
rentur , atque ita dictae sententiae vel confirmentur vel emendentur vel, si nul-
liter latae sint, plane rescindantur.
[IV,50 = § 39 IPM] Si quae etiam feuda regalia vel privata ab anno millesimo
sexcentesimo decimo octavo [1618] non fuerant renovata nec interim eorum
nomine praestita servitia, nemini id fraudi esto, sed tempus repetendae inve-
stiturae a die factae pacis cedere incipiat.
[IV,51 = § 40 IPM] Tandem omnes et singuli tam bellici officiales militesque
quam consiliarii et ministri togati, civiles et ecclesiastici, quocunque nomine
aut conditione censentur, qui uni alterive parti earundemve foederatis aut ad-
haerentibus toga vel sago militarunt, a summo ad infimum, ab infimo ad sum-
mum absque ullo discrimine vel exceptione cum uxoribus, liberis, haeredibus,
successoribus, servitoribus quoad personas et bona in eum vitae, famae, hono-
ris , conscientiae, libertatis, iurium ac privilegiorum statum, quo ante dictos
motus gavisi sunt aut iure gaudere potuerunt, utrinque restituti sunto, nec
eorum personis aut bonis ullum creator praeiudicium, ullave actio vel accusa-
tio intentator, multo minus ulla poena damnumve quocunque praetextu irro-
gator . Et haec quidem omnia quoad illos, qui Caesareae maiestatis et domus
Austriacae subditi et vasalli non sunt, plenissimum effectum habeant.
[IV,52 = § 41 IPM] Qui vero subditi et vasalli haereditarii Imperatoris et do-
mus Austriacae sunt, eadem gaudeant amnestia quoad personas, vitam, fa-
mam et honores habeantque securum reditum in pristinam patriam, ita ta-
men , ut se teneantur accommodare legibus patriis regnorum et provincia-
rum .
[IV,53 ≙ § 42 IPM] Quantum autem eorundem bona concernit, si ea, ante-
quam in coronae Sueciae Galliaeve partes transierunt, confiscatione aut alio
modo amissa fuere, etsi plenipotentiarii Suedici diu multumque institerant, ut
iis etiam illa restituerentur, tamen cum sacrae Caesareae maiestati hac in re ab
aliis nihil praescribi nec ob Caesareanorum constantem contradictionem ali-
ter transigi potuerit ordinibusque Imperii eapropter bellum continuari e re
Imperii non fuerit visum, porro quoque amissa sunto ac modernis possessori-
bus permanento.
[IV,54 ≙ § 43 IPM] Illa vero bona, quae ipsis post ob eam causam, quod pro
Suecis aut Gallis contra Caesarem domumque Austriacam arma sumpsissent,
erepta sunt, iisdem, qualia nunc sunt, absque refusione tamen sumptuum et
fructuum perceptorum aut damni dati, restituantur.
[IV,55 = § 44 IPM] De caetero in Bohemia aliisque quibuscunque provinciis
haereditariis Imperatoris Augustanae confessioni addictis subditis vel credito-
ribus eorumve haeredibus pro privatis suis praetensionibus, si quas habent et
earum nomine actiones intenderint aut prosecuti fuerint, ius et iustitia aeque
ac catholicis citra respectum administretur.
[IV,56 = § 45 IPM] A dicta tamen universali restitutione excepta sunto, quae
restitui vel redhiberi nequeunt, mobilia et se moventia, fructus percepti, auto-
ritate belligerantium partium interversa itemque tam destructa quam publicae
securitatis causa in alios usus conversa aedificia publica et privata, sacra et
profana, nec non deposita publica vel privata hostilitatis intuitu confiscata,
legitime vendita, sponte donata.
[IV,57 = § 46 IPM] Quia vero etiam causa Juliacensis successionis inter inter-
essatos , nisi praeveniatur, magnas aliquando turbas in Imperio excitare pos-
set , ideo conventum est, ut ea quoque pace confecta ordinario processu coram
Caesarea maiestate vel amicabili compositione vel alio legitimo modo sine
mora dirimatur.
Art. V
[V ← § 47 IPM] Cum autem praesenti bello magnam partem gravamina, quae
inter utriusque religionis electores, principes et status Imperii vertebantur,
causam et occasionem dederint, de iis prout sequitur conventum et transac-
tum est:
1. [V,1 ← § 47 IPM] Transactio anno millesimo quingentesimo quinquage-
simo secundo [1552] Passavii inita et hanc anno millesimo quingentesimo
quinquagesimo quinto [1555] secuta pax religionis , prout ea anno millesimo
quingentesimo sexagesimo sexto [1566] Augustae Vindelicorum et post in di-
versis Sacri Romani Imperii comitiis universalibus confirmata fuit, in omni-
bus suis capitulis unanimi Imperatoris, electorum, principum et statuum utri-
usque religionis consensu initis ac conclusis rata habeatur sancteque et invio-
labiliter servetur.
Quae vero de nonnullis in ea articulis controversis hac transactione communi
partium placito statuta sunt, ea pro perpetua dictae pacis declaratione tam in
iudiciis quam alibi observanda habebuntur, donec per Dei gratiam de reli-
gione ipsa convenerit, non attenta cuiusvis seu ecclesiastici seu politici intra
vel extra Imperium quocunque tempore interposita contradictione vel pro-
testatione , quae omnes inanes et nihili vigore horum declarantur.
In reliquis omnibus autem inter utriusque religionis electores, principes, sta-
tus omnes et singulos sit aequalitas exacta mutuaque, quatenus formae reipu-
blicae , constitutionibus Imperii et praesenti conventioni conformis est, ita ut
quod uni parti iustum est, alteri quoque sit iustum, violentia omni et via facti,
ut alias ita et hic, inter utramque partem perpetuo prohibita.
2. [V,2 ← § 47 IPM] Terminus, a quo restitutionis in ecclesiasticis et quae
intuitu eorum in politicis mutata sunt, sit dies prima Januarii anni millesimi
sexcentesimi vicesimi quarti [1624]. Fiat itaque restitutio omnium electorum,
principum et statuum utriusque religionis, comprehensa libera Imperii nobili-
tate ut et communitatibus et pagis immediatis, plenarie et pure, cassatis omni-
bus interim in istiusmodi causis latis, publicatis et institutis sententiis, decre-
tis , transactionibus, pactis seu dedititiis seu aliis et executionibus, reductione
ad statum dicti anni dieique in omnibus facta.
[V,3 ← § 47 IPM] Civitates Augusta Vindelicorum, Dünckelspüla, Bibracum
et Ravensburgum retineant bona, iura et exercitium religionis dicti anni diei-
que , sed ratione dignitatum senatoriarum aliorumque munerum publicorum
sit inter utrique religioni addictos aequalitas idemque numerus.
[V,4 ← § 47 IPM] In specie autem quoad civitatem Augustam sint septem
senatores consilii secretioris ex familiis patriciis delecti, ex his desumpti rei-
publicae praesides duo, vulgo stadt-pfleger dicti, unus sit catholicus, alter Au-
gustanae confessionis, ex reliquis quinque tres catholicae religioni et duo Au-
gustanae confessioni addicti. Senatores reliqui senatus, ut vocant, minoris nec
non syndici, assessores iudicii urbani aliique officiales omnes sint aequali nu-
mero utriusque religionis. Quaestores rei nummariae sint tres, quorum duo
unius, tertius diversae religionis, ita quidem ut primo anno duo sint catholici,
unus vero Augustanae confessionis, altero duo Augustanae confessionis et ter-
tius catholicus, et sic deinceps alternando singulis annis.
[V,5 ← § 47 IPM] Praefecti rei tormentariae itidem tres parique annua alter-
natione . Idem etiam circa curam collectarum, annonae, aedilicii muneris et si
quae alia sunt officia, quae tribus committuntur, obtineat, ita quidem ut si
uno anno duo officia (veluti quaestura et cura annonae vel aedilicii muneris)
penes duos catholicos et unum Augustanae confessionis sint, eodem anno duo
alia officia (veluti praefectura rei tormentariae et collectarum) duobus ex Au-
gustana confessione et uni catholico committantur, sequenti autem anno circa
haec officia duobus catholicis duo Augustanae confessioni addicti et uni ca-
tholico unus Augustanae confessionis surrogetur.
[V,6 ← § 47 IPM] Munera, quae uni soli committi solita sunt, pro qualitate
rei vel uno vel pluribus annis inter catholicos et Augustanae confessionis cives
alternentur eo quidem modo, ut de officiis, quae tribus personis committun-
tur , nunc dictum.
[V,7 ← § 47 IPM] Templorum tamen et scholarum cuique parti suarum cura
integra reservetur. Ii autem catholici, qui nunc tempore huius pacificationis in
magistratu et officiis praeter numerum supra conventum supersunt, pristino
quidem per omnia honore commodoque fruantur, veruntamen usquedum eo-
rum loca vel morte vel abdicatione vacaverint, vel domi se contineant vel, si
senatui quandoque interesse velint, voto tamen careant.
[V,8 ← § 47 IPM] Neutra vero pars suae religioni adhaerentium potentia ad
deprimendam alteram abutatur aut maiorem numerum directe vel indirecte
ad dignitates praesidum, senatorum aliorumque publicorum munerum aggre-
gare praesumat, sed quicquid eius quandocunque et quomodocunque tenta-
tum fuerit, irritum esto. Proinde non solum haec dispositio quotannis,
quando de novorum senatorum aliorumque officialium in demortuorum lo-
cum surrogatione agitur, publice praelegitor, sed etiam praesidis seu duum-
viri , secretiorum reliquorumque senatorum, praefectorum, syndicorum, iudi-
cum aliorumque officialium catholicorum electio et nunc et posthac sit penes
ipsos catholicos, Augustanae vero confessioni addictorum penes eosdem, et
defuncto catholico alius catholicus pariterque Augustanae confessioni addicto
eidem addictus surrogetur.
[V,9 ← § 47 IPM] Pluralitas autem votorum in causis religionem sive directe
sive indirecte concernentibus nequaquam attendatur, neque illa Augustanae
confessioni addictis civibus eius loci magis quam Augustanae confessionis
electoribus, principibus et statibus in Imperio Romano praeiudicet. Quod si
catholici pluralitate votorum in his vel aliis quibusvis negotiis in praeiudicium
Augustanae confessioni addictorum abutantur, reservatum his ipsis esto vi-
gore huius transactionis ad introducendam alternationem quinti senatoris se-
cretioris aliaque legitima remedia provocare.
[V,10 ← § 47 IPM] De caetero pax religiosa itemque ordinatio Carolina de
electione magistratuum
Nach den in der Stadt Augsburg durch die Kalenderreform hevorgerufenen Unruhen wurde
am 1./11. August 1584 unter Vermittlung ksl. Kommissare ein Vergleich geschlossen (Druck:
Lünig , TRA XIII, 137–143); dazu gehören die ksl. Ratifikation, Prag 1585 Mai 5 (Druck:
ebenda , 143f), und das Publikations- und Exekutionsedikt des Rates, Augsburg 1586 Juni 26
(Druck: ebenda , 144–148).
Über das Berufungsrecht für die evangelischen Prädikanten wurde Mitte Mai 1591 zwischen
dem Augsburger Rat und der Bürgerschaft Augsburgischer Konfession ein Vergleich ( vertrags-
mittel ) geschlossen (Textnachweis: Warmbrunn , 373 Anm. 77), der am 10. August 1591
vom Kaiser bestätigt wurde ( ebenda , 374 Anm. 78).
tenus huic dispositioni directe vel per indirectum non repugnant) salvae et
inviolatae per omnia maneant.
[V,11 ← § 47 IPM] Deinde Dünckelspülae, Biberaci et Ravensburgi duo sint
consules, catholicus unus, alter Augustanae confessionis, quatuor secretioris
consilii aequali numero utriusque religionis. Eadem etiam aequalitas circa se-
natum , iudicium urbanum, praefecturam aerarii ut et alia omnia officia, digni-
tates ac munera publica observetur. Quoad praeturam iudicii vero, syndica-
tum et secretarios senatus et iudicii nec non quoad alia huiusmodi officia,
quae uni tantum personae committuntur, alternatio perpetuo observetur, ita
ut demortuo catholico semper Augustanae confessioni addictus et vice versa
succedat. Quantum ad modum electionis et votorum pluralitatem nec non
curam templorum ac scholarum itemque anniversariam praelectionem huius
dispositionis attinet, idem, quod de Augusta dictum est, observetur.
[V,12 ← § 47 IPM] Quod ad civitatem Donawerdam attinet, si in proxime
venturis comitiis universalibus in pristinam libertatem restituenda esse iudica-
bitur ab Imperii statibus, eodem gaudeat iure in ecclesiasticis et politicis, quo
caeterae Imperii liberae civitates vigore huius transactionis gaudent, salvis ta-
men quoad hanc civitatem eorum, quorum interest, iuribus.
[V,13 ← § 47 IPM] Terminus autem anni millesimi sexcentesimi vicesimi
quarti [1624] nullum praeiudicium creare debet iis, qui ex capite amnestiae
aut aliunde restituendi veniunt.
3. [V,14 ← § 47 IPM] Bona ecclesiastica immediata quod attinet, sive sint
archiepiscopatus, episcopatus, praelaturae, abbatiae, baliviae, praepositurae,
commendae sive liberae fundationes seculares aut alia, una cum reditibus,
pensionibus aliisque quocunque nomine signatis, seu in urbibus seu ruri sitis,
ea seu catholici seu Augustanae confessionis status die prima Januarii anni
millesimi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] possederint, omnia et singula
nullo plane excepto eius religionis consortes, qui dicto tempore in reali eo-
rum possessione fuerunt, usquedum de religionis dissidiis per Dei gratiam
conventum fuerit, tranquille et imperturbate possideant, neutrique parti liceat
alteri seu in iudicio seu extra negotium facessere, multo minus turbas aut im-
pedimentum aliquod inferre. Si vero, quod Deus prohibeat, de religionis dis-
sidiis amicabiliter conveniri non possit, nihilominus haec conventio perpetua
sit et pax semper duratura.
[V,15 ← § 47 IPM] Si igitur catholicus archiepiscopus, episcopus, praelatus
aut Augustanae confessioni addictus in archiepiscopum, episcopum, praela-
tum electus vel postulatus solus aut una cum capitularibus, seu singulis seu
universis, aut etiam alii ecclesiastici religionem imposterum mutarint, exci-
dant illi statim suo iure, honore tamen famaque illibatis, fructusque et reditus
citra moram et exceptionem cedant, capituloque aut cui id de iure competit,
integrum sit aliam personam religioni ei, ad quam beneficium istud vigore
huius transactionis pertinet, addictam eligere aut postulare, relictis tamen ar-
chiepiscopo , episcopo, praelato etc. decedenti fructibus et reditibus interea
perceptis et consumptis.
Si ergo status seu catholici seu Augustanae confessioni addicti archiepiscopa-
tibus , episcopatibus, beneficiis aut praebendis suis immediatis a die prima Ja-
nuarii anni millesimi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] iudicialiter aut ex-
traiudicialiter exciderint aut quocunque modo turbati fuerint, vigore harum
illico tam in ecclesiasticis quam politicis, omnibus novationibus abolitis, resti-
tuantur , ita quidem ut quaecunque bona ecclesiastica immediata die prima
Januarii anni millesimi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] catholico praesule
regebantur, catholicum caput recipiant et vicissim, quae dicto anno dieque
Augustanae confessioni addicti possidebant, retineant etiam imposterum, re-
missis tamen, quae una pars contra alteram praetendere posset, perceptis in-
terea fructibus, damnis et expensis.
4. [V,16 ← § 47 IPM] In omnibus archiepiscopatibus, episcopatibus et reliquis
fundationibus immediatis iura eligendi et postulandi iuxta cuiusque loci con-
suetudines et statuta antiqua illibata maneant, quatenus illa Imperii constitu-
tionibus , transactioni Passaviensi, paci religiosae et imprimis huic declarationi
et transactioni sunt conformia, et intuitu archiepiscopatuum et episcopatuum
Augustanae confessioni addictis permanentium ea nihil in se contineant illi
confessioni adversum, sicut etiam pariter in episcopatibus et ecclesiis, in qui-
bus catholicis et Augustanae confessionis ordinibus mixta iura admittuntur,
statutis antiquis nihil de novo admisceatur, quod catholicorum vel Augusta-
nae confessioni addictorum conscientiam et causam pro cuiusque parte lae-
dere eorumve ius imminuere possit.
[V,17 ← § 47 IPM] Postulati vero seu electi in capitulationibus suis spondeant
se susceptos ecclesiasticos principatus, dignitates et beneficia nequaquam hae-
reditario iure possessuros aut id acturos, ut haereditaria fiant, sed libera sit
ubique capitulo et quibus id praeterea pariter cum capitulo pro more compe-
tit , tam electio et postulatio quam sede vacante administratio et iurium epi-
scopalium exercitium, operaque detur, ne nobiles, patricii, gradibus academi-
cis insigniti aliaeque personae idoneae, ubi id fundationibus non adversatur,
excludantur, sed ut potius in iis conserventur.
5. [V,18 ← § 47 IPM] Ubi sacra Caesarea maiestas ius primariarum precum
exercuit, exerceat etiam imposterum, dummodo decedente Augustanae con-
fessioni addicto in eius religionis episcopatibus Augustanae confessioni addic-
tus ad normam statutorum et observantiae idoneus precibus fruatur. In mixtis
vero ex utraque religione seu episcopatibus seu aliis locis immediatis precibus
primariis praesentatus non gaudeat, nisi beneficium vacans religionis consors
possederit.
[V,19 ← § 47 IPM] Si quid annatarum, iurium pallii, confirmationum, men-
sium Papalium et huiusmodi iurium et reservationum nomine in bonis sta-
tuum Augustanae confessionis ecclesiasticis immediatis a quocunque quando-
cunque aut quomodocunque praetendatur, id validitate et executione a bra-
chio seculari impertienda careat.
[V,20 ← § 47 IPM] In quorum autem ecclesiasticorum bonorum immediato-
rum capitulis utriusque religionis capitulares et canonici vigore praefati ter-
mini certo utrinque numero admittuntur mensesque Papales id temporis in
usu fuerunt, porro quoque, si decedentes capitulares et canonici ex numero
catholicorum definito fuerint,
dentur , modo Papalis provisio capitulis immediate e curia Romana et tem-
pore legitimo insinuetur.
6. [V,21 ← § 47 IPM] Electi aut postulati in archiepiscopos, episcopos aut
praelatos Augustanae confessioni addicti a sacra Caesarea maiestate, post-
quam intra annum electionis aut postulationis suae fidem fecerint et iura-
menta regalibus sueta feudis praestiterint, absque ulla exceptione investiantur
ultraque taxae ordinariae summam insuper eiusdem dimidium pro infeuda-
tione pendant.
Iidem aut sede vacante capitula et quibus administratio cum iis coniunctim
competit, ad universales aeque ac particulares deputationum, visitationum,
revisionum aliosque conventus Imperiales literis solitis evocentur et suffragii
iure fruantur, prout quisque statuum ante religionis dissidia eorum iurium
particeps fuit. Quae vero et quot personae ad eiusmodi conventus mitti debe-
ant , de eo praesulibus cum capitulis et conventualibus statuere liberum esto.
[V,22 ← § 47 IPM] De titulis principum ecclesiasticorum ex Augustana con-
fessione ita convenit, ut absque tamen praeiudicio status et dignitatis titulis
„electorum aut postulatorum in archiepiscopum, episcopum, abbatem, prae-
positum “ insigniantur, sessionem autem in scamno inter ecclesiasticos et se-
culares intermedio et transverso capiant. Quibus a latere assideant in con-
ventu omnium trium Imperii collegiorum director cancellariae Moguntinen-
sis , nomine domini archiepiscopi actorum comitialium generali directione
fungens, et post ipsum directores collegii principum, idemque observetur in
senatu principum collegialiter congregato a solis istius collegii actorum direc-
toribus .
7. [V,23 ← § 47 IPM] Quot capitulares aut canonici die prima Januarii anno
millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] uspiam vel Augustanae con-
fessionis vel catholici fuerunt, totidem illic ex utraque religione erunt semper,
nec decedentibus nisi eiusdem religionis consortes surrogentur. Si vero alicubi
iam plures catholici vel Augustanae confessionis capitulares aut canonici be-
neficia possident quam anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624],
ii quidem supernumerarii beneficia et praebendas ad vitam retineant, mortuis
vero tam diu catholicis Augustanae confessioni addicti et his catholici succe-
dant , donec redintegratus fuerit utriusque religionis capitularium et canonico-
rum numerus, qui die prima Januarii anno millesimo sexcentesimo vicesimo
quarto [1624] erat.
Exercitium vero religionis in mixtis episcopatibus ita restituatur et perma-
neat , ubi et quatenus id anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624]
palam receptum permissumque fuit, neque supradictis omnibus vel eligendo
vel praesentando aliterve quidquam detrimenti creetur.
8. [V,24 ← § 47 IPM] Qui archiepiscopatus, episcopatus et aliae fundationes
atque bona ecclesiastica immediata vel mediata in satisfactionem regiae maie-
statis regnique Sueciae aut aequivalentem recompensationem indemnitatem-
que suorum foederatorum, amicorum et interessatorum concesserunt, pecu-
liaribus suis conventionibus infra contentis per omnia relinquantur. In omni-
bus vero iis, quae ibi non continentur, et inter haec quoad § „Ius dioecesanum
etc.“ 16. infrapositum , constitutionibus Imperii et huic transactioni subiecta
manento.
9. [V,25 ← § 47 IPM] Quaecunque monasteria, collegia, ballivias, commen-
das , templa, fundationes, scholas, hospitalia aliave bona ecclesiastica mediata
ut et eorum reditus iuraque, quocunque ea nomine appellata fuerint, Augusta-
nae confessionis electores, principes, status etc. anno millesimo sexcentesimo
vicesimo quarto [1624] die prima Januarii possederunt, eadem omnia et sin-
gula sive retenta semper sive restituta sive vigore huius transactionis restitu-
enda iidem possideant, donec controversiae religionis amicabili partium com-
positione universali definiantur, non attentis exceptionibus sive ante sive post
transactionem Passaviensem aut pacem religiosam reformata et occupata aut
quod non de vel in territorio Augustanae confessionis statuum vel exempta
vel aliis statibus iure suffraganeatus, diaconatus aliave quavis ratione obligata
fuisse dicuntur.
Unicum solumque huius transactionis, restitutionis observantiaeque futurae
fundamentum sit die prima Januarii anno millesimo sexcentesimo vicesimo
quarto [1624] habita possessio irritis prorsus exceptionibus, quae ex intro-
ducto alicubi locorum exercitio interimistico vel anterioribus aut secutis pac-
tis generalibus aut specialibus transactionibus vel litibus motis causisve decisis
vel etiam decretis, mandatis, rescriptis, paritoriis, reversalibus, litispendentiis
vel aliis quibuscunque praetextibus et rationibus desumi possent.
Ubi igitur supradictorum omnium bonorum, eorundem pertinentium fructu-
umve Augustanae confessionis statibus aliquid quovis modo aut praetextu
sive iudicialiter sive extraiudicialiter a dicto tempore interversum aut ademp-
tum est, omnino absque mora et indistincte (interque illa specialiter etiam
monasteria, fundationes atque bona ecclesiastica omnia et singula a principe
Württenbergico anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] pos-
sessa ) cum suis pertinentiis, reditibus et accessionibus ubicunque sitis una
cum amotis documentis in priorem statum restituantur, nec Augustanae con-
fessioni addicti posthac in habita vel recuperata possessione ullo modo tur-
bentur , sed ab omni persecutione iuris et facti perpetuo tuti sint, donec con-
troversiae religionis compositae fuerint.
[V,26 ← § 47 IPM] Omnia quoque monasteria, fundationes et sodalitia me-
diata , quae die prima Januarii anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto
[1624] catholici realiter possederunt, possideant et ipsi similiter, utut in Augu-
stanae confessionis statuum territoriis et ditionibus ea sita sint, non tamen in
alios religiosorum ordines, quam quorum regulis primitus dicata sunt, com-
mutentur , nisi talium religiosorum ordo plane interciderit. Tunc enim magi-
stratui catholicorum liberum esto, ex alio in Germania ante dissidia religionis
exorta usitato ordine novos religiosos substituere.
In quibuscunque vero fundationibus, ecclesiis collegiatis, monasteriis, hospi-
talibus eiusmodi mediatis
cue vixerunt, vivant etiam posthac promiscue numero prorsus eodem, qui die
prima Januarii anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] ibidem
repertus fuit. Publicum etiam religionis exercitium idem maneat, quod quovis
in loco dicto anno dieque usitatum fuit, absque unius vel alterius partis impe-
dimento .
In quibuscunque etiam fundationibus mediatis anno millesimo sexcentesimo
vicesimo quarto [1624] die prima Januarii sacra Caesarea maiestas primarias
preces exercuit, exerceat eas et inposterum ad modum circa bona immediata
superius explicatum. Idem plane hic observetur de mensibus Papalibus,
quod supra de iis § 5 dispositum est. Conferant etiam archiepiscopi et qui-
bus aliis id iuris competit, beneficia mensium extraordinariorum.
Quod si quoque Augustanae confessioni addicti in eiusmodi bonis ecclesiasti-
cis mediatis dicto anno dieque a catholicis realiter plene vel ex parte possessis
iura praesentandi, visitandi, inspectionis, confirmandi, corrigendi, protectio-
nis , aperturae, hospitationis, servitiorum, operarum habuerunt, item paro-
chos , praepositos ibi aluerunt, iura ista illis sarta tectaque maneant.
Et si electiones debito tempore modove non fiant, praebendarum vacantium
distributio et collatio in eiusdem religionis personas, cuius decedens fuit, ex
iure devoluto ad eosdem pertineat, modo per hoc in istiusmodi bonis eccle-
siasticis mediatis instituto catholicae religionis nihil praeiudicetur et magistra-
tui catholicorum ecclesiastico sua iura ex instituto ordinis in ipsos religiosos
competentia salva et illibata sint; quibus etiam, si electiones aut collationes
praebendarum vacantium debito tempore factae non fuerint, ius devolutum
salvum esto.
Quod ad oppignerationes Imperiales attinet, cum in capitulatione Caesarea
dispositum reperiatur, quod electus Romanorum Imperator electoribus, prin-
cipibus caeterisque statibus immediatis Imperii eiusmodi oppignerationes
confirmare atque illos in earundem tranquilla et quieta possessione defendere
ac manutenere debeat, conventum est hanc dispositionem, donec consensu
electorum, principum et statuum aliter statutum fuerit, observandam esse at-
que propterea civitati Lindau nec non Weissenburgo in Noricis reddita sorte
oppignerationes Imperiales ipsis ademptas illico et plenarie restituendas.
[V,27 ← § 47 IPM] Quae vero bona status Imperii sibi invicem pignoris iure
ante hominis memoriam obligaverunt, in iis reluitioni aliter locus non detur,
nisi possessorum exceptiones et merita causarum sufficienter examinentur.
Quod si bona eiusmodi durante hoc bello vel absque praevia causae cogni-
tione vel non soluta sorte ab aliquo occupata fuerint, una cum documentis
statim plenarie prioribus possessoribus reddantur, et, si sententia reluitioni
locum concedat inque rem iudicatam transierit atque sorte numerata restitu-
tio subsecuta fuerit, domino quidem directo liberum esse debet in huiusmodi
terras oppigneratas ad se reversas suae religionis exercitium publice introdu-
cere , incolae tamen et subditi migrare aut suam, quam sub priori possessore
huiusmodi terrarum oppigneratarum amplexi fuerant, religionem deserere
non cogantur; de publico vero suae religionis exercitio inter ipsos et reluen-
tem dominum directum transigatur.
10. [V,28 ← § 47 IPM] Libera et immediata Imperii nobilitas omniaque et
singula eius membra una cum subditis et bonis suis feudalibus et allodialibus,
nisi forte in quibusdam locis ratione bonorum et respectu territorii vel domi-
cilii aliis statibus reperiantur subiecti, vigore pacis religiosae et praesentis
conventionis in iuribus religionem concernentibus et beneficiis inde proma-
nantibus idem ius habeant, quod supradictis electoribus, principibus et stati-
bus competit, nec in iis sub quocunque praetextu impediantur aut turbentur,
turbati vero omnes omnino in integrum restituantur.
11. [V,29 ← § 47 IPM] Liberae Imperii civitates, prout omnes atque singulae
sub appellatione statuum Imperii non tantum in pace religionis et praesenti
eiusdem declaratione, sed et alias ubique indubitate continentur, ita et ex illa-
rum numero eae, in quibus unica tantum religio anno millesimo sexcentesimo
vicesimo quarto [1624] in usu fuit, tam ratione iuris reformandi quam aliorum
casuum religionem concernentium in territoriis suis et respectu subditorum
non minus ac intra muros et suburbia idem cum reliquis statibus Imperii su-
perioribus ius habeant, adeoque de istis generaliter disposita et conventa de
his quoque dicta et intellecta sunto, non attento, quod in iis civitatibus, in
quibus praeter Augustanae confessionis exercitium nullum aliud a magistratu
et civibus iuxta morem et statuta cuiusque loci anno millesimo sexcentesimo
vicesimo quarto [1624] introductum fuit, aliqui catholicae religioni addicti ci-
ves commorentur vel etiam in aliquibus capitulis, ecclesiis collegiatis, mona-
steriis et coenobiis ibidem sitis, immediate vel mediate Imperio subiectis in-
que eo statu, qui fuit die prima Januarii anno millesimo sexcentesimo vice-
simo quarto [1624], deinceps quoque cum clero intra praedictum terminum
non introducto et civibus catholicis pro tempore ibi existentibus tam active
quam passive omnino relinquendis, catholicae religionis exercitium vigeat.
Ante omnia vero illae civitates Imperiales, quae sive uni sive utrique religioni
addictae (et inter has posteriores cumprimis Augusta Vindelicorum itemque
Dünckelspüla, Bibracum, Ravensburgum et Kauffbeüra) ab anno millesimo
sexcentesimo vicesimo quarto [1624] propter religionem vel bona ecclesiastica
ante vel post transactionem Passaviensem et insecutam pacem religiosam oc-
cupata et reformata vel alias intuitu religionis in politicis quocunque modo
sive extra- sive iudicialiter aggravatae sunt, in eum statum, in quo kalendis
Januarii praedicti anni millesimi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] tam in
sacris quam in profanis fuerunt, non minus ac reliqui status Imperii superio-
res plenissime reponantur inque eo absque ulteriore turbatione perinde atque
illae, quae tum temporis adhuc possederunt aut interea possessionem recupe-
rarunt , usque ad amicabilem religionum compositionem conserventur. Neu-
trique partium alteram de religionis suae exercitio, ecclesiae ritibus et ceremo-
niis deturbare fas sit, sed cives pacifice et comiter invicem cohabitent libe-
rumque religionis suae et bonorum usum ultro citroque habeant cassatis rerum
iudicatarum et transactarum, litispendentiarum aliisque §§ 2 et 9 enumeratis
exceptionibus, salvis tamen iis, quae politicorum ratione de Augusta Vindeli-
corum , Dünckelspüla, Biberaco et Ravensburgo dicto § 2 disposita sunt.
12. [V,30 ← § 47 IPM] Quantum deinde ad comites, barones, nobiles, vasal-
los , civitates, fundationes, monasteria, commendas, communitates et subditos
statibus Imperii immediatis sive ecclesiasticis sive secularibus subiectos perti-
net , cum eiusmodi statibus immediatis cum iure territorii et superioritatis ex
communi per totum Imperium hactenus usitata praxi etiam ius reformandi
exercitium religionis competat ac dudum in pace religionis talium statuum
subditis, si a religione domini territorii dissentiant, beneficium emigrandi
concessum, insuper maioris concordiae inter status conservandae causa cau-
tum fuerit, quod nemo alienos subditos ad suam religionem pertrahere eave
causa in defensionem aut protectionem suscipere illisve ulla ratione patroci-
nari debeat, conventum est hoc idem porro quoque ab utriusque religionis
statibus observari nullique statui immediato ius, quod ipsi ratione territorii et
superioritatis in negotio religionis competit, impediri oportere.
[V,31 ← § 47 IPM] Hoc tamen non obstante statuum catholicorum landsassii,
vasalli et subditi cuiuscunque generis, qui sive publicum sive privatum Augu-
stanae confessionis exercitium anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto
[1624] quacunque anni parte sive certo pacto aut privilegio sive longo usu sive
sola denique observantia dicti anni habuerunt, retineant id etiam inposterum
una cum annexis, quatenus illa dicto anno exercuerunt aut exercita fuisse pro-
bare poterunt. Cuiusmodi annexa habentur institutio consistoriorum, mini-
steriorum tam scholasticorum quam ecclesiasticorum, ius patronatus aliaque
similia iura. Nec minus maneant in possessione omnium dicto tempore in
potestate eorundem constitutorum templorum, fundationum, monasterio-
rum , hospitalium cum omnibus pertinentiis, reditibus et accessionibus.
Et haec omnia semper et ubique observentur eousque, donec de religione
christiana vel universaliter vel inter status immediatos eorumque subditos
mutuo consensu aliter erit conventum, nec quisquam a quocunque ulla ra-
tione aut via turbetur.
[V,32 ← § 47 IPM] Turbati aut quocunque modo destituti vero sine ulla ex-
ceptione in eum, quo anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624]
fuerant, statum plenarie restituantur.
Idemque observetur ratione subditorum catholicorum Augustanae confessio-
nis statuum, ubi dicto anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624]
usum et exercitium catholicae religionis publicum aut privatum habuerunt.
[V,33 ← § 47 IPM] Pacta autem, transactiones, conventiones aut concessio-
nes , quae inter tales immediatos Imperii status eorumque status provinciales
et subditos supradictos de publico vel etiam privato exercitio religionis intro-
ducendo , permittendo et conservando antehac intercesserunt, initae et factae
sunt, eatenus ratae et firmae manento, quatenus observantiae dicti anni mille-
simi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] non adversantur, nec ab iisdem nisi
mutuo consensu recedere liceat, non attentis sed annihilatis omnibus anni
millesimi sexcentesimi vicesimi quarti [1624] observantiae, utpote quae instar
regulae obtineat, contrariis latis sententiis, reversalibus, pactis, quibuscunque
transactionibus et inter illa, quae episcopus Hildesiensis et duces Brunswico-
Lüneburgenses de religione eiusque exercitio statuum et subditorum episco-
patus Hildesiensis nonnullis pactis anno etc. 1643 transegerunt .
Excipiantur vero a dicto termino et catholicis reserventur novem monasteria
in episcopatu Hildesiensi sita, quibus duces Brunswicenses certis conditioni-
bus eodem anno cesserunt.
[V,34 ← § 47 IPM] Placuit porro, ut illi catholicorum subditi Augustanae
confessioni addicti ut et catholici Augustanae confessionis statuum subditi,
qui anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] publicum vel etiam
privatum religionis suae exercitium nulla anni parte habuerunt nec non qui
post pacem publicatam deinceps futuro tempore diversam a territorii domino
religionem profitebuntur et amplectentur, patienter tolerentur et conscientia
libera domi devotioni suae sine inquisitione aut turbatione privatim vacare, in
vicinia vero, ubi et quoties voluerint, publico religionis exercitio interesse vel
liberos suos exteris suae religionis scholis aut privatis domi praeceptoribus
instruendos committere non prohibeantur, sed eiusmodi landsassii, vasalli et
subditi in caeteris officium suum cum debito obsequio et subiectione adim-
pleant nullisque turbationibus ansam praebeant.
[V,35 ← § 47 IPM] Sive autem catholici sive Augustanae confessionis fuerint
subditi, nullibi ob religionem despicatui habeantur nec a mercatorum, opifi-
cum aut tribuum communione, haereditatibus, legatis, hospitalibus, leproso-
riis , eleemosynis aliisve iuribus aut commerciis, multo minus publicis coemi-
teriis honoreve sepulturae arceantur aut quicquam pro exhibitione funeris a
superstitibus exigatur praeter cuiusque parochialis ecclesiae iura pro demor-
tuis pendi solita, sed in his et similibus pari cum concivibus iure habeantur
aequali iustitia protectioneque tuti.
[V,36 ← § 47 IPM] Quod si vero subditus, qui nec publicum nec privatum
suae religionis exercitium anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto
[1624] habuit vel etiam qui post publicatam pacem religionem mutabit, sua
sponte emigrare voluerit aut a territorii domino iussus fuerit, liberum ei sit
aut retentis bonis aut alienatis discedere, retenta per ministros administrare et,
quoties ratio id postulat, ad res suas inspiciendas vel persequendas lites aut
debita exigenda libere et sine literis commeatus adire.
[V,37 ← § 47 IPM] Conventum autem est, ut a territoriorum dominis illis
subditis, qui neque publicum neque privatum exercitium religionis suae dicto
anno habuerunt et tamen tempore publicatae praesentis pacificationis in
unius vel alterius religionis statuum immediatorum ditionibus habitare depre-
henduntur , quibus illi etiam annumerandi erunt, qui ob calamitates bellicas
evitandas, non tamen animo transferendi domicilium alio emigrarunt et facta
pace in patriam redire volunt, terminus non minor quinquennio, illis vero,
qui post pacem publicatam religionem mutant, non minor triennio, nisi tem-
pus magis laxum et spatiosum impetrare potuerint, ad emigrandum praefiga-
tur .
Neque sive voluntarie sive coacte emigrantibus nativitatis, ingenuitatis,
manumissionis, noti opificii, honestae vitae testimonia denegentur, aut iidem
reversalibus inusitatis vel decimationibus substantiae secum exportatae plus
aequo extensis praegraventur, multo minus spontaneam suscipientibus emi-
grationem servitutis aut ullo alio praetextu impedimentum inferatur.
13. [V,38 ← § 47 IPM]
dicti , duces scilicet in Brieg, Lignitz, Münsterbergk et Oels, itemque civitas
Vratislaviensis in libero suorum ante bellum obtentorum iurium et privilegio-
rum nec non Augustanae confessionis exercitio ex gratia Caesarea et regia
ipsis concesso manutenebuntur.
[V,39 ← § 47 IPM] Quod vero ad comites, barones, nobiles eorumque subdi-
tos in reliquis Silesiae ducatibus, qui immediate ad cameram regiam spectant,
tum etiam de praesenti in Austria Inferiori degentes comites, barones et nobi-
les attinet, quamvis Caesareae maiestati ius reformandi exercitium religionis
non minus quam aliis regibus et principibus competat, tamen non quidem ex
pacto iuxta dispositionem praecedentis versiculi „Pacta autem etc.“ , sed ad
interventionem regiae maiestatis Sueciae et in gratiam intercedentium Augu-
stanae confessionis statuum permittit, ut eiusmodi comites, barones et nobiles
illorumque in praedictis Silesiae ducatibus subditi ob professionem Augusta-
nae confessionis loco aut bonis cedere aut emigrare non teneantur nec etiam
prohibeantur dictae confessionis exercitium in locis vicinis extra territorium
frequentare, modo in reliquis tranquille et pacifice vivant seque tales prae-
stent , quales erga suum summum principem decet. Si vero sua sponte emigra-
verint et bona sua immobilia vendere vel nolint vel commode non possint,
liber iis aditus rerum suarum inspiciendarum et curandarum causa concessus
esto.
[V,40 ← § 47 IPM] Praeter haec autem, quae supra de dictis Silesiae ducati-
bus , qui immediate ad cameram regiam spectant, disposita sunt, sacra Caesa-
rea maiestas ulterius pollicetur se illis, qui in his ducatibus Augustanae con-
fessioni addicti sunt, pro huius confessionis exercitio tres ecclesias propriis
eorum sumptibus extra civitates Schweinitz, Jaur et Glogaviam prope moenia
locis ad hoc commodis iussu suae maiestatis designandis post pacem confec-
tam aedificandas, quamprimum id postulaverint, concessuram.
[V,41 ← § 47 IPM] Et cum de maiore religionis libertate et exercitio in supra-
dictis et reliquis Caesareae maiestatis et domus Austriacae regnis et provinciis
concedendo in praesenti tractatu varie actum sit nec tamen ob Caesareano-
rum plenipotentiariorum contradictiones conveniri potuerit, regia maiestas
Sueciae et Augustanae confessionis ordines facultatem sibi reservant eo no-
mine in proximis comitiis aut alias apud suam Caesaream maiestatem, pace
tamen semper permanente et exclusa omni violentia et hostilitate, ulterius
respective amice interveniendi et demisse intercedendi.
14. [V,42 ← § 47 IPM] A sola qualitate feudali vel subfeudali, sive a regno
Bohemiae sive ab electoribus, principibus et statibus Imperii sive aliunde pro-
cedant , ius reformandi non dependet, sed feuda ista et subfeuda nec non va-
salli , subditi et bona ecclesiastica in causis religionis et quicquid iuris domi-
nus feudi praetendat, introduxerit aut sibi arrogarit, ex statu anni millesimi
sexcentesimi vicesimi quarti [1624] die prima Januarii perpetuo censeantur;
quae vel iudicialiter vel extraiudicialiter innovata fuerint, tollantur et in pristi-
num statum restituantur.
[V,43 ← § 47 IPM] Territorii iure vel ante vel post terminum anni millesimi
sexcentesimi vicesimi quarti [1624] controverso, donec super possessorio et
petitorio cognoscatur et decidatur, possessori praefati anni idem ius esto;
quantum equidem ad publicum exercitium attinet, subditi vero propter muta-
tam interim religionem pendente territorii controversia migrare non cogan-
tur .
In iis locis, ubi catholici et Augustanae confessionis status ex aequo iure
superioritatis fruuntur, tam ratione publici exercitii quam aliarum rerum
religionem concernentium idem status maneat, qui fuit anno dieque supra-
dictis .
[V,44 ← § 47 IPM] Sola criminalis iurisdictio, cent-gericht solumque ius gla-
dii et retentionis, patronatus, filialitatis, neque coniunctim neque divisim, ius
reformandi tribuunt. Quae itaque hoc colore reformationes hucusque irrep-
serunt pactisve intrusa sunt, cassantor, gravati restituuntor et inposterum ab
eiusmodi penitus abstinetor.
15. [V,45 ← § 47 IPM] Ratione redituum cuiuscunque generis ad bona eccle-
siastica eorumque possessores pertinentium ante omnia observetur id, quod
in pace religionis § „Dagegen sollen die stände der Augspurgischen confes-
sion etc.“
Bei Brandi , [ 4 ] (S. 37), und bei Walder , 44, heißt es statt dessen: Dargegen sollen die
Stende, so der Augspürgischen Confession; ebenso, nur mit geringfügigen orthographischen
Unterschieden, in den 1621 ( Der Augspurgische Religions Friede , aiii) und 1629
( Warhafftiger Abdruck , 26) als Flugschriften veröffentlichten Drucken des Augsburger
Religionsfriedens sowie in den Abdrucken bei Londorp 3, 1056ff, hier 1057, und NSRA 3,
16–20, hier 18 (§ 16 des Reichsabschieds).
Bei Brandi , [ 9 ] (S. 45), und bei Walder , 50, heißt es statt dessen: Als auch den Stenden,
der alten Religion; ebenso, nur mit geringfügigen orthographischen Unterschieden, in den
1621 ( Der Augspurgische Religions Friede , aiv’) und 1629 ( Warhafftiger Ab-
druck , 28) als Flugschriften veröffentlichten Drucken des Augsburger Religionsfriedens sowie
in den Abdrucken bei Londorp 3, 1057, sowie NSRA 3, 19 (§ 21 des Reichsabschieds).
situm invenitur.
[V,46 ← § 47 IPM] Illi vero reditus, census, decimae, pensiones, quae vigore
iam dictae pacis religionis statibus Augustanae confessionis ob immediatas vel
mediatas fundationes ecclesiasticas ante vel post pacem religiosam acquisitas
e catholicorum provinciis debentur quorumque in possessione vel quasi per-
cipiendi anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] die prima Janu-
arii fuerunt, absque ulla exceptione solvantur.
Si alicubi etiam Augustanae confessionis status quidam protectionis, advoca-
tiae , aperturae, hospitationis, operarum aut alia iura in catholicorum ecclesia-
sticorum ditionibus et bonis sive intra sive extra territorium sitis legitimo usu
aut concessione habuerunt, quemadmodum etiam catholici status, si quid
eiusmodi ipsis circa bona ecclesiastica Augustanae confessionis statibus
acquisita competit, omnes ex aequo iura sua pristina retineant, ita tamen, ut
ne per usum eiusmodi iurium bonorum ecclesiasticorum reditus nimium
praegraventur et exhauriantur.
[V,47 ← § 47 IPM] Reditus etiam nec non decimae, canones et pensiones
Augustanae confessionis statibus, fundationibus iam destructis et collapsis, ex
alienis territoriis debitae iis exsolvantur, qui anno millesimo sexcentesimo vi-
cesimo quarto [1624] die prima Januarii in possessione perceptionis vel quasi
fuerunt. Quae vero ab anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624]
destructae fuerunt aut in futurum concident, earum pensiones etiam in alienis
territoriis domino destructi monasterii seu loci, in quo id situm fuit, exsolvan-
tur . Quae itidem fundationes die prima Januarii anni millesimi sexcentesimi
vicesimi quarti [1624] in possessione vel quasi iuris decimandi e bonis novali-
bus in alieno territorio fuerunt, sint etiam imposterum, nihil autem novi iuris
quaeratur.
Inter caeteros status Imperii et subditos id iuris esto, quod ius commune vel
cuiusque loci consuetudo et observantia de decimis ex bonis novalibus consti-
tuunt aut per pactiones voluntarias conventum est.
16. [V,48 ← § 47 IPM] Ius dioecesanum et tota iurisdictio ecclesiastica cum
omnibus suis speciebus contra Augustanae confessionis electores, principes,
status (comprehensa libera Imperii nobilitate) eorumque subditos tam inter
catholicos et Augustanae confessioni addictos quam inter ipsos solos Augu-
stanae confessionis status usque ad compositionem christianam dissidii reli-
gionis suspensa esto, et intra terminos territorii cuiusque ius dioecesanum et
iurisdictio ecclesiastica se contineat.
Ad consequendos tamen reditus, census, decimas et pensiones in iis Augusta-
nae confessionis statuum ditionibus, ubi catholici anno millesimo sexcente-
simo vicesimo quarto [1624] notorie in possessione vel quasi exercitii iurisdic-
tionis ecclesiasticae fuerunt, utantur eadem posthac quoque, sed non nisi in
exigendis hisce pensionibus, nec procedatur ad excommunicationem nisi post
tertiam demum denunciationem.
Catholicorum Augustanae confessioni addicti status provinciales et subditi,
qui anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto [1624] ecclesiasticam iuris-
dictionem agnoverunt, in iis casibus modo dictae iurisdictioni subsint, qui
Augustanam confessionem nullatenus concernunt, modo ipsis occasione pro-
cessus nihil iniungatur Augustanae confessioni vel conscientiae repugnans.
Eodem etiam iure Augustanae confessionis magistratuum catholici subditi
censeantur, inque hos, qui anno millesimo sexcentesimo vicesimo quarto
[1624] publicum religionis catholicae exercitium habuerunt, ius dioecesanum,
quatenus episcopi illud dicto anno quiete in eos exercuerunt, salvum esto.
[V,49 ← § 47 IPM] In quibus civitatibus vero Imperii mixtae religionis exer-
citium in usu est, catholicis episcopis contra cives Augustanae confessionis
nulla sit iurisdictio, at catholici iuxta observantiam dicti anni millesimi sex-
centesimi vicesimi quarti [1624] suo iure experiantur.
17. [V,50 ← § 47 IPM] Utriusque religionis magistratus severe et rigorose
prohibeat, ne quisquam publice privatimve concionando, docendo, dispu-
tando , scribendo, consulendo transactionem Passaviensem, pacem religiosam
vel hanc inprimis sive declarationem sive transactionem uspiam impugnet,
dubiam faciat aut assertiones contrarias inde deducere conetur. Quicquid
etiam contrarii hactenus vel editum vel promulgatum publicatumve
ritum esto.
Sed si dubii quid hinc aut aliunde incidat aut ex causis pacem religiosam aut
hanc transactionem tangentibus resultet, de eo in comitiis vel aliis Imperii
conventibus inter utriusque religionis proceres non nisi amicabili ratione
transigatur.
18. [V,51 ← § 47 IPM] In conventibus deputatorum Imperii ordinariis nume-
rus ex utriusque religionis proceribus aequetur. De personis autem vel stati-
bus Imperii adiungendis in comitiis proximis statuatur. In horum conventi-
bus itemque comitiis universalibus, sive ex uno sive duobus aut tribus Imperii
collegiis quacunque occasione aut ad quaecunque negotia deputandi veniant,
aequetur deputatorum numerus ex utriusque religionis proceribus.
Ubi extraordinariis commissionibus negotia in Imperio expedienda occur-
runt , si res inter Augustanae confessionis status versatur, soli eidem religioni
addicti deputentur, si inter catholicos, soli catholici, si inter catholicos et Au-
gustanae confessionis status, utriusque religionis pari numero commissarii de-
nominentur et ordinentur. Placuit etiam, ut commissarii quidem res a se ge-
stas referant et vota subiungant, instar tamen sententiae nihil definiant.
19. [V,52 ← § 47 IPM] In causis religionis omnibusque aliis negotiis, ubi sta-
tus tanquam unum corpus considerari nequeunt, ut etiam catholicis et Augu-
stanae confessionis statibus in duas partes euntibus, sola amicabilis composi-
tio lites dirimat non attenta votorum pluralitate.
Quod vero ad pluralitatem votorum in materia collectarum attinet, cum res
haec in praesenti congressu decidi non potuerit, ad proxima comitia remissa
esto.
20. [V,53 ← § 47 IPM] Praeterea cum ob enatas ex praesenti bello mutationes
et alias causas de iudicio camerae Imperialis ad alium universis Imperii stati-
bus commodiorem locum transferendo et iudicem, praesides, assessores et
quoscunque iustitiae ministros pares numero utriusque religionis praesen-
tando sicut etiam de reliquis ad iudicium camerale spectantibus quaedam in
medium allata fuerint, sed in praesenti congressu ob negotii gravitatem non
tam plene expediri queant, in proxime indicendis comitiis de his omnibus agi
et conveniri deliberationesque de reformatione iustitiae in deputatorum Im-
perii conventu Francofurtensi habitae effectum dari et, si quae in his deside-
rari videntur, suppleri et emendari debere conventum est.
Ne tamen res haec prorsus in incerto maneat, placuit praeter iudicem et qua-
tuor praesides (et quidem duos horum ex Augustana confessione) a sola Cae-
sarea maiestate constituendos, numerum assessorum cameralium ad quinqua-
ginta in universum adaugeri, ita ut catholici computatis duobus assessoribus
Imperatoris praesentationi reservatis viginti sex, Augustanae confessionis sta-
tus viginti quatuor assessores praesentare possint et teneantur atque ex singu-
lis circulis mixtae religionis non tantum duos catholicos, sed etiam binos Au-
gustanae confessioni addictos assumere et eligere fas sit, caeteris ad iudicium
camerale pertinentibus, ut dictum est, ad proxima comitia reiectis.
[V,54 ← § 47 IPM] Ac proinde circuli de praesentandis mature in locum de-
mortuorum novis ad camerale iudicium assessoribus secundum schema subse-
quens admoneantur. Catholici etiam suo tempore de ordine praesentandi
convenient Caesareaque maiestas mandabit, ut non solum in isto iudicio ca-
merali causae ecclesiasticae ut et politicae inter catholicos et Augustanae con-
fessionis status vel inter hos solos vertentes vel etiam, quando catholicis con-
tra catholicos status litigantibus tertius interveniens Augustanae confessionis
status erit et vicissim quando Augustanae confessionis statibus contra eius-
dem confessionis status litigantibus tertius interveniens erit catholicus, adlec-
tis ex utraque religione pari numero assessoribus discutiantur et iudicentur,
sed idem etiam in iudicio aulico observetur, huicque fini aliquot Augustanae
confessionis doctos et rerum Imperii peritos viros ex iis Imperii circulis, ubi
vel sola Augustana confessio vel simul etiam catholica viget religio, adsciscat
eo quidem numero, ut eveniente casu paritas iudicantium ex utraque religione
assessorum observari possit. Idem etiam quoad paritatem assessorum observe-
tur , quoties Augustanae confessionis status immediatus a mediato catholico
vel immediatus catholicus a mediato Augustanae confessionis statu iudicio
convenitur.
[V,55 ← § 47 IPM] Quoad processum iudiciarium ordinatio camerae Imperia-
lis etiam in iudicio aulico servabitur per omnia. Tum ut ne partes ibidem
litigantes omni remedio suspensivo destituantur, loco revisionis in camera
usitatae licitum esto parti gravatae a sententia in iudicio aulico lata ad Caesa-
ream maiestatem supplicare, ut acta iudicialia denuo adhibitis aliis gravitati
negotii paribus neutrique partium addictis ex utraque religione aequali nu-
mero consiliariis et qui concipiendae et ferendae priori sententiae non interfu-
erint aut certe referentium et correferentium partes non sustinuerint, revide-
antur . Liberumque sit suae maiestati in causis maioribus et unde tumultus in
Imperio timeri possent, insuper etiam quorundam utriusque religionis electo-
rum et principum sententias et vota requirere.
[V,56 ← § 47 IPM] Visitatio consilii aulici fiat ab electore Moguntino toties,
quoties opus fuerit, observatis iis, quae in proximis comitiis de communi sta-
tuum placito observanda esse videbuntur.
Si quae vero dubia circa interpretationem constitutionum ac recessuum Impe-
rii publicorum occurrunt aut in diiudicandis causis ecclesiasticis vel politicis
inter partes supra expressas vertentibus ex paritate assessorum utriusque reli-
gionis , postquam in pleno etiam senatu, pari tamen semper utrinque iudican-
tium numero, examinata fuerint, contrariae oriantur sententiae, catholicis
quidem in unam, Augustanae vero confessionis assessoribus in aliam abeunti-
bus , remittuntor ad comitia Imperii universalia. Sin autem duo pluresve ca-
tholici cum uno aut altero Augustanae confessionis assessore et vicissim
unam, reliqui vero totidem numero, quamvis religione dispares, alteram am-
plexi fuerint sententiam indeque contrarietas oriatur, hoc casu iuxta ordina-
tionem camerae lis terminabitur ulteriori remissione ad comitia cessante. Et
haec omnia in causis statuum comprehensa immediata Imperii nobilitate, sive
actores illi sive rei sive intervenientes fuerint, observentur. Si vero inter media-
tos vel actor vel reus vel tertius interveniens fuerit Augustanae confessionis
et paritatem iudicantium ex utriusque religionis assessoribus postulaverit, ad-
hibeantur pares. Eveniente autem tunc votorum paritate cesset remissio ad
comitia, et lis iuxta ordinationem camerae terminetur.
Caetera in aulico non minus quam in camerae Imperialis iudicio privilegium
primae instantiae, austregarum iura et privilegia de non appellando statibus
Imperii illibata sunto nec per mandata aut commissiones aut avocationes aut
quovis alio modo turbantor.
Denique cum etiam de abolendis curia Imperiali Rotwilae, iudiciis provincia-
libus Sueviae et aliis hinc inde per Imperium hactenus usitatis mentio iniecta
fuerit resque haec gravioris visa sit momenti, de his quoque ulterior delibera-
tio ad proxima comitia remissa esto.
[V,57 ← § 47 IPM] Assessores Augustanae confessionis praesententur ab:
|
electore |
Saxonico | ||||||
|
Brandenburgico |
6 | ||||||
|
Palatino |
|||||||
|
circulo |
Superioris Saxoniae | 4 | } | 1 alternando per | |||
|
Inferioris Saxoniae |
4 | hos duos circulos | |||||
|
circuli |
Franconici | statibus | Augustanae | confessionis | 2 | } | |
|
Suevici |
–.– | –.– | –.– | 2 | 1 alternando per | ||
|
Superioris Rhenani |
–.– | –.– | –.– | 2 | hos quatuor circulos | ||
|
Westphalici |
–.– | –.– | –.– | 2 |
[V,58 ← § 47 IPM] Et quamvis sub schemate nulla fiat mentio statuum Impe-
rii Augustanae confessionis, qui sub circulo Bavarico comprehenduntur, nihil
tamen ex eo ipsis praeiudicetur, sed salva maneant horum iura, privilegia et
libertates.
Art. VI
[VI = § 61 IPM] Cum item Caesarea maiestas ad querelas nomine civitatis
Basiliensis et universae Helvetiae coram ipsius plenipotentiariis ad praesentes
congressus deputatis propositas super nonnullis processibus et mandatis exe-
cutivis a camera Imperiali contra dictam civitatem aliosque Helvetiorum uni-
tos cantones eorumque cives et subditos emanatis requisita ordinum Imperii
sententia et consilio singulari decreto die 14. mensis Maii anno proxime prae-
terito [1647]
tiorum cantones in possessione vel quasi plenae libertatis et exemptionis ab
Imperio esse ac nullatenus eiusdem Imperii dicasteriis et iudiciis subiectos,
placuit hoc idem publicae huic pacificationis conventioni inserere ratumque
et firmum manere atque idcirco eiusmodi processus una cum arrestis eorum
occasione quandocunque decretis prorsus cassos et irritos esse debere.
Art. VII
[VII,1 ← § 47 IPM] Unanimi quoque Caesareae maiestatis omniumque ordi-
num Imperii consensu placuit, ut quicquid iuris aut beneficii cum omnes aliae
constitutiones Imperii tum pax religionis et publica haec transactio in eaque
decisio gravaminum caeteris catholicis et Augustanae confessioni addictis sta-
tibus et subditis tribuunt, id etiam iis, qui inter illos reformati vocantur, com-
petere debeat salvis tamen semper statuum, qui protestantes nuncupantur, in-
ter se et cum subditis suis conventis pactis, privilegiis, reversalibus et disposi-
tionibus aliis, quibus de religione eiusque exercitio et inde dependentibus cu-
iusque loci statibus et subditis hucusque provisum est, salva itidem cuiusque
conscientiae libertate.
Quoniam vero controversiae religionis, quae inter modo dictos protestantes
vertuntur, hactenus non fuerunt compositae, sed ulteriori compositioni reser-
vatae sunt, adeoque illi duas partes constituant, ideo de iure reformandi inter
utramque ita conventum est, ut si aliquis princeps vel alius territorii dominus
vel alicuius ecclesiae patronus posthac ad alterius partis sacra transierit aut
principatum aut ditionem, ubi alterius partis sacra exercitio publico de prae-
senti vigent, seu iure successionis seu vigore praesentis tractatus pacis aliove
quocunque titulo nactus fuerit aut recuperarit, ipsi quidem concionatores au-
licos suae confessionis citra subditorum onus aut praeiudicium secum atque
in residentia sua habere liceat, at fas ei non sit vel publicum religionis exerci-
tium , leges aut constitutiones ecclesiasticas hactenus ibi receptas immutare vel
templa, scholas, hospitalia aut eo pertinentes reditus, pensiones, stipendia
prioribus adimere suorumque sacrorum hominibus applicare vel iuris territo-
rialis , episcopalis, patronatus aliove quocunque praetextu subditis ministros
alterius confessionis obtrudere ullumve aliud impedimentum aut praeiudi-
cium directe vel indirecte alterius sacris afferre. Et ut haec conventio eo fir-
mius observetur, liceat hoc mutationis casu ipsis communitatibus praesentare
vel, quae praesentandi ius non habent, nominare idoneos scholarum et eccle-
siarum ministros a publico loci consistorio et ministerio, si eiusdem cum
praesentantibus vel nominantibus communitatibus sunt religionis, vel hoc de-
ficiente eo loco, quem ipsae communitates elegerint, examinandos et ordinan-
dos atque a principe vel domino postea sine recusatione confirmandos.
[VII,2 ← § 47 IPM] Si vero aliqua communitas eveniente mutationis casu
domini sui religionem amplexa petierit suo sumptu exercitium, cui princeps
vel dominus addictus est, liberum esto sine reliquorum praeiudicio ei illud
indulgere a successoribus non auferendum. At consistoriales, sacrorum visita-
tores , professores scholarum et academiarum theologiae et philosophiae non
nisi eidem religioni addicti sint, quae hoc tempore quolibet in loco publice
recepta est.
Sicut autem supradicta omnia de mutationibus futuris intelligenda sunt, ita
iuribus principum Anhaltinorum et similium, quae ipsis competunt, nullum
adferant praeiudicium.
Sed praeter religiones supranominatas nulla alia in Sacro Imperio Romano
recipiatur vel toleretur.
Art. VIII
[VIII,1 = § 62 IPM] Ut autem provisum sit, ne posthac in statu politico con-
troversiae suboriantur, omnes et singuli electores, principes et status Imperii
Romani in antiquis suis iuribus, praerogativis, libertate, privilegiis, libero iuris
territorialis tam in ecclesiasticis quam politicis exercitio, ditionibus, regalibus
horumque omnium possessione vigore huius transactionis ita stabiliti firmati-
que sunto, ut a nullo unquam sub quocunque praetextu de facto turbari pos-
sint vel debeant.
[VIII,2 = § 63 IPM] Gaudeant sine contradictione iure suffragii in omnibus
deliberationibus super negotiis Imperii, praesertim ubi leges ferendae vel in-
terpretandae , bellum decernendum, tributa indicenda, delectus aut hospitatio-
nes militum instituendae, nova munimenta intra statuum ditiones extruenda
nomine publico veterave firmanda praesidiis nec non ubi pax aut foedera fa-
cienda aliave eiusmodi negotia peragenda fuerint. Nihil horum aut quicquam
simile posthac unquam fiat vel admittatur nisi de comitiali liberoque omnium
Imperii statuum suffragio et consensu.
Cumprimis vero ius faciendi inter se et cum exteris foedera pro sua cuiusque
conservatione ac securitate singulis statibus perpetuo liberum esto, ita tamen,
ne eiusmodi foedera sint contra Imperatorem et Imperium pacemque eius pu-
blicam vel hanc inprimis transactionem fiantque salvo per omnia iuramento,
quo quisque Imperatori et Imperio obstrictus est.
[VIII,3 = § 64 IPM] Habeantur autem comitia Imperii intra sex menses a dato
ratificatae pacis, postea vero, quoties id publica utilitas aut necessitas postula-
verit . In proximis vero comitiis emendentur inprimis anteriorum conventuum
defectus, ac tum quoque de electione Romanorum regum, certa constantique
Caesarea capitulatione concipienda, de modo et ordine in declarando uno vel
altero statu in bannum Imperii praeter eum, qui alias in constitutionibus Im-
perii descriptus est, tenendo, redintegrandis circulis, renovanda matricula, re-
ducendis statibus exemptis, moderatione et remissione Imperii collectarum,
reformatione politiae et iustitiae, taxae sportularum in iudicio camerali, ordi-
nariis deputatis ad modum et utilitatem reipublicae rite formandis, legitimo
munere directorum in Imperii collegiis et similibus negotiis, quae hic expediri
nequiverant, ex communi statuum consensu agatur et statuatur.
[VIII,4 = § 65 IPM] Tam in universalibus vero quam particularibus diaetis
liberis Imperii civitatibus non minus quam caeteris statibus Imperii competat
votum decisivum, iisque rata et intacta maneant regalia, vectigalia, reditus an-
nui , libertates, privilegia confiscandi, collectandi et inde dependentia aliaque
iura ab Imperatore et Imperio legitime impetrata vel longo usu ante hos mo-
tus obtenta, possessa et exercita cum omnimoda iurisdictione intra muros et
in territorio, cassatis, annullatis et in futurum prohibitis iis, quae per repres-
salias , arresta, viarum occlusiones et alios actus praeiudiciales sive durante
bello quocunque praetextu in contrarium facta et propria autoritate hucusque
attentata sunt sive dehinc nullo praecedente legitimo iuris et executionis or-
dine fieri attentarive poterunt. De caetero omnes laudabiles consuetudines et
Sacri Romani Imperii constitutiones et leges fundamentales inposterum reli-
giose serventur sublatis omnibus, quae bellicorum temporum iniuria irrep-
serant , confusionibus.
[VIII,5 = § 66 IPM] De indaganda aliqua ratione et modo aequitati conve-
niente , qui persecutiones actionum contra debitores ob bellicas calamitates
fortunis lapsos aut nimio usurarum cursu aggravatos moderate terminari in-
deque nascituris maioribus incommodis etiam tranquillitati publicae noxiis
obviam iri possit, Caesarea maiestas curabit exquiri tam iudicii aulici quam
cameralis vota et consilia, quae in futuris comitiis proponi et in constitutio-
nem certam redigi possint. Interea tamen temporis in huiusmodi causis ad
iudicia cum summa Imperii tum singularia statuum delatis circumstantiae a
partibus allegatae bene ponderentur, ac nemo executionibus immoderatis
praegravetur, sed haec omnia Holsatiae constitutione salva et illaesa.
Art. IX
[IX,1 = § 67 IPM] Et quia publice interest, ut facta pace commercia vicissim
reflorescant, ideo conventum est, ut quae eorum praeiudicio et contra utilita-
tem publicam hinc inde per Imperium belli occasione noviter propria autori-
tate contra iura, privilegia et sine consensu Imperatoris atque electorum Im-
perii invecta sunt vectigalia et telonia ut et abusus bullae Brabantinae
que natae repressaliae et arresta cum inductis peregrinis certificationibus,
exactionibus, detentionibus itemque immoderata postarum omniaque alia
inusitata onera et impedimenta, quibus commerciorum et navigationis usus
deterior redditus est, penitus tollantur et provinciis, portubus, fluminibus qui-
buscunque sua pristina securitas, iurisdictio et usus, prout ante hos motus
bellicos a pluribus retro annis fuit, restituantur et inviolabiliter conserven-
tur .
[IX,2 = § 68 IPM] Territoriorum, quae flumina alluunt, et aliorum quorum-
cunque iuribus ac privilegiis ut et teloniis ab Imperatore de consensu electo-
rum cum aliis tum etiam comiti Oldenburgensi in Visurgi concessis aut usu
diuturno introductis in pleno suo vigore manentibus et executioni mandan-
dis .
Tum, ut plena sit commerciorum libertas et transitus ubique locorum terra
marique tutus adeoque ea omnibus et singulis utriusque partis foederatorum
vasallis, subditis, clientibus et incolis eundi, negotiandi redeundique potestas
data sit virtuteque praesentium concessa intelligatur, quae unicuique ante
Germaniae motus passim competebat. Quos etiam magistratus utrinque con-
tra iniustas oppressiones et violentias instar propriorum subditorum defen-
dere ac protegere teneantur, hac conventione ut et iure legeque cuiusque loci
per omnia salvis.
Art. X
[X,1 ≠ IPM] Porro quoniam serenissima regina Sueciae postulaverat, ut sibi
pro locorum hoc bello occupatorum restitutione satisfieret pacique publicae
in Imperio restaurandae condigne prospiceretur, ideo Caesarea maiestas de
consensu electorum, principum et statuum Imperii, cumprimis interessato-
rum , vigoreque praesentis transactionis concedit eidem serenissimae reginae
et futuris eius haeredibus ac successoribus regibus regnoque Sueciae sequentes
ditiones pleno iure in perpetuum et immediatum Imperii feudum:
[X,2 ≠ IPM] Primo: Totam Pomeraniam Citeriorem vulgo Vorpommern dic-
tam una cum insula Rugia iis finibus contentas, quibus sub ultimis Pomera-
niae ducibus descriptae fuerant; ad haec e Pomerania Ulteriori Stetinum,
Gartz, Dam, Golnau et insulam Wollin una cum interlabente Odera et mari
vulgo das frische Haff vocato suisque tribus ostiis Peine, Swine et Diwenow
atque adiacente utrinque terra ab initio territorii regii usque in mare Balthi-
cum ea latitudine littoris orientalis, de qua inter regios et electorales commis-
sarios circa exactiorem limitum et caeterorum minutiorum definitionem ami-
cabiliter convenietur.
[X,3 ≠ IPM] Hunc ducatum Pomeraniae Rugiaeque principatum una cum
ditionibus locisque annexis omnibusque et singulis ad ea pertinentibus terri-
toriis , praefecturis, urbibus, castellis, oppidis, vicis, pagis, hominibus, feudis,
fluminibus, insulis, lacubus, littoribus, portubus, stationibus, antiquis vectiga-
libus et reditibus et quibuscunque aliis ecclesiasticis ac secularibus bonis nec
non titulis, dignitatibus, praeeminentiis, immunitatibus et praerogativis caete-
risque omnibus ac singulis ecclesiasticis et secularibus iuribus ac privilegiis,
quibus antecessores Pomeraniae duces ea habuerant, incoluerant et rexerant,
regia maiestas regnumque Sueciae ab hoc die in perpetuum pro haereditario
feudo habeat, possideat iisque libere utatur et inviolabiliter fruatur.
[X,4 ≠ IPM] Quicquid etiam iuris in collatione praelaturarum et praebenda-
rum capituli Camminensis antehac
habeat imposterum regia maiestas regnumque Sueciae perpetuo cum potestate
eas extinguendi reditusque mensae ducali post modernorum canonicorum et
capitularium decessum applicandi. Quicquid autem Ulterioris Pomeraniae
ducibus competierat, competat domino electori Brandenburgico una cum in-
tegro episcopatu Camminensi eiusque territoriis, iuribus et dignitatibus, prout
infra pluribus explicatur .
Titulis et insigniis Pomeraniae tam regia domus quam Brandenburgica pro-
miscue utantur more inter priores Pomeraniae duces usitato, regia quidem
perpetuo, Brandenburgica vero, quamdiu ullus e linea masculina superfuerit,
absque tamen Rugiae principatu omnique alia praetensione ullius iuris in loca
regno Sueciae cessa. Deficiente vero linea masculina domus Brandenburgicae
omnes praeter Sueciam alii titulis et insigniis Pomeranicis abstinebunt, atque
tunc quoque Ulterior Pomerania tota cum Citeriori Pomerania totoque epi-
scopatu et integro capitulo Camminensi adeoque omnibus antecessorum iuri-
bus et expectantiis consolidata ad solos reges regnumque Sueciae perpetuo
pertinebunt spe interim successionis et investitura simultanea gavisuros, ita ut
etiam ordinibus subditisque dictorum locorum pro homagii praestatione so-
lito more caveant.
[X,5 ≠ IPM] Dominus elector Brandenburgicus caeterique omnes interessati
exsolvunt ordines, officiales et subditos singulorum supradictorum locorum
vinculis et sacramentis, quibus hucusque sibi suisque domibus obstricti fuerant,
eosque ad homagium et obsequia regiae maiestati regnoque Sueciae more solito
praestandum remittunt atque ita Sueciam in plena iustaque eorum possessione
constituunt renunciantes omnibus in ea praetensionibus ex nunc in perpetuum,
idque pro se suisque posteris peculiari diplomate hic confirmabunt.
[X,6 ≠ IPM] Secundo: Imperator de consensu totius Imperii concedit etiam
serenissimae reginae eiusque haeredibus ac successoribus regibus regnoque
Sueciae in perpetuum et immediatum Imperii feudum civitatem portumque
Wismariensem una cum fortalitio Walfisch et praefecturis Poël (exceptis pagis
Sehedorff, Weitendorff, Brandenhusen et Wangern ad hospitale Sancti Spiri-
tus in urbe Lubeca pertinentibus) et Neuencloster omnibusque iuribus et ap-
pertinentiis , quibus ea duces Megapolitani hucusque habuerant, ita ut dicta
loca totusque portus cum terris utriusque lateris ab urbe in mare Balthicum
liberae dispositioni suae maiestatis subsit possitque ea munimentis et praesi-
diis pro lubitu et exigentia circumstantiarum, suis tamen propriis sumptibus,
firmare ibique semper pro suis navibus classeque tutum securumque recep-
tum ac stationem habere iisque de caetero uti fruique eo iure, quod ipsi in
caetera sua Imperialia feuda competit, ita tamen, ut civitati Wismariensi pri-
vilegia sua sint salva eiusque commercia protectione favoreque regio omni
meliori modo promoveantur.
[X,7 ≠ IPM] Tertio: Imperator de consensu totius Imperii concedit etiam
vigore praesentis transactionis serenissimae reginae eiusque haeredibus ac
successoribus regibus regnoque Sueciae archiepiscopatum Bremensem et epi-
scopatum Verdensem cum oppido et praefectura Wiltzhausen omnique iure,
quod ultimis archiepiscopis Bremensibus competierat in capitulum et dioece-
sin Hamburgensem (salvis tamen domui
Hamburgensi suis respective iuribus, privilegiis, libertate, pactis et posses-
sione statuque praesenti per omnia, ita ut quatuordecim illi pagi in praefectu-
ris Holsaticis Trittoviensi et Reinbeccensi pro moderno annuo canone do-
mino Friderico duci Holsatiae Gottorpiensi et illius posteris in perpetuum
maneant), cum omnibus et singulis ad eos pertinentibus, ubicunque sita sunt,
ecclesiasticis et secularibus bonis et iuribus quocunque nomine vocatis terra
marique in perpetuum et immediatum Imperii feudum sub solitis quidem in-
signiis , sed titulo ducatus, cessante capitulorum caeterorumque collegiorum
ecclesiasticorum eligendi et postulandi omnique alio iure, administratione et
gubernatione terrarum ad hos ducatus pertinentium.
[X,8 ≠ IPM] Civitati vero Bremensi eiusque territorio et subditis praesens
tione relinquantur; si quae autem ipsi cum episcopatu seu ducatu aut capitulis
sint aut inposterum enascantur controversiae, eae vel componantur amicabili-
ter vel iure terminentur salva interim cuique parti sua, quam obtinet, posses-
sione .
[X,9 ≠ IPM] Quarto: Ratione supradictarum omnium ditionum feudorum-
que Imperator cum Imperio cooptat serenissimam reginam regnique Sueciae
successores in immediatum Imperii statum, ita ut ad Imperii comitia inter
alios Imperii status regina quoque regesque Sueciae sub titulo ducis Bremen-
sis , Verdensis et Pomeraniae ut et Rugiae principis dominique Wismariae ci-
tari debeant, assignata eis sessione in conventibus Imperialibus in collegio
principum scamno seculari loco quinto, voto quidem Bremensi hoc ipso loco
et ordine, Verdensi vero et Pomerano ordine antiquitus prioribus possessori-
bus competenti explicando.
[X,10 ≠ IPM] In circulo autem Superioris Saxoniae proxime ante duces Po-
meraniae Ulterioris, in circulis Westphaliae et Inferioris Saxoniae loco more-
que receptis, ita ut inter Magdeburgensem et Bremensem circuli Inferioris
Saxoniae directorium alternetur, salvo tamen ducum Brunsvicensium et Lü-
neburgensium condirectorii iure.
[X,11 ≠ IPM] Ad conventus autem deputatorum Imperii tam regia maiestas
quam dominus elector suos pro more solito mittant. Cum autem utrique Po-
meraniae unum tantum votum in iis competat, a regia maiestate communi-
cato prius consilio cum dicto electore id semper feratur.
[X,12 ≠ IPM] Deinde concedit eis in omnibus et singulis dictis feudis privi-
legium de non appellando; sed hoc ita, ut summum aliquod tribunal seu ap-
pellationis instantiam commodo in Germania loco
tutiones et cuiusque loci statuta absque ulteriori provocatione causarumve
avocatione administrent.
Econtra vero si contigerit ipsos tanquam duces Bremenses, Verdenses aut Po-
meraniae vel etiam ut principes Rugiae aut dominos Wismariae ex causa dic-
tas ditiones concernente ab aliquo legitime conveniri, Caesarea maiestas libe-
rum eis relinquit, ut pro sua commoditate forum eligant vel in aula Caesarea
vel camera Imperiali, ubi actionem intentatam excipere velint. Teneantur ta-
men intra tres menses a die denunciatae litis sese declarare, coram quo iudicio
se sistere velint.
[X,13 ≠ IPM] Praeterea concedit eidem regiae maiestati Sueciae ius erigendi
academiam vel universitatem, ubi quandoque ei commodum visum fuerit.
Ad haec concedit eidem moderna vectigalia (vulgo licenten vocata) ad littora
portusque Pomeraniae et Megapoleos iure perpetuo, sed ad eam taxae mode-
rationem reducenda, ne commercia in iis locis intercidant.
[X,14 ≠ IPM] Exsolvit denique status, magistratus, officiales et subditos dic-
tarum respective ditionum feudorumque omnibus vinculis et sacramentis,
quibus prioribus dominis et possessoribus aut praetendentibus hucusque
obstricti fuerant, eosque ad subiectionem, obedientiam et fidelitatem regiae
maiestati regnoque Sueciae ceu ab hoc die haereditario suo domino praestan-
dum remittit obligatque atque ita Sueciam in plena iustaque eorum posses-
sione constituit verbo Imperiali promittens se non solum modernae reginae,
sed et omnibus futuris regibus regnoque Sueciae ratione dictarum ditionum,
bonorum iuriumque concessorum securitatem praestiturum eosque sicut cae-
teros Imperii status in eorum possessione quieta contra quemcunque inviola-
biliter conservaturum et manutenturum atque haec omnia peculiaribus inve-
stiturarum literis omni meliori modo confirmaturum.
[X,15 ≠ IPM] Vicissim serenissima regina et futuri reges regnumque Sueciae
dicta feuda omnia et singula a Caesarea maiestate et Imperio recognoscant
eoque nomine, quoties casus evenerit, investiturarum renovationes decenter
petant iuramentum fidelitatis eique annexa sicut antecessores similesque Im-
perii vasalli praestando.
[X,16 ≠ IPM] De caetero ordinibus et subditis dictarum ditionum locorum-
que , nominatim Stralsundensibus, competentem eorum libertatem, bona, iura
et privilegia communia et peculiaria legitime acquisita vel longo usu obtenta
cum libero evangelicae religionis exercitio iuxta invariatam Augustanam con-
fessionem perpetim fruendo circa homagii renovationem et praestationem
more solito confirmabunt interque eos civitatibus Anseaticis eam navigationis
et commerciorum libertatem tam in exteris regnis, rebuspublicis et provinciis
quam in Imperio integram conservabunt, quam ibi ad praesens usque bellum
habuerunt.
Art. XI
[XI,1 ≠ IPM] Pro aequivalente autem recompensatione electori Branden-
burgico , domino Friderico Wilhelmo, quod ad promovendam pacem univer-
salem iuribus suis in Pomeraniam Citeriorem et Rugiam una cum ditionibus
locisque supra annexis cesserit, praestanda eidem eiusdemque posteris et suc-
cessoribus , haeredibus atque agnatis masculis, cumprimis dominis marchioni-
bus Christiano Wilhelmo olim administratori archiepiscopatus Magdebur-
gensis , item Christiano Culmbacensi et Alberto Onolsbacensi
successoribus et haeredibus masculis, statim ac pax cum utroque regno et sta-
tibus Imperii composita et ratificata fuerit, a sacra Caesarea maiestate de con-
sensu statuum Imperii et praecipue interessatorum tradatur episcopatus Hal-
berstadiensis cum omnibus iuribus, privilegiis, regalibus, territoriis et bonis
secularibus et ecclesiasticis quocunque nomine vocatis nullo excepto in per-
petuum et immediatum feudum. Constituatur item dominus elector statim in
possessione eiusdem quieta et reali eoque nomine sessionem et votum in co-
mitiis Imperii et circulo Inferioris Saxoniae habeat.
Religionem autem et bona ecclesiastica in eo statu relinquat, quemadmodum
per dominum archiducem Leopoldum Guilielmum inita cum capitulo ca-
thedrali pactione ordinata fuerant
mino electori totique suae domui et agnatis masculis supranominatis cum eo-
rum successoribus et haeredibus masculis ordine, quo sibi invicem succedent,
haereditarius maneat atque capitulo nullum ius in eligendo et postulando vel
etiam regimine episcopatus et iis, quae eo pertinent, reliquum sit, sed modo
dictus dominus elector et iuxta ordinem successorium reliqui supranominati
ea potestate in hoc episcopatu utantur, qua reliqui principes Imperii in suis
territoriis utuntur. Liceatque quartam partem canonicatuum (excepta praepo-
situra in hanc computationem non numeranda) decedentibus successu tempo-
ris modernis eorum possessoribus Augustanae confessioni addictis extinguere
eorumque reditus mensae episcopali incorporare. Quod si tot canonici Augu-
stanae confessionis non sint, qui quartam partem totius corporis canonico-
rum dempto praeposito conficiant, numerus suppleatur ex catholicorum de-
cedentium beneficiis.
[XI,2 ≠ IPM] Cum etiam comitatus Hohensteinensis pro ea parte, qua feu-
dum est episcopatus Halberstadiensis consistens in duabus dynastiis sive
praefecturis Lora et Klettenberg et quibusdam oppidis, una cum eo pertinen-
tibus bonis et iuribus post ultimo defunctum comitem huius familiae eidem
episcopatui applicatus atque a domino archiduce Leopoldo Guilielmo tan-
quam episcopo Halberstadiensi hactenus possessus fuerit, hunc eundem co-
mitatum porro quoque penes istum episcopatum irrevocabiliter permanere
placuit, adeo ut domino electori tanquam haereditario possessori iam dicti
episcopatus Halberstadiensis de memorato comitatu disponendi libera facul-
tas esse debeat non obstante nec vigorem habente ulla contradictione, quae a
quoquam in contrarium moveri possit.
[XI,3 ≠ IPM] Teneatur item dominus elector comitem a Tattenbach in pos-
sessione comitatus Rheinstein conservare eidemque investituram a domino
archiduce de consensu capituli concessam renovare.
[XI,4 ≠ IPM] Eidem domino electori pro se et successoribus suis suprascrip-
tis tradatur episcopatus Mindanus cum omnibus iuribus et appertinentiis pari
ratione ut antememoratus episcopatus Halberstadiensis in feudum perpetuum
a sacra Caesarea maiestate de consensu statuum Imperii, statimque post con-
clusam et ratificatam hanc pacificationem dominus elector pro se et successo-
ribus suis in possessione eiusdem quieta et reali constituatur, eoque nomine
sessionem et votum in comitiis Imperii universalibus et singularibus ut et cir-
culi Westphalici obtineat, salvis tamen civitati Mindensi suis regaliis et iuri-
bus in sacris et profanis cum mero et mixto imperio in criminalibus et civili-
bus , praesertim iure districtus eiusque iurisdictionis exercitio concesso et pro
nunc apprehenso, aliisque usibus, immunitatibus et privilegiis circa pristina
iura ipsis legitime competentibus, ita tamen, ut pagi et villae domusque ad
principem, capitulum totumque clerum et equestrem ordinem pertinentes et
respective in districtu et intra moenia civitatis sitae omnino excipiantur et de
caetero ius principis et capituli inviolatum maneat.
[XI,5 ≠ IPM] Dicto domino electori et successoribus suis episcopatus quo-
que Camminensis in feudum perpetuum ab Imperatore et Imperio conceda-
tur eodem plane iure et modo ut supra de episcopatu Halberstadiensi et Min-
dano dispositum est, sed cum hoc tamen discrimine, ut in episcopatu Cammi-
nensi integrum sit domino electori canonicatus post decessum praesentium
canonicorum extinguere atque sic successu temporis totum episcopatum Ul-
teriori Pomeraniae adiungere seu incorporare.
[XI,6 ≠ IPM] Similiter concedatur domino electori expectantia in archiepi-
scopatum Magdeburgensem, ita quidem ut quandocunque eundem morte aut
successione in electoratu vel quacunque alia concessione praesentis admini-
stratoris , domini Augusti ducis Saxoniae, vacare contigerit, totus iste archi-
episcopatus cum omnibus eo pertinentibus territoriis, regalibus et iuribus,
prout supra de episcopatu Halberstadiensi dispositum est, domino electori
suisque posteris et successoribus, haeredibus et agnatis masculis, non obstante
ulla electione aut postulatione interea temporis sive clam sive palam facta,
tradatur et conferatur in feudum perpetuum sitque
ritate propria vacantem apprehendendi possessionem.
[XI,7 ≠ IPM] Interea autem teneatur capitulum una cum ordinibus et subdi-
tis dicti archiepiscopatus statim conclusa pace praedicto domino electori et
toti domui electorali pro se atque omnibus in ea successoribus et haeredibus
atque agnatis masculis se sacramento fidelitatis et subiectionis in eventum
obstringere.
[XI,8 ≠ IPM] Civitati vero Magdeburgensi pristina sua libertas et privilegium
Ottonis primi die septimo Junii anno nongentesimo quadragesimo [940]
Das angebliche Privileg Ottos I. vom 7. Juni 940 (Druck: Goldast 1, 215f; dort dat. 947
Juni 7) wurde schon zur Zeit des WFK (vgl. die in Meiern 3 nach dem Vorbericht abge-
druckte , einschlägige Abhandlung Benjamin Leubers (1601–1675), hier bes. pars 1, [Punkt]
105–136, pars 2, [Punkt] 54–57) als Fälschung angesehen ( Waitz ).
(quod etiamsi temporum iniuria deperditum ad preces eiusdem humiliter por-
rigendas a
et fortificandi ab imperatore Ferdinando secundo concessum
omnimoda iurisdictione et proprietate ad quadrantem milliaris Germanici ex-
tendatur , sicut et reliqua illius privilegia et iura in ecclesiasticis et politicis
salva et inviolata maneant cum inserta clausula, quod in praeiudicium civitatis
reaedificari non debeant suburbia.
[XI,9 ≠ IPM] Caeterum quod ad quatuor dynastias seu praefecturas Quer-
furth , Gütterbock, Dam et Burgk attinet, cum illae iam olim domino electori
Saxoniae traditae sint, in eiusdem quoque ditione permaneant in perpetuum,
cum hac tamen reservatione, ut quae hactenus ratione earundem ad collectas
Imperii et circuli contributa fuit quota, a dicto domino electore Saxoniae im-
posterum exsolvatur eaque archiepiscopatui dematur et huius rei ratione ex-
pressa fiat provisio in matricula Imperii et circuli.
Ut autem inde causata imminutio redituum cameralium et ad mensam archi-
episcopalem pertinentium aliquatenus resarciatur, iam dicto electori Bran-
denburgico et successoribus suis non solum statim post conclusam pacem
praefectura Egeln, quae alias ad capitulum spectabat, pleno iure possidenda et
fruenda tradatur cassato processu a comitibus de Barby aliquot abhinc annis
desuper moto, sed etiam facultas sit obtenta archiepiscopatus possessione
quartam partem canonicatuum cathedralium illis decedentibus extinguendi
eorumque reditus camerae archiepiscopali applicandi.
[XI,10 ≠ IPM] Quae vero debita a praesente domino administratore Augusto
duce Saxoniae hactenus contracta sunt, ex reditibus archiepiscopalibus exi-
stente modis supradictis casu vacantiae et devolutionis dicti archiepiscopatus
ad dominum electorem Brandenburgicum et successores suos neutiquam dis-
solvantur , neque integrum sit dicto domino administratori posthac novis de-
bitis , oppignerationibus et alienationibus saepedictum archiepiscopatum in
praeiudicium domini electoris eiusque successorum, haeredum et agnatorum
masculorum quoquo modo onerare.
[XI,11 ≠ IPM] In his vero domini electoris archi- et episcopatibus de caetero
salva maneant ordinibus et subditis competentia eorum iura et privilegia,
cumprimis invariatae Augustanae confessionis exercitium, quale nunc ibi vi-
get , nec minus locum habeant ea, quae in puncto gravaminum inter utriusque
religionis status et ordines Imperii transacta et conventa sunt , quatenus sci-
licet non adversantur illi dispositioni, quae supra in articulo 5 de gravamini-
bus § 8 continetur incipiente „Qui archiepiscopatus, episcopatus et aliae fun-
dationes atque bona ecclesiastica etc.“ et finiente „Subiecta manento etc.“ ,
utpote quem aeque hic valere debere, ac si verbotenus insertus esset. Et supra-
dictos archiepiscopatum et episcopatus haereditario et immutabili iure apud
dominum electorem atque domum Brandenburgicam omnesque in ea succes-
sores , haeredes et agnatos in perpetuum plane, ut de reliquis terris ipsorum
haereditariis iuris est, permanere oportet.
Ratione tituli autem conventum est, ut iam dictus dominus elector cum tota
domo Brandenburgica et in ea omnes et singuli marchiones Brandenburgici
„duces Magdeburgenses et principes Halberstadienses et Mindenses“ appel-
lentur et scribantur.
[XI,12 ≠ IPM] Regia quoque maiestas Sueciae restituat domino electori pro
se et successoribus suis, haeredibus atque agnatis masculis primo reliquam
Pomeraniam Ulteriorem cum omnibus appertinentiis, bonis et iuribus secula-
ribus et ecclesiasticis pleno iure tam quoad dominium utile quam directum;
deinde Colbergam cum toto episcopatu Camminensi omnique iure, quod Ul-
terioris Pomeraniae duces hucusque habuerunt in collatione praelaturarum et
praebendarum capituli Camminensis, ita tamen, ut salva maneant iura regiae
bus Ulterioris Pomeraniae episcopatuque Camminensi competentem eorum
libertatem, bona, iura et privilegia secundum tenorem literarum reversalium
(quibus etiam ordines et subditi dicti episcopatus gaudere debent, ac si iis
directe datae essent) cum libero Augustanae confessionis exercitio iuxta inva-
riatam Augustanam confessionem absque ulla perturbatione perpetim fru-
endo circa homagii renovationem et praestationem omni meliori modo con-
firmet et conservet.
[XI,13 ≠ IPM] Tertio: Omnia loca, quae praesidiis Suedicis insessa tenentur
per Marchiam Brandenburgicam.
[XI,14 ≠ IPM] Quarto: Omnes commendas et bona ad ordinem equestrem
Divi Johannis spectantia, quae extra territoria regiae maiestati regnoque Sue-
ciae cessa continentur, una cum actis et regestis caeterisque literariis docu-
mentis originalibus haec loca iuraque restituenda concernentibus, communi-
bus vero et utramque nempe tam Citeriorem quam Ulteriorem Pomeraniam
afficientibus in authentica et probante forma, quae in archivo et chartophyla-
ciis aulae Stetinensis vel alibi intra vel extra Pomeraniam reperiuntur.
Art. XII
[XII,1 ≠ IPM] Pro eo vero, quod duci Megapolitano-Suerinensi, domino
Adolpho Friderico, in alienatione civitatis portusque Wismariensis decedit,
competant ipsi eiusque haeredibus masculis episcopatus Suerinensis et Rat-
zenburgensis iure perpetui et immediati feudi (salvo tamen domus Saxonico-
Lauenburgicae aliorumque vicinorum ut et dictae dioeceseos hinc inde com-
petenti iure) cum omnibus iuribus, documentis literariis, archivo, rationariis
aliisque pertinentiis et potestate extinguendi canonicatus utrobique post prae-
senti tempore residentium canonicorum decessum omnesque reditus mensae
ducali applicandi. Eoque nomine habeat sessionem in conventibus Imperii et
circuli Saxoniae Inferioris cum duplici principis titulo et voto.
Etsi vero eiusdem ex fratre nepos dominus Gustavus Adolphus, dux Megapo-
litano -Gustroviensis, antehac designatus fuerat administrator Ratzeburgensis,
quia tamen ipsi non minus quam patruo beneficium restitutionis in suos du-
catus obtigerat, aequum visum est, ut patruo cedenti Wismariam ipse vicissim
hunc cedat episcopatum. Conferentur autem dicto duci Gustavo Adolpho eo
nomine compensationis ergo duo canonicatuum iuxta modernam composi-
tionem gravaminum ad Augustanae confessioni addictos pertinentium bene-
ficia , unum in ecclesia cathedrali Magdeburgensi, alterum in Halberstadiensi
primum vacatura.
[XII,2 ≠ IPM] Quod deinde ad praetensos duos canonicatus in ecclesia ca-
thedrali Argentinensi attinet, si quid eo nomine statibus Augustanae confes-
sionis iuxta praesentem transactionem competit, familiae ducum Mecklen-
burgensium ex huiusmodi proventibus duorum canonicatuum portiones con-
cedantur absque tamen praeiudicio catholicorum. Quod si vero contigerit li-
neam masculinam Suerinensem deficere superstite Gustroviana, tum haec ite-
rum ipsi succedat.
[XII,3 ≠ IPM] Pro maiori vero dictae domus Mecklenburgensis satisfactione
cedant ipsi commendae ordinis equestris Divi Johannis Hierosolymitani Mi-
row et Nemeraw in isto ducatu sitae vigore dispositionis in articulo 5 § 9
supra expressae in perpetuum, donec de controversiis religionis in Imperio
conventum fuerit, et quidem lineae Suerinensi Mirow, lineae vero Gustro-
viensi commenda Nemeraw, sub hac conditione, ut dicti ordinis consensum
ipsi procurare eidemque nec non domino electori Brandenburgico tanquam
eius patrono, quotiescunque casus evenerit, hactenus praestari solita porro
quoque praestare teneantur.
[XII,4 ≠ IPM] Confirmabit etiam Caesarea maiestas eidem vectigalia ad Al-
bim antehac obtenta in perpetuum concessa insuper immunitate a tributis Im-
perii futuro tempore citra causam satisfactionis militiae Suedicae indicendis ,
donec summa ducentorum millium [200.000] thalerorum Imperialium com-
pensata fuerit.
Cassetur insuper praetensum debitum Wingerschianum utpote ex caussa belli
ortum, processibus etiam et decretis desuper emanatis penitus annullatis, ita
ut neque duces Megapolitani neque civitas Hamburgensis eo nomine impo-
sterum unquam conveniri possint vel debeant.
Art. XIII
[XIII,1 ≠ IPM] Cum domus ducalis Brunovicensis et Lüneburgensis ob pa-
cem publicam melius faciliusque stabiliendam cesserit coadiutoriis in archi-
episcopatus Magdeburgensem et Bremensem itemque episcopatus Halbersta-
diensem et Ratzenburgensem obtentis ea conditione, ut inter alia etiam alter-
nativa iisdem cum catholicis in episcopatum Osnabrugensem addiceretur
successio, Caesarea maiestas praesenti Sacri Romani Imperii statui minime
expedire iudicans pacem publicam propterea impediri diutius consentit ac
permittit, ut eiusmodi alternativa successio in dicto episcopatu Osnabrugensi
deinceps inter catholicos et Augustanae confessionis episcopos, ex familia ta-
men ducum Brunovicensium et Lüneburgensium, quamdiu eadem duraverit,
postulandos, locum habere debeat modis et conditionibus sequentibus:
[XIII,2 ≠ IPM] Primo: Quoniam dominus Gustavus Gustavi comes in Wa-
senburg , regni Sueciae senator, omni suo iuri in episcopatum Osnabrugensem
occasione praesentis belli obtento renunciat iuramentumque a statibus et sub-
ditis eiusdem sibi praestitum remittit, ideo dominus episcopus Franciscus
Wilhelmus eiusque successores sicut et capitulum, status et subditi dicti epi-
scopatus virtute praesentium obligati sunto ad solvendum dicto domino co-
miti eiusve mandatario Hamburgi spacio quatuor annorum a die publicatae
pacis numerandorum octuaginta millia [80.000] thalerorum Imperialium, ita
ut singulis annis vicena millia [20.000] Hamburgi ad manus dicti comitis
eiusve
tes ex lege communi huius pacificationis suas vires obtinente.
[XIII,3 ≠ IPM] Secundo: Restituatur dictus episcopatus Osnabrugensis totus
et integer cum omnibus suis appertinentiis secularibus et ecclesiasticis mo-
derno domino episcopo Francisco Wilhelmo pleno iure possidendus, prout
uniformis perpetuaeque capitulationis leges communi principis Francisci
Wilhelmi domusque Brunsvigo-Lüneburgicae et capitularium episcopatus
Osnabrugensis consensu iam ineundae sancierint.
[XIII,4 ≠ IPM] Tertio: Status religionis ac coetus ecclesiastici totiusque cleri
utriusque religionis tam in ipsa urbe Osnabrugensi quam in reliquis ad hunc
episcopatum pertinentibus ditionibus, oppidis, villis, pagis omnibusque aliis
locis maneat et reducatur in eum, qui fuit die prima Januarii anno millesimo
sexcentesimo vicesimo quarto [1624], statum, ita tamen, ut prius fiat singula-
ris quaedam determinatio et dispositio de iis, quae post annum millesimum
sexcentesimum vicesimum quartum [1624] quoad verbi ministros et divinum
cultum mutata deprehenduntur, etiam supradictae capitulationi inserenda ca-
veatque dominus episcopus per literas reversales statibus et subditis suis ho-
magio (quatenus observantia ab antiquo obtinuit) ab ipsis recepto iura ac pri-
vilegia salva fore et quae praeterea futurae episcopatus administrationi statu-
umque et subditorum securitati utrinque necessaria videbuntur.
[XIII,5 ≠ IPM] Quarto: Defuncto eodem domino episcopo succedat in epi-
scopatu Osnabrugensi dominus Ernestus Augustus dux Brunsvicensis et Lüne-
burgensis , atque adeo vi huius pacis publicae sit designatus eiusdem successor
teneaturque capitulum cathedrale Osnabrugense ut et reliqui status et subditi
statim post decessum aut resignationem moderni episcopi eundem dominum
Ernestum Augustum in episcopum recipere, ac dicti status et subditi isti fini
intra trimestre a conclusa hac pace computandum ipsi solitum ut supra prae-
stare homagium iuxta conditiones in capitulatione perpetua cum capitulo
ineunda positas.
[XIII,6 ≠ IPM] Quod si vero dux Ernestus Augustus post obitum moderni
episcopi non fuerit superstes, teneatur capitulum alium ex domini Georgii
ducis Brunsvicensis et Lüneburgensis posteris in episcopum suum postulare
conditionibus tamen in recepta capitulatione uniformi initis perpetuo obser-
vandis . Eo autem demortuo aut ultro resignante teneatur dictum capitulum
vel electione vel postulatione praesulem catholicum sibi praeficere. Sin vero
hac in parte vel canonicorum negligentia vel discordia intercesserit, locus sit
ordinationi iuris canonici et consuetudini Germaniae, salva tamen capitula-
tione perpetua ut et hac transactione. Et sic perpetuo admittatur alternativa
successio inter catholicos episcopos ex gremio capituli electos vel aliunde po-
stulatos atque Augustanae confessioni addictos, sed non alios quam ex familia
modo nominati ducis Georgii descendentes, et quidem, si plures sint princi-
pes , e natu minoribus eligatur vel postuletur episcopus, nullis vero existenti-
bus natu minoribus sufficiatur unus ex principibus regentibus. Illis autem de-
ficientibus succedat tandem ducis Augusti posteritas alternatione, uti dictum,
inter ipsam et catholicos perpetua.
[XIII,7 ≠ IPM] Quinto: Teneatur non solum memoratus dux Ernestus Augu-
stus , sed etiam omnes et singuli ex familia ducum Brunsvicensium et Lune-
burgensium Augustanae confessioni addictorum in hoc episcopatu alternatim
succedentium statum religionis, coetus ecclesiastici totiusque cleri tam in ipsa
urbe Osnabrugensi quam in reliquis ad hunc episcopatum pertinentibus di-
tionibus , oppidis, villis, pagis omnibusque aliis locis conservare ac tueri,
prout superius articulo 3 et perpetua capitulatione dispositum est.
[XIII,8 ≠ IPM] Sexto: Ne etiam durante administratione et regimine episcopi
Augustanae confessioni addicti circa censuram ecclesiasticorum catholicorum
itemque usum et administrationem sacramentorum ritu Romanae ecclesiae ut
et caetera, quae sunt ordinis, ulla difficultas aut confusio suboriatur, horum
omnium dispositio, quoties alternativa successio in talem Augustanae confes-
sioni addictum devenerit, domino archiepiscopo Coloniensi velut metropoli-
tano reservata, adversus Augustanae confessioni vero addictos plane sublata
esto. Caetera superioritatis et regiminis iura in civilibus et criminalibus Augu-
stanae confessionis episcopo iuxta capitulationis leges illibata permaneant.
Quoties vero catholicus episcopus in episcopatu Osnabrugensi rerum potitur,
nihil omnino in Augustanae confessionis sacra arroget sibi iuris aut obtineat.
[XIII,9 ≠ IPM] Septimo: Monasterium seu praelatura Walckenried, cuius hoc
tempore administrator est Christianus Ludovicus dux Brunsvicensis et Lüne-
burgensis , una cum praedio Schawen perpetuo feudi iure ducibus Brunsvicen-
sibus et Lüneburgensibus itidem a Caesarea maiestate et Imperio cum omni-
bus pertinentiis iuribusque conferatur eodem prorsus quo supra inter ducum
Brunsvicensium et Lüneburgensium familias succedendi ordine, annullato
iure advocatiae aliisque episcopatus Halberstadiensis et comitatus Hohenstei-
nensis praetensionibus omnino sublatis.
[XIII,10 ≠ IPM] Octavo: Ducibus quoque Brunovicensibus et Lüneburgensi-
bus restituatur monasterium Gröningense, quod antehac acquisitum episco-
patui Halberstadiensi cesserat, reservatis etiam iuribus, quae dictis ducibus in
castrum Westerburg competunt, nec minus infeudatio comiti a Tattenbach a
ducibus facta eoque nomine initae leges perinde ut iura crediti et pignoris
ducis Christiani Ludovici vicario Friderico Schenckio a Winterstädt in We-
sterburg competentia sarta tecta maneant.
[XIII,11 ≠ IPM] Nono: Debitum a Friderico Ulrico duce Brunsvicensi et
Lüneburgensi cum rege Daniae contractum et per hunc in pacificatione Lube-
censi
Zur Abtretung dieser Schuld an den Kaiser verpflichtete sich der dänische Kg. Christian IV.
während der Friedensverhandlungen in Lübeck in einem Revers vom 5./15. Mai 1629 ( Wil-
manns , 33, 56f, 69). Diese Verpflichtung wurde nicht ausdrücklich in den ksl.-dänischen Frie-
den vom 12./22. Mai 1629 (Druck: Lorenz , Nr. 58, 205–209; mit weiteren Drucknachwei-
sen ) aufgenommen.
fecto comiti Tyllio donatum quod attinet, cum moderni duces Brunovicenses
et Lüneburgenses se ad hoc debitum persolvendum ob plures rationes teneri
negaverint eaque de re etiam per legatos plenipotentiarios coronae Sueciae
instanter actum sit, amore pacis remissio et expunctio totius istius debiti et
obligationis dictis ducibus eorumque haeredibus et provinciis concessa esto.
[XIII,12 ≠ IPM] Decimo: Cum duces Brunovicenses et Lüneburgenses Cel-
lensis lineae capitulo Ratzenburgensi pro sorte viginti millium [20.000] flore-
norum annuas pensiones usquedum pependerint, alternatione iam cessante
cessent quoque annuae illae pensiones abolito prorsus debito ut et alia quavis
obligatione.
[XIII,13 ≠ IPM] Undecimo: Ducis etiam Augusti duobus filiis natu minori-
bus , Antonio Ulrico et Ferdinando Alberto, conferantur duae praebendae in
episcopatu Strasburgensi primo vacaturae, ea tamen conditione, ut dictus do-
minus dux Augustus renunciet praetensionibus suis, quas in unum alterumve
canonicatum antehac habuit vel habere poterat.
[XIII,14 ≠ IPM] Duodecimo: Viceversa iidem duces postulationibus et coad-
iutoriis in archiepiscopatus Magdeburgensem et Bremensem itemque Halber-
stadiensem et Ratzenburgensem plenissime renunciant, ita ut quae circa hosce
archiepiscopatus et episcopatus superius in hoc pacificationis instrumento
disposita sunt , citra ipsorum contradictionem effectum habere debeant capi-
tulis utrobique in eo statu permanentibus, quo superius conventum est.
Art. XIV
[XIV,1 ← § 30 IPM] De summa duodecim millium [12.000] Imperialium do-
mino Christiano Wilhelmo marchioni Brandenburgico ex archiepiscopatu
Magdeburgensi quotannis solvendorum conventum est, ut coenobium et
praefectura Zinna et Loburg dicto domino marchioni statim tradantur cum
omnibus pertinentiis et omnimoda iurisdictione solo
Atque his praefecturis idem marchio utatur fruatur ad dies vitae absque ulla
rationum redditione, hac tamen lege, ut in politicis et ecclesiasticis nullum
plane subditis afferatur praeiudicium.
[XIV,2 ← § 30 IPM] Quia porro ut totus archiepiscopatus ita etiam iam no-
minatum coenobium et praefecturae temporum iniuria valde sunt devastatae,
ideo a moderno domino administratore domino marchioni sine mora ex col-
lectis in archiepiscopatu ad hoc instituendis solvantur tria millia thalerorum
Imperialium ab ipso marchione vel eius haeredibus non restituenda.
[XIV,3 ← § 30 IPM] Praeterea placuit, ut post fata domini marchionis ratione
et nomine non praestitorum alimentorum descendentibus ipsius eorumque
haeredibus liceat dictum coenobium atque praefecturas per integrum quin-
quennium retinere iisque sine rationum redditione cum omnibus suis perti-
nentiis et iuribus uti frui. Elapso vero quinquennio praedictae praefecturae
earundemque iurisdictio, reditus et proventus archiepiscopatui absque tergi-
versatione restituantur, nec superius memoratae summae titulo quicquam ul-
terius moveatur vel petatur.
Et praedicta omnia observentur, etiamsi propter domini electoris Branden-
burgici aequivalentem recompensationem archiepiscopatus Magdeburgensis
ad dominum electorem eiusque haeredes et successores pervenerit.
Art. XV
[XV,1 = § 48 IPM] Circa causam Hasso-Cassellanam conventum est, ut se-
quitur :
Primo omnium: Domus Hasso-Cassellana omnesque eius principes, maxime
domina Amelia Elisabetha, Hassiae landgravia, eiusque filius, dominus Wil-
helmus , illorumque haeredes, ministri, officiales, vasalli, subditi, milites et alii
quocunque modo illis addicti nullo prorsus excepto, non obstantibus contra-
riis pactis, processibus, proscriptionibus, declarationibus, sententiis, executio-
nibus et transactionibus, sed illis omnibus ut et actionibus vel praetensionibus
ratione damnorum et iniuriarum tam neutralium quam belligerantium annul-
latis , universalis amnestiae suprasancitae et ad initium belli Bohemici cum
plenaria restitutione reductae (exceptis Caesareae maiestatis et domus Austria-
cae vasallis et subditis haereditariis, quemadmodum de iis in § „Tandem om-
nes etc.“
venientium pari cum caeteris statibus iure, prout in articulo incipiente „ Un-
animi etc.“ disponitur, plenarie participes sunto.
[XV,2 § 49 IPM] Secundo: Domus Hasso-Cassellana eiusque successores
abbatiam Hirsfeldensem cum omnibus appertinentiis secularibus et ecclesia-
sticis sive intra sive extra territorium (ut praepositura Gellingen) sitis, salvis
tamen iuribus, quae domus Saxonica a tempore immemoriali possidet, retine-
ant et eo nomine investituram a Caesarea maiestate toties, quoties casus eve-
nerit , petant et fidelitatem praestent.
[XV,3 = § 50 IPM] Tertio: Ius directi et utilis dominii in praefecturas
Schaumburg, Bückenburg, Saxenhagen et Statthagen episcopatui Mindano
antehac assertum et adiudicatum porro ad dominum Wilhelmum, modernum
Hassiae landgravium, eiusque successores plenarie in perpetuum citra ulterio-
rem dicti episcopatus aut alterius cuiusvis contradictionem aut turbationem
pertineat, salva tamen transactione inter Christianum Ludovicum ducem
Brunsvico-Lüneburgensem et Hassiae landgraviam Philippumque comitem
de Lippe inita
Haupt- und Nebenrezeß, Lauenau 1647 Oktober 1[/11] (Druck: Meiern 5, 636 –642).
tum comitem inita est, conventione
Vertrag über die Gft. Schaumburg vom 9./19. Juli 1647 in Münster zwischen hessen-kasselischen
und lippischen Gesandten unter Vermittlung des schwed. Gesandten Johann Oxenstierna, der am
11./21. August 1647 in einer gemeinsamen Urkunde von der hessischen Lgf.in Amalie Elisabeth
und Gf. Philipp von der Lippe bestätigt wurde (Druck: Lünig , Corpus iuris feudalis 2,
1769–1778); zum Inhalt des Vertrags vgl. Ledderhose , 155–159; Bettenhäuser , 90–95.
[XV,4 = § 51 IPM] Conventum praeterea est, ut pro locorum hoc bello occu-
patorum restitutione et indemnitatis causa dominae landgraviae Hassiae tu-
trici eiusque filio huiusve successoribus Hassiae principibus ex archiepiscopa-
tibus Moguntinensi et Coloniensi, episcopatibus item Paderbornensi, Mona-
steriensi et abbatia Fuldensi sexies centena millia [600.000] thalerorum Impe-
rialium bonitate Imperialibus constitutionibus modernis correspondentium
intra spatium novem mensium a tempore ratificationis pacis computandum
Cassellis solventium periculo et sumptibus pendantur, nec contra promissam
solutionem ulla exceptio ullusve praetextus admittatur, multo minus summa
conventa ullo arresto afficiatur.
[XV,5 = § 52 IPM] Ut etiam domina landgravia de solutione tanto securior
sit, sequentibus conditionibus retineat Neus, Cosfeld et Neuhaus inque iis
locis sua sibique solum obligata praesidia habeat, ea quidem lege, ut praeter
officiales et alias personas in praesidiis necessarias dictorum trium locorum
praesidia coniunctim non excedant numerum mille ducentorum [1.200] pedi-
tum et centum equitum, dominae landgraviae dispositioni relicto, quot cuivis
dictorum locorum peditum et equitum imponere quemve huic vel illi praesi-
dio praeficere velit.
[XV,6 = § 53 IPM] Praesidia autem secundum ordinationem de sustentatione
officialium et militum Hassiacis hactenus consuetam alantur, et quae ad con-
servanda fortalitia necessaria sunt, praestentur ex archi- et episcopatibus, in
quibus dicta arx et civitates sunt sitae, absque summae supranominatae dimi-
nutione . Integrum autem sit ipsis praesidiis contra morosos et tardantes, sed
non ultra debitam summam exequi. Iura autem superioritatis et iurisdictio
tam ecclesiastica quam secularis et reditus nominatarum arcis et civitatum do-
mino archiepiscopo Coloniensi sint salva.
[XV,7 = § 54 IPM] Quamprimum vero post ratificatam pacem dominae land-
graviae trecenta millia [300.000] thalerorum Imperialium fuerint exsoluta, re-
stituta Neussia retineat Cosfeld solum et Neuhaus, ita tamen, ut praesidium
Neussianum in Cosfeld et Neuhaus non deducat vel eius nomine quicquam
ulterius exigat nec praesidia in Cosfeld numerum sexcentorum peditum et
quinquaginta equitum, in Neuhaus autem centum peditum excedant. Sin au-
tem intra terminum novem mensium dominae landgraviae integra summa
non dependatur, non tantum Cosfeld et Neuhaus, donec plenaria subsecuta
fuerit solutio, sed etiam pro residuo summae eiusque singulis centenis quin-
que annuatim Imperiales, donec residuum summae exsolutum fuerit, pensio-
nis nomine solvantur, et tot praefecturarum ad supranominatos archi- et epi-
scopatus atque abbatiam pertinentium et Hassiae principatui vicinarum, quot
praestandis et exsolvendis pensionibus sufficiunt, quaestores et receptores do-
minae landgraviae iuramento obstringantur, ut de reditibus annuas residuae
summae pensiones solvant, non obstante dominorum suorum prohibitione.
[XV,8 = § 55(1) IPM] Quod si vero quaestores et receptores in solvendo mo-
ras nectant aut reditus alio conferant, domina landgravia exequendi et ad so-
lutionem quovis modo illos adigendi liberam habeat potestatem, de reliquo
iure territoriali domino proprietatis interea semper salvo. Simulac vero do-
mina landgravia totam summam cum pensionibus a tempore morae acceperit,
restituat illico loca iam denominata cautionis loco interim retenta, pensiones
cessent, et quaestores atque receptores, quorum facta fuit mentio, iuramenti
nexu sint liberati.
[XV,9 = § 55(2) IPM] Quarum autem praefecturarum reditus pensionibus
contingente mora solvendis sint assignandi, ante ratificationem pacis eventua-
liter conveniet, quae conventio non minoris sit roboris quam ipsum pacis in-
strumentum .
[XV,10 = § 56(1) IPM] Praeter loca autem securitatis causa, ut memoratum,
dominae landgraviae relinquenda et post solutionem demum restituenda
scopatus nec non illorum urbes, praefecturas, oppida, fortalitia, propugnacula
et omnia denique bona immobilia nec non iura inter haec bella ab ipsa occu-
pata , ita tamen, ut tam in praefatis tribus locis cautionis nomine retinendis
quam reliquis omnibus restituendis non solum
cum apparatum spectantia quae inferri vel fieri curavit, per subditos evehenda
dominae landgraviae et supradictis successoribus, [XV,11 = § 56(2) IPM] quae
vero ab ipsa non illata, sed in locis occupatis tempore occupationis reperta
sunt et adhuc extant, ibi permaneant, sed ut etiam fortificationes et valla du-
rante occupatione extructa eatenus destruantur, ne tamen urbes, oppida, arces
et castra cuiusvis invasionibus et depraedationibus pateant.
[XV,12 ≙ § 57 IPM] Et quamvis domina landgravia praeterquam ab archi- et
episcopatibus Moguntinensi, Coloniensi, Paderbornensi, Monasteriensi et ab-
batia Fuldensi a nemine restitutionis et indemnitatis loco aliquid poposcerit
et sibi eo nomine a quoquam alio quicquam solvi omnino noluerit, pro rerum
tamen et circumstantiarum aequitate
dispositione paragraphi praecedentis inchoantis „Conventum praeterea est
etc.“ etiam caeteri status cuiuscunque generis cis et ultra Rhenum, qui prima
Martii huius anni Hassiacis contributionem dependerunt, secundum propor-
tionem contributionis exsolutae toto hoc tempore observatam ad conficien-
dam summam superius positam et militum praesidiariorum sustentationem
ratam suam supranominatis archi- et episcopatibus atque abbatiae conferant
et damnum, si quod solventes ob unius vel alterius moram perpessi fuerint,
morosi resarciant nec executionem contra tergiversantes instituendam Caesa-
reae maiestatis aut regiae maiestatis Sueciae vel etiam Hassiae landgraviae of-
ficiales aut milites impediant neque etiam fas sit Hassiacis quenquam in prae-
iudicium huius declarationis eximere; ii vero, qui suam quotam rite persolve-
rint , ab omni eatenus onere liberi erunt.
[XV,13 = § 58 IPM] Quod controversias inter
et Darmstadinam, super successione Marpurgensi agitatas attinet, quandoqui-
dem eae Cassellis die decima quarta mensis Aprilis proxime elapsi consensu
partium unanimi accedente penitus sunt compositae
Hessischer Hauptvergleich vom 14./24. April 1647 (Druck: ST 6.1, 213–224); dazu gehört
ein Nebenrezeß, zu dessen archivalischer Überlieferung und zu dessen Inhalt vgl. Beck , 80
Anm. 246, 83–88. Eine der fünf Ausfertigungen des Hauptvergleichs war für die Übersendung
nach Osnabrück bestimmt (vgl. ST 6.1, 224).
istam cum suis annexis et recessibus, sicut ea Cassellis inita et a partibus sub-
signata
plane esse roboris, ac si verbis totidem hisce tabulis inserta comprehendere-
tur , nec a partibus transigentibus nec aliis quibusvis sub praetextu sive pacti
sive iuramenti sive alio quocunque ullo unquam tempore convelli posse,
quinimo ab omnibus, etiamsi aliquis ex interessatis eam forte confirmare
detrectet, exactissime observari debere.
[XV,14 = § 59 IPM] Sicut etiam transactio inter defunctum dominum Wilhel-
mum Hassiae landgravium et dominos Christianum et Wolradum comites
Waldecciae die undecima Aprilis anno millesimo sexcentesimo tricesimo
quinto [1635] facta et a domino Georgio Hassiae landgravio die decima
quarta Aprilis anno millesimo sexcentesimo quadragesimo octavo [1648]
Zwischen Lgf. Wilhelm V. von Hessen-Kassel und den Gf.en von Waldeck am 11.[/21.] April
1635 projektierter und am 24. März/3. April 1647 in Kassel abgeschlossener Vertrag (Druck:
Lünig , TRA XXIII, 1885–1890). Im Nebenrezeß zum hessischen Hauptvergleich vom 14./
24. April 1648 (Regest bei Beck , 83–88, hier 86) erkannte Lgf. Georg II. von Hessen- Darm-
stadt diesen Vertrag an.
tificata non minus vigore huius pacificationis perpetuum et plenissimum ro-
bur obtinebit omnesque Hassiae principes pariter ac comites Waldecciae ob-
ligabit .
[XV,15 = § 60 IPM] Firmum quoque maneat et inviolabiliter custodiatur ius
primogeniturae in qualibet domo Hassiae, Cassellana et Darmstadina, intro-
ductum et a Caesarea maiestate confirmatum.
Art. XVI
[XVI,1 = § 98(1) IPM] Simulatque vero instrumentum pacis a dominis pleni-
potentiariis et legatis subscriptum et signatum fuerit, cesset omnis hostilitas,
et quae supra conventa sunt, utrinque e vestigio executioni mandentur.
[XVI,2 = § 100 IPM] Imprimis quidem Imperator ipse per universum Impe-
rium edicta promulget et serio mandet iis, qui hisce pactis et hac pacificatione
ad aliquid restituendum vel praestandum obligantur, ut sine tergiversatione et
noxa intra tempus conclusae et ratificandae pacis praestent et exequantur
transacta, iniungendo tam directoribus ( ausschreibenden fürsten ) quam praefectis
militiae circularis ( creiß-obristen ), ut ad requisitionem restituendorum iuxta or-
dinem executionis et haec pacta restitutionem cuiusque promoveant et perfi-
ciant .
Inseratur etiam edictis clausula, ut quia circuli directores (die ausschreibende
fürsten ) aut praefectus militiae circularis ( creiß-obristen ) in causa vel restitutione
propria minus idonei executioni esse censentur, hoc in casu, itemque si direc-
tores vel praefectum circularis militiae repudiare commissionem contingat,
vicini circuli directores aut praefecti militiae circularis eodem executionis mu-
nere etiam in alios circulos ad restituendorum requisitionem fungi debeant.
[XVI,3 = § 101(1) IPM] Quod si etiam restituendorum aliquis Caesareanos
commissarios ad alicuius restitutionis, praestationis vel executionis actumne-
cessarios censuerit, quod ipsorum optioni relinquitur, etiam illi sine mora
dentur.
[XVI,4 = § 101(2) IPM] Quo casu ut rerum transactarum effectus tanto minus
impediatur, tam restituentibus quam restituendis liceat statim conclusa et
subscripta pacificatione binos aut trinos utrinque nominare commissarios, e
quibus Caesarea maiestas unum a restituendo, alterum a restituente nomina-
tum , pares tamen numero ex utraque religione eligat, quibus iniungatur, ut
omnia, quae vigore huius transactionis oportet, absque mora exequantur. Sin
autem restituentes commissarios nominare neglexerint, Caesarea maiestas ex
iis, quos restituendus nominaverit, unum deliget aliumque pro suo arbitrio,
observata tamen utrobique diversae religioni addictorum paritate, adiunget,
quibus commissionem executionis demandabit non obstantibus exceptioni-
bus in contrarium factis. Ipsi deinde restituendi mox a conclusione pacis de
transactorum tenore notum faciant interessatis aliquid restituturis.
[XVI,5 = § 102 IPM] Omnes denique et singuli, sive status sive communitates
sive privati, sive clerici sive seculares, qui vigore huius transactionis eiusdem-
que regularum generalium vel specialis expressaeque alicuius dispositionis ad
restituendum, cedendum, dandum, faciendum aut aliud quid praestandum
obstricti sunt, teneantur statim post promulgata Caesarea edicta et factam re-
stituendi notificationem sine omni tergiversatione vel oppositione clausulae
salvatoriae sive generalis sive specialis alicuius supra in amnestia positae aut
quacunque alia exceptione itemque sine noxa aliqua omnia, ad quae obligan-
tur , restituere, cedere, dare, facere et praestare.
[XVI,6 = § 103 IPM] Nec directorum et praefectorum circularis militiae aut
commissariorum executioni quisquam sive status sive miles, praesertim prae-
sidiarius , sive quilibet alius sese opponat, sed potius executoribus assistant,
liberumque sit dictis executoribus contra eos, qui executionem quovis modo
impedire conantur, suis vel etiam restituendorum viribus uti.
[XVI,7 = § 104 IPM] Deinde omnes et singuli utriusque partis captivi sine
discrimine sagi vel togae eo modo, quo inter exercituum duces cum Caesareae
maiestatis approbatione conventum est vel adhuc convenietur, liberi dimit-
tantur .
[XVI,8 ≠ IPM] Denique pro militiae Suedicae exauctoratione omnes et sin-
guli electores, principes et reliqui status comprehensa libera et immediata Im-
perii nobilitate (salva tamen requisitione hactenus in talibus casibus usitata
libertateque et exemptione in futurum salvis) septem sequentium circulorum
Imperii, electoralis Rhenani, Superioris Saxonici, Franconici, Suevici, Supe-
rioris Rhenani, Westphalici et Inferioris Saxonici, teneantur in medium con-
ferre quinque myriades [5.000.000] Imperialium thalerorum in moneta per
Imperium Romanum usitata idque tribus terminis: Primo termino (statibus in
circulo electorali ut et Superiori Rhenano Francofurtum ad Moenum, Supe-
rioris Saxoniae Lipsiam sive Brunswigam, Franconiae Norimbergam, Sueviae
Ulmam, Westphaliae Bremam vel Monasterium et Inferioris Saxoniae Ham-
burgum suam cuiusque quotam conferentibus) octodecim centena millia
[1.800.000] Imperialium thalerorum in numerata pecunia (pro cuius summae
faciliori solutione impetranda liceat illos subditos, qui ex amnestia veniunt
restituendi, non moderno ipsorum possessori, sed vero domino, cui ex amne-
stia restituendi sunt, statim a conclusa pace etiam ante factam restitutionem
secundum ipsorum quotam et proportionem collectare, nec in exigendis illis
collectis moderni possessores ullum creent impedimentum) et duodecies cen-
tena millia [1.200.000] per assignationes ad certos status, super quorum solu-
tione tolerabilibus conditionibus facienda a quolibet statu inter conclusam et
ratificandam pacem cum officiali militari sibi assignato ex aequo et bono con-
veniendum .
[XVI,9 ≠ IPM] Qua conventione ut et ratihabitionum commutatione facta
dictorum octodecim centenorum millium [1.800.000] thalerorum solutio, mi-
litiae exauctoratio et locorum evacuatio statim pari passu peragantur nec ob
ullam aliam causam differantur cessantibus statim a conclusa pace contribu-
tionibus et omnis generis exactionibus, salva tamen praesidiariorum militum
caeterarumque copiarum sustentatione ad tolerabilem modum convenienda,
salva itidem iis statibus, qui suam portionem solverunt vel cum assignatis of-
ficialibus quoad solutionem suarum portionum amicabiliter convenerunt, a
suis constatibus ob horum solvendi moram sibi illatorum damnorum repeti-
tione .
Reliquarum duarum myriadum [2.000.000] priorem quidem sub finem pro-
ximi anni a facta exauctoratione computandi, alteram vero in fine anni pro-
xime insequentis, utramque thaleris Imperialibus eorumve in alia per Impe-
rium usitata moneta valore ad supradicta loca regiae maiestatis Sueciae ad id
cum potestate deputatis ministris dicti septem circulorum status bona fide
sunt exsoluturi. Sicuti autem dicti septem circuli soli militiae Suedicae sine
praetensione alterius assignati intelligantur, ita singuli eorum electores, prin-
cipes et status eam tantum portionem, quae iuxta matriculam et cuiusque loci
observantiam et extraditam hic designationem
Vgl. die Repartition über 1,8 Mill. Rt. in bar und 1,2 Mill. Rt. in Assignationen, dict. 1648
Oktober 17/27 (Druck: Meiern 6, 631 –638); vgl. dazu Oschmann , 618f.
bit , pendere debebunt.
[XVI,10 ≠ IPM] Nec ullus status vel a solutione immunis sit vel maiori nu-
mero der römermonath praegravetur vel pro alio suo constatu aliisque bellige-
rantium militibus plus solvere teneatur, multo minus repressaliis vel arrestis
eo nomine praegravetur, neque etiam ullus status in modo suos collectandi
vel a milite aut constatu vel ullo alio sub quocunque praetextu de facto impe-
diatur .
[XVI,11 ≠ IPM] Quod ad circulum Austriacum et Bavaricum attinet, cum
ille (praeter factam in hoc pacificationis conventu a statibus Imperii promis-
sionem se in proximis Imperii comitiis suae Caesareae maiestati pro hactenus
toleratis belli sumptibus subsidium e collectis Imperii praestandum decretu-
ros
Vgl. den Beschluß der beiden oberen Reichskollegien vom 20./30 Juli 1648 ( Meiern 6, 114 ),
den der Städterat zwar nicht akzeptierte ( APW III A 6 Nr. 167), der den ksl. Gesandten
jedoch am 22. Juli/1. August 1648 als Entscheidung der Reichsstände mitgeteilt wurde ( APW
III C 2, 1125ff).
rico milite sepositus sit, solutionis conventio et exactio in circulo Austriaco
penes sacram Caesaream maiestatem esto, in circulo autem Bavarico observe-
tur idem collectandi et solvendi modus qui in reliquis circulis, executio tamen
ut et in caeteris septem circulis fiat secundum constitutiones Imperii.
[XVI,12 ≠ IPM] Ut autem regia maiestas Sueciae eo securior certiorque sit de
infallibili singulorum terminorum praestatione,
culorum electores, principes et status vigore huius conventionis se ad suam
quisque quotam condicto tempore locoque bona fide solvendum sponte id-
que sub hypotheca omnium suorum bonorum obligant, ita quidem ut si mora
ullius intervenerit, omnes Imperii ordines, potissimum vero cuiusque circuli
directores ducesque, vi articuli assecurationis pacis teneantur promissa ceu
rem iudicatam exequi absque ullo ulteriori iuris processu vel exceptione.
[XVI,13 ≙ § 105 IPM] Restitutione ex capite amnestiae et gravaminum
facta, liberatis captivis ratihabitionibus commutatis et praestitis iis, quae de
primo solutionis termino supra conventa sunt, omnia utriusque partis milita-
ria praesidia, sive Imperatoris eiusque sociorum et foederatorum sive reginae
regnique Sueciae et landgraviae Hassiae eorumque foederatorum et adhaeren-
tium aliove quocunque nomine imposita fuerint, ex civitatibus Imperii ac om-
nibus aliis locis restituendis sine exceptionibus, mora, damno et noxa pari
passu educantur.
[XVI,14(1) ≙ § 106(1) IPM] Loca ipsa, civitates, urbes, oppida, arces, castella,
fortalitia, tam quae per regnum Bohemiae aliasque terras Imperatoris domus-
gerantium supradictis occupata et retenta vel per armistitii unius vel alterius
partis vel quemcunque alium modum concessa sunt, prioribus et legitimis
suis possessoribus et dominis, sive mediati sive immediati Imperii status sint,
tam ecclesiasticis quam secularibus, comprehensa libera Imperii nobilitate,
absque mora restituantur liberaeque eorum dispositioni sive de iure et con-
suetudine sive vigore praesentis transactionis competenti permittantur non
obstantibus ullis donationibus, infeudationibus, concessionibus (nisi ultro et
spontanea status alicuius voluntate alicui factae sint vel fuerint), obligationi-
bus pro redimendis captivis aut avertendis devastationibus incendiisque datis
aut aliis quibuscunque titulis in priorum legitimorum dominorum possesso-
rumve praeiudicium acquisitis, cessantibus etiam pactis et foederibus aut qui-
buscunque aliis exceptionibus praedictae restitutioni adversantibus, quae om-
nia pro nullis haberi debent, salvis tamen iis, quae et quatenus in praeceden-
tibus articulis circa reginae regnique Sueciae ut et quorundam electorum et
principum Imperii Romani satisfactionem vel aequivalentem recompensatio-
nem sive aliter speciatim excepta et disposita sunt .
[XVI,14(2) ≙ § 107 IPM] Atque haec restitutio locorum occupatorum tam a
Caesarea maiestate quam a regia maiestate Sueciae et utriusque sociis, foede-
ratis et adhaerentibus fiat reciproce et bona fide.
[XVI,15 = § 108(1) IPM] Restituantur etiam archiva et documenta literaria
aliaque mobilia ut et tormenta bellica, quae in dictis locis tempore occupatio-
nis reperta sunt et adhuc ibi salva reperiuntur. Quae vero post occupationem
aliunde eo invecta sunt, sive in praeliis capta sive ad usum et custodiam eo per
occupantes illata fuerunt, una cum annexis ut et bellico apparatu iisdem quo-
que secum exportare et avehere liceat.
[XVI,16 = § 108(2) IPM] Teneantur subditi cuiusque loci decedentibus prae-
sidiis et militibus currus, equos et naves cum necessario victu pro omnibus
necessariis avehendis ad loca in Imperio destinata absque pretio submini-
strare ; quos currus, equos et naves restituere debent praefecti praesidiorum
militumque hoc modo discedentium sine dolo et fraude. Liberent etiam sta-
tuum subditi se invicem ab hoc onere vecturae de uno territorio in aliud, do-
nec ad loca in Imperio destinata pervenerint. Nec praesidiorum aut aliis mili-
tiae praefectis aut officialibus liceat subditos eorumque currus, equos, naves
et similia eorum usibus commodata, omnia vel singula, extra dominorum
suorum, multo minus Imperii fines secum trahere, eoque nomine obsidibus
cavere teneantur.
[XVI,17 = § 109(1) IPM] Reddita vero, sive maritima et limitanea sive medi-
terranea fuerint, dicta loca ab ulterioribus omnibus durantibus hisce bellorum
motibus introductis praesidiis perpetuo posthac libera sunto et dominorum
suorum (salvo de caetero cuiusque iure) liberae dispositioni relinquantur.
[XVI,18 = § 109(2) IPM] N ulli autem civitati vel nunc vel in futurum ulli
praeiudicio damnove cedat, quod ab alterutra parte belligerantium occupata
et insessa fuerat, sed omnes et singulae cum omnibus et singulis civibus et
incolis tam universalis amnestiae quam caeteris huius pacificationis beneficiis
gaudeant iisque de caetero omnia sua iura et privilegia in sacris et profanis,
quae ante hos motus habuerunt, sarta tectaque maneant, salvis tamen iuribus
superioritatis cum inde dependentibus pro singulis quarumcunque dominis.
[XVI,19 = § 110 IPM] Denique omnium belligerantium in Imperio partium
copiae et exercitus dimittantur et exauctorentur, eo tantum numero in suos
cuiusque proprios status traducto, quem quaeque pars pro sua securitate iudi-
caverit necessarium.
[XVI,20 ∼ § 99 IPM] Tam exauctoratio vero militiae quam restitutio locorum
ad praefixum tempus eo ordine modoque fiant, de quibus inter generales
exercituum duces conveniet, observatis tamen quoad rem ipsam iis, quae in
puncto satisfactionis militiae conventa sunt.
Art. XVII
[XVII,1 ≙ § 111 IPM] Pacem hoc modo conclusam promittunt Caesarei et
regii ordinumque Imperii legati et plenipotentiarii respective ab Imperatore
et regina Sueciae Sacrique Imperii Romani electoribus, principibus et statibus
ad formam hic mutuo placitam ratihabitum iri seseque infallibiliter praestitu-
ros , ut solennia ratihabitionum instrumenta intra spatium octo septimanarum
a die subscriptionis computandarum hic Osnabrugis praesententur et reci-
proce riteque commutentur.
[XVII,2 = § 112 IPM] Pro maiori etiam horum omnium et singulorum pacto-
rum firmitudine et securitate sit haec transactio perpetua lex et pragmatica
Imperii sanctio imposterum aeque ac aliae leges et constitutiones fundamen-
tales Imperii nominatim proximo Imperii recessui ipsique capitulationi Cae-
sareae inserenda, obligans non minus absentes quam praesentes, ecclesiasticos
aeque ac politicos, sive status Imperii sint sive non,
cerumque consiliariis et officialibus quam tribunalium omnium iudicibus et
assessoribus tanquam regula, quam perpetuo sequantur, praescripta.
[XVII,3 = § 113 IPM] Contra hanc transactionem ullumve eius articulum aut
clausulam nulla iura canonica vel civilia, communia vel specialia
decreta, privilegia, indulta, edicta, commissiones, inhibitiones, mandata,
decreta, rescripta, litispendentiae, quocunque tempore latae sententiae, res
iudicatae, capitulationes Caesareae et aliae, religiosorum ordinum regulae
aut exemptiones, sive praeteriti sive futuri temporis protestationes, contradic-
tiones , appellationes, investiturae, transactiones, iuramenta, renunciationes,
pacta seu dedititia seu alia, multo minus edictum anni millesimi sexcentesimi
vicesimi noni [1629] vel transactio Pragensis
concordata cum Pontificibus aut interimistica anni millesimi quingentesimi
quadragesimi octavi [1548]
decreta, dispensationes, absolutiones vel ullae aliae, quocunque nomine aut
praetextu excogitari
admittantur, nec uspiam contra hanc transactionem in petitorio aut possesso-
rio seu inhibitorii seu alii processus vel commissiones unquam decernantur.
[XVII,4 = § 114 IPM] Qui vero huic transactioni vel paci publicae consilio vel
ope contravenerit vel executioni aut restitutioni repugnaverit vel etiam legi-
timo modo supra convento et sine excessu facta restitutione sine legitima
causae cognitione et ordinaria iuris executione restitutum de novo gravare
tentaverit, sive clericus sive laicus fuerit, poenam fractae pacis ipso iure et
facto incurrat, contraque eum iuxta constitutiones Imperii restitutio et prae-
statio cum pleno effectu decernatur et demandetur.
[XVII,5 = § 115 IPM] Pax vero conclusa nihilominus in suo robore perma-
neat , teneanturque omnes huius transactionis consortes universas et singulas
huius pacis leges contra quemcunque sine religionis distinctione tueri et pro-
tegere , et si quid eorum a quocunque violari contigerit, laesus laedentem im-
primis quidem a via facti dehortetur causa ipsa vel amicabili compositioni vel
iuris disceptationi submissa.
[XVII,6 = § 116(1) IPM] Veruntamen si neutro horum modorum intra spa-
tium trium annorum terminetur controversia, teneantur omnes et singuli hu-
ius transactionis consortes iunctis cum parte laesa consiliis viribusque arma
sumere ad repellendam iniuriam a passo moniti, quod nec amicitiae nec iuris
via locum invenerit, salva tamen de caetero uniuscuiusque iurisdictione iusti-
tiaeque iuxta cuiusque principis aut status leges et constitutiones competenti
administratione.
[XVII,7 = § 116(2) IPM] Et nulli omnino statuum Imperii liceat ius suum vi
vel armis persequi, sed si quid controversiae sive iam exortum sit sive posthac
inciderit, unusquisque iure experiatur; secus faciens reus sit fractae pacis.
Quae vero iudicis sententia definita fuerint, sine discrimine statuum execu-
tioni mandentur, prout Imperii leges de exequendis sententiis constituunt.
[XVII,8 = § 117 IPM] Ut etiam pax publica tanto melius conservari possit,
redintegrentur circuli, et statim ac undecunque turbarum vel motuum aliqua
initia apparent, observentur ea, quae in constitutionibus Imperii de pacis pu-
blicae executione et conservatione disposita sunt.
[XVII,9 = § 118 IPM] Quoties autem milites quavis occasione aut quocunque
tempore per aliorum territoria aut fines aliquis ducere velit, transitus huius-
modi instituatur eius, ad quem transeuntes milites pertinent, sumptu atque
adeo sine maleficio, damno et noxa eorum, quorum per territoria ducuntur,
ac denique omnino observentur, quae de conservatione pacis publicae Imperii
constitutiones decernunt et ordinant.
[XVII,10 ∼ § 119 IPM] Hac pacificatione comprehendantur ex parte serenis-
simi Imperatoris omnes suae maiestatis foederati et adhaerentes, imprimis rex
Catholicus, domus Austriaca, Sacri Imperii Romani electores, principes, in-
terque eos etiam dux Sabaudiae, caeterique status, comprehensa libera et im-
mediata Imperii nobilitate, et civitates Anseaticae, item rex Angliae, rex et
regna Daniae Norvegiaeque cum annexis provinciis ut et ducatu Schles-
wicensi , rex Poloniae, dux Lotharingiae omnesque principes et respublicae
Italiae ordinesque foederati Belgii et Helvetiae Rhetiaeque, princeps etiam
Transylvaniae.
[XVII,11 ∼ § 119 IPM] Ex parte vero serenissimae reginae regnique Sueciae
omnes eius foederati et adhaerentes, imprimis rex Christianissimus, tum elec-
tores , principes, status, libera et immediata Imperii nobilitate comprehensa, et
civitates Anseaticae, item rex Angliae, rex et regna Daniae Norvegiaeque cum
annexis provinciis ut et ducatu Schleswicensi, rex Poloniae, rex et regnum
Lusitaniae, magnus dux Muschoviae, respublica Veneta, foederatum Belgium,
Helvetii Rhetique et princeps Transylvaniae.
[XVII,12 ≙ § 120 IPM] In quorum omnium et singulorum fidem maiusque
robur tam Caesarei quam regii legati, nomine vero omnium electorum, prin-
cipum ac statuum Imperii ad hunc actum specialiter ab ipso (vigore conclusi
die decima tertia Octobris anni inframentionati facti et ipso die subscriptio-
nis sub sigillo cancellariae Moguntinae legationi Suedicae extraditi) deputati,
nimirum electoralis Moguntinus, dominus Nicolaus Georgius de Reigersberg,
eques, cancellarius; electoralis Bavaricus, dominus Johannes Adolphus Krebs,
consiliarius intimus;
rius ; electoralis Brandenburgicus, dominus Johannes comes in Sain et Wittgen-
stein , dominus in Homburg et Vallendar, consiliarius intimus; nomine domus
Austriacae dominus Georgius Ulricus comes a Wolckenstein, consiliarius Cae-
sareo-aulicus ; dominus Cornelius Gobelius, episcopi Bambergensis consilia-
rius ; dominus Sebastianus Wilhelmus Meel, episcopi Herbipolensis consiliarius
intimus; dominus Johannes Ernestus, ducis Bavariae consiliarius aulicus; do-
minus Wolffgangus Conradus a Tumbshirn, consiliarius aulicus Saxonico- Al-
tenburgensis et Coburgensis; dominus Augustus Carpzovius, consiliarius Sa-
xonico -Altenburgensis et Coburgensis; dominus Johannes Fromhold, domus
Brandenburgicae-Culnbacensis et -Onolzbacensis consiliarius intimus; domi-
nus Heinricus Langerbeck, iurisconsultus, domus Brunsvico-Lunaeburgicae
lineae Cellensis consiliarius intimus; dominus Iacobus Lampadius, iurisconsul-
tus , lineae Calenbergensis consiliarius intimus et procancellarius; nomine co-
mitum
4 scamni] So in der Druckvorlage ( IPO-AK ) sowie in IPO-NS, IPO-KRS, IPO-SRK, IPO-
SRM, IPO-SRE; in IPO-NM, IPO-NE scamni civitatensis in der laufenden Zeile, ebenso
in IPO-NB, civitatensis hier jedoch durchstrichen; dazu ist auf einem eigenen Blatt folgende
Notiz des (seit 1799 angestellten) bayerischen geheimen Staatsarchivars Vinzenz Pall von
Pallhausen (1759–1817; vgl. Heigel ) geheftet: Verbum hoc, quod ab insano vel idiota
quodam, tempore, ut atramentum adhuc recens indicat, noviori deletum est, legi debet
„civitatensis“. Notatum die 28 Januarii 1801. Ballhausen manu propria.
et consiliarius; nomine utriusque scamni dominus Marcus Otto, Argentoraten-
sis , dominus Johannes Iacobus Wolff, Ratisbonensis, dominus David Gloxinus,
Lubecensis, et dominus Jodocus Christophorus Kress a Kressenstain, Norim-
bergensis reipublicae respective syndici, senatores, consiliarii et advocati, prae-
sens pacis instrumentum manibus sigillisque propriis muniverunt et firmarunt,
venta termino supra constituto sese extradituros polliciti sunt reliquis sta-
tuum plenipotentiariis liberum relinquendo, velint an nolint nomina sua sub-
signare suorumque principalium ratihabitiones accersere, sed hoc pacto atque
lege, ut subscriptione iam nominatorum deputatorum reliqui status omnes et
singuli, qui subscriptione et ratihabitione supersedent, tam firmiter ad obser-
vantiam et manutenentiam eorum, quae in hoc pacificationis instrumento con-
tinentur , obligati sint, ac si ab ipsis subscriptio fuerit facta et exhibita ratificatio,
nec ulla a directorio Imperii Romani contra subscriptionem a memoratis de-
putatis factam recipiatur aut valeat vel protestatio vel contradictio.
Acta sunt haec Osnabrugis Westphalorum die decima/vigesima quarta mensis Octobris
anno Christi millesimo sexcentesimo quadragesimo octavo.
Vollmachten
Kaiserliche Vollmacht für Trauttmansdorff, Lamberg und Krane
Nos Ferdinandus tertius, divina favente clementia electus Romanorum impe-
rator , semper augustus, ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae,
Croatiae, Sclavoniae etc. rex, archidux Austriae, dux Burgundiae, Brabantiae,
Styriae, Carinthiae, Carniolae etc., marchio Moraviae etc., dux Lucemburgiae
ac Superioris et Inferioris Silesiae, Wirttembergae et Teckae, princeps Sueviae,
comes Habsburgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi et Goritiae, landgravius Alsatiae,
marchio Sacri Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae,
dominus Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum etc., universis et
singulis, quorum interest aut quomodolibet interesse potest, notum testatum-
que facimus, postquam ab aliquo tempore primum inter divum patrem no-
strum , serenissimum ac potentissimum principem, dominum Ferdinandum se-
cundum , Romanorum electum imperatorem, semper augustum, ac Germa-
niae , Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae etc. regem, ar-
chiducem Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carinthiae, Car-
niolae etc., marchionem Moraviae etc., ducem Lucemburgiae ac Superioris et
Inferioris Silesiae, Wirtembergae et Teckae, principem Sueviae, comitem
Habsburgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi et Goritiae, landgravium Alsatiae, mar-
chionem Sacri Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae,
dominum Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum etc., pientissi-
mae et gloriosissimae memoriae, deinde etiam inter nos sociosque nostros ab
una parte et serenissimum quondam principem, dominum Gustavum Adol-
phum , Suecorum, Gothorum, Vandalorumque regem, magnum principem
Finlandiae, ducem Estoniae et Careliae Ingriaeque dominum, ac post eius e
vita discessum inter modernam serenissimam principem, dominam Christi-
nam , Suecorum, Gothorum, Vandalorumque reginam et principem haeredita-
riam , magnam principem Finlandiae, ducissam Estoniae et Careliae Ingriae-
que dominam, eiusque confoederatos et adhaerentes ex altera parte non sine
multa sanguinis christiani profusione et multarum Germaniae provinciarum
desolatione armis satis vehementer sit decertatum, nuper vero ad
super compositione eiusmodi motuum Osnabrugae instituendos et conclu-
dendos ex partium utrinque belligerantium conventione dies undecima Julii
anni millesimi sexcentesimi quadragesimi tertii [1643] indicta fuerit, hinc nos
ex nostra parte nihil eorum, quae ad promovendum et concludendum tam
salutare negotium ullo modo pertinere possunt, desiderari volentes praeter
magnificum nec non honorabilem, doctum, nostros consiliarios, Imperiales
aulicos et Sacri Imperii fideles dilectos, Joannem Maximilianum comitem a
Lamberg, camerarium nostrum, et Joannem Crane, iuris utriusque licentia-
tum , iam ante a nobis constitutos plenipotentiarios, etiam illustri et magni-
fico , nostro et Sacri Imperii fideli dilecto Maximiliano comiti a Trautmans-
dorff et Weinsberg, baroni in Gleichenberg, Neostadii ad Cocrum, Negau,
Burgau et Tozenbach, domino in Teinitz, equiti aurei velleris, consiliario
nostro secreto, camerario et supremo aulae praefecto, tanquam primario
nostro plenipotentiario plenam ac sufficientem potestatem tribuerimus, prout
hisce animo deliberato tribuimus ad comparendum dicto loco congredien-
dumque nostro nomine, per se vel per subdelegatos suos cum iis, quos dicta
serenissima regina regnumque Sueciae ad hanc rem legitimis ac sufficientibus
mandatis ac plenipotentia instructos constituerit aut imposterum constituere
poterit, commissariis sive plenipotentiariis ad tractandum, agendum et statu-
endum de viis, mediis ac conditionibus omnibus, quibus propositus utrinque
scopus, amicitiae nimirum ac pacis redintegratio, obtineri ac stabiliri possit,
nec non, ubi de his conventum fuerit, ad eandem pacem nostro nomine cum
iisdem concludendam et confirmandam.
Quicquid igitur comes a Trautmansdorff, comes a Lamberg et Crane, nostri
commissarii, simul vel uno eorum impedito aut absente duo ex iisdem cum
adversae partis commissariis vel eorum subdelegatis in hunc finem per se sive
per suos subdelegatos tractaverint, egerint ac statuerint, id nos omni meliori
modo ratum gratumque habituros, vigore harum Imperiali ac inviolabili fide
promittimus.
In quorum fidem roburque praesentes manu nostra subscriptas sigillo nostro
Imperatorio firmari iussimus. Datum in arce nostra, Lincii, die quarta mensis
Octobris, anno Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo quinto [1645],
regnorum nostrorum Romani nono, Hungarici vigesimo, Bohemici vero de-
cimo octavo etc.
[ Links ] Ferdinandus
[ Halblinks ] Vidit Ferdinandus comes Curtius
[ Rechts ] Ad mandatum sacrae Caesareae maiestatis proprium Joannes Walde-
rode
Schwedische Vollmacht für Oxenstierna und Salvius
Nos Christina, Dei gratia Suecorum, Gothorum Wandalorumque designata
regina et princeps haereditaria, magna princeps Finlandiae, dux Estoniae et
Careliae, Ingriaeque domina etc., universis et singulis, quorum interest aut
quomodolibet interesse potest, notum testatumque facimus, postquam ab ali-
quo iam tempore primum inter divum parentem nostrum, serenissimum ac
potentissimum principem, dominum Gustavum Adolphum, Suecorum, Go-
thorum Wandalorumque regem, magnum principem Finlandiae, ducem Esto-
niae et Careliae, Ingriaeque dominum etc. (pientissimae ac gloriosissimae re-
cordationis ), deinde etiam inter nos regnumque Sueciae ac socios nostros ab
una parte et serenissimum quondam ac potentissimum principem, dominum
Ferdinandum secundum, Romanorum electum imperatorem, Germaniae,
Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae et Sclavoniae regem, archiducem
Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carinthiae et Carniolae,
marchionem Moraviae, ducem Lucemburgiae ac Superioris et Inferioris Sile-
siae , Wirtembergae et Teckae, principem Sueviae, comitem Habsburgi, Tyro-
lis , Ferretis, Kyburgi et Goritiae, landgravium Alsatiae, marchionem Romani
Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae, dominum Marchiae
Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum etc., ac post eius e vita discessum
inter modernum eiusdem nominis serenissimum atque potentissimum princi-
pem , dominum Ferdinandum tertium, itidem Romanorum electum imperato-
rem , Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae et Sclavoniae re-
gem , archiducem Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carin-
thiae et Carniolae, marchionem Moraviae, ducem Lucemburgiae ac Superioris
et Inferioris Silesiae, Wirtembergae et Teckae, principem Sueviae, comitem
Habsburgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi et Goritiae, landgravium Alsatiae, mar-
chionem Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Inferioris Lusatiae, do-
minum Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum etc., eiusque con-
foederatos et adhaerentes ab altera parte non sine multa sanguinis christiani
profusione et multarum Germaniae provinciarum desolatione armis satis ve-
hementer sit decertatum, ipsa vero humanitatis ratio flagitet, ut de pace ac
tranquillitate restituenda ac belli motibus sedandis cogitatio utrinque susci-
piatur .
Nos sicuti hunc semper armorum nostrorum scopum propositum habuimus,
ita ne quid a parte nostra desit, quod ad tam salutare negotium adprehenden-
dum promovendumque pertinere ullo modo poterit, in mandatis propterea
dedimus ac commisimus sicut et vigore harum in mandatis damus ac commit-
timus nostris regnique nostri fidelibus, illustri, magnificis ac generosis, nobis
sincere dilectis, domino Joanni Oxenstierna, nostro regnique Sueciae senatori
et cancellariae consiliario, comiti in Södremöre, libero baroni in Kymitho,
domino in Fiholm, Horningsholm et Tullegarn, et domino Joanni Salvio,
nostro consiliario secretiori, aulae cancellario et hactenus in Germania legato,
haereditario in Öffverby et Tulinge, eisque plenam ac tantae rei sufficientem
potestatem tribuimus, ut cum iis, quos Caesarea maiestas ad hanc rem legiti-
mis ac sufficientibus mandatis ac plenipotentia instructos constituit aut con-
stituere poterit, commissariis vel ipsi vel per subdelegatos suos congrediantur,
tractent, agant ac statuant de viis, mediis ac conditionibus omnibus, quibus
propositus utrinque scopus, amicitiae nimirum ac pacis redintegratio, obtineri
ac stabiliri possit.
Quicquid igitur dicti legati nostri cum alterius partis commissariis aut eorum
subdelegatis in hunc finem sive per se sive per suos subdelegatos tractaverint,
egerint ac statuerint non obstante alterius absentia, morbo aut alio gravi im-
pedimento , id nos omni meliori modo ratum gratumque habituras vigore ha-
rum regia ac inviolabili fide promittimus.
In quorum fidem maiorem ac certitudinem praesentes manu nostra subscrip-
tas sigillo nostro regnique maiori muniri iussimus. Dabantur in regia nostra
Stockholmensi, die decima Decembris anno supra millesimum sexcentesi-
mum quadragesimo quinto [1645].
[ Links ] Christina
[ Halblinks bis mittig ] Locus sigilli
Siegel und eigenhändige Unterschriften
|
(Siegel) |
Nomine domini electoris Bavariae Joannes Adol-
phus Krebs manu propria |
|
(Siegel) |
Nomine domini electoris Saxoniae Joannes Leu-
ber |
|
(Siegel) |
Nomine domini electoris
Brandenburgici Joannes
comes in Sain et Wittgenstein etc. |
|
(Siegel) |
Nomine domus Austriacae Georgius Udalricus co-
mes in Wolkhenstain et Rodnegg |
|
(Siegel) |
Nomine domini episcopi Bambergensis Cornelius
Gobelius manu propria |
|
(Siegel) |
Nomine domini episcopi Herbipolensis, ducis
Franconiae Sebastianus Wilhelmus Meel manu propria |
|
(Siegel) |
Nomine
domini ducis Bavariae etc. Joannes Erne-
stus , iurisconsultus |
|
(Siegel) |
Nomine
ducis
Saxoniae lineae Aldenburgensis
Wolfgangus Cunradus a Thumbshirn, consiliarius Aldenburgensis et Coburgensis |
|
(Siegel) |
ducis
Saxoniae lineae Aldenburgensis Au-
gustus Carpzov, doctor, consiliarius Aldenburgen- sis et Coburgensis |
|
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Brandenburgici Culm-
baccensis Matthaeus Wesenbecius, consiliarius electoralis Brandenburgicus intimus |
|
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Brandenburgici
Onolsbacensis Johannes Fromhold, consiliarius electoralis intimus |
|
(Siegel) |
Nomine domini ducis
Brunsvico-
Lunaeburgici
Cellensis etc. Henricus Langenbeck, consiliarius intimus |
|
(Siegel) |
Nomine ducis
Brunsvico-Lunaburgici Grupenha-
gensis Jacobus Lampadius, iurisconsultus |
|
(Siegel) |
Nomine domini
ducis Brunsvico-Lunaeburgici
Guelphebytani Chrysostomus Coler, doctor et consiliarius |
|
(Siegel) |
Nomine
ducis Brunsvico-Luneburgici Calenber-
gensis Jacobus Lampadius, iurisconsultus, consilia- rius intimus et procancelarius |
|
(Siegel) |
Nomine domini ducis Megapolitano-
Sverinensis
proprio et tutorio nomine domini ducis Megapoli- tano -Gustroviensis Abrahamb Keyser, doctor, consiliarius intimus |
|
(Siegel) |
Nomine domini electoris Brandenburgici tanquam
ducis Pomeraniae Stetini Matthaeus Wesenbecius, qui supra |
|
(Siegel) |
Nomine
ducis Pomeraniae Wolgasti Johannes Fromhold, consiliarius electoralis intimus |
|
(Siegel) |
Nomine domini ducis
Wurtembergici Johannes
Conrad Varnbüler, a consiliis regiminis secretiori- bus |
|
(Siegel) |
Nomine dominae landgraviae Hasso-Cassellanae
Reinhardt Scheffer manu propria |
|
(Siegel) |
Nomine
domini landgravii Hasso-Darmstadensis
Joannes Jacobus Wolff a Todenwartt, consiliarius, manu propria |
|
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Badensis
Durlacensis
Joannes Georgius de Merckelbach, consiliarius |
|
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Baden-Badensis Joan-
nes Jacobus Datt in Dieffenau etc. |
|
(Siegel) |
Nomine domini ducis Saxo-Lawenburgici David
Gloxin, doctor |
17 Nordhusen] In IPO-NS, IPO-NM, IPO-NE Nordhausen. In IPO-NE folgen hier Siegel
und Unterschrift Kress’ von Kressenstain für Worms anstelle Stenglins: (Siegel) Nomine civi-
tatis Wormatiensis loco eius legati domini Zachariae Stenglini, consiliarii et syndici
Francofurtensis ad Moenum, Jodocus Christophorus Kress a Kressenstain.
|
(Siegel) |
Nomine liberarum Imperii civitatum
Esslingensis,
Reutlingensis, Nordlingensis, Hallensis Suevorum, Heilbronnensis, Lindaviensis ad lacum Bodami- cum , Campidonensis, Weisseburgensis in Noricis et Wimpinensis Valentinus Heider, doctor |