[p. 282] [scan. 306]

1

1

Adamis Vorrede zu den Observationes variae circa res et gesta inter

confluentes ex universi Europa legatos notatu digniora

4

DH, Adami II fol. 142.

5

Nemini dubium esse potest, quin inter tot tamque variarum nationum le-

6

gatos plurima acciderint, quae notari mereantur et quorum curiosus lector

7

habere notitiam desideret; qualia sunt: de legatorum eorundem numero,

8

nominibus, titulis, ordine, de introductionibus eorum in urbem, conductio-

9

nibus et eductionibus; de comitatu, famulitio, aulis, de obviationibus, ad-

10

missionibus et visitationibus, de titulaturis, de praecedentiis earumque causa

11

contentionibus, de officiis et cerimoniis, de modis standi, sedendi, ambulan-

12

di, loquendi, de exercitiis, de dictis et factis, de eventibus aliis, quae tamen

13

historiam principalem sine magna mentis diversione aut alias opportune

14

non ingrediuntur. Horum ego quaedam in chartam hanc digessi: non omnia

15

neque certo ordine; id enim rerum varietas ac multitudo non permisit, ut

16

facile erit lectorem discernere; quem velim etiam, ne offendant quaedam

17

in huiusmodi observationibus minus latine posita, cum per haec velut artis

18

terminos res gestae facilius explicentur. Plura his addere, quae non observavi

19

aut notavi, meaque, si quando error irrepsit, corrigere cuilibet erit integrum.

20

2

Der Nuntius Macchiavelli widerstrebt der Verlegung des Kongresses

22

1641 August

23

DH, Adami II fol. 149.

24

Cum esset visum foederatis coronis Galliae et Sueciae pro Colonia et Lu-

25

beca deligere Monasterium et Osnabrugum velut loca tractatuum, placuit

26

hoc ipsum quoque Caesari et statibus imperii Ratisbonae congregatis, et

27

mox transcribuntur salvi conductus. Eos pontificius legatus Machiavelli

32

Francesco Maria Macchiavelli, Bischof von Ferrara und Patriarch von Konstantinopel, Nach-

33

folger des Kardinals Ginetti als Apostolischer Nuntius (extraordinarius) beim Kölner Kongreß.

28

Parisios destinare sub involucro literarum suarum (ut facere consuetum

29

erat) detrectavit ideo, quod cum Pontifice de ista locorum mutatione nihil

30

fuisset communicatum, nec expresse constaret, utrum sua sanctitas vel etiam

31

alii, quorum intererat, in illam suum essent daturi consensum.

[p. 283] [scan. 307]

1

3

Titulaturfragen beim Hamburger Präliminarvertrag

3

1641 Dezember 24/25

4

DH, Adami II fol. 150’.

5

Hamburgi legatus Gallicus in quadam declaratione sua super praeliminari-

6

bus regi Daniae consignanda Caesari titulum imperatorium (dato solo regis

7

Hungariae) negabat ex eo capite, quod in mandatis haberet a rege suo titulum

8

hunc non tribuere Caesari, donec vicissim ducissae Sabaudiae datus esset

9

titulus tutricis filii pupilli et regentis statuum Sabaudiae. Huic itaque scripto

10

se opposuit Caesareus legatus Conradus de Lutzau instititque apud mini-

11

strum Danicum interpositorem, ne illud regi consignaretur, sed restituere-

12

tur comiti d’Avaux, prout factum est. Ad comitem vero haec referri iussit

13

Lutzovius: quod si Caesareae maiestati porro negare vellet imperatorium,

14

fore ut imposterum rex christianissimus a se aliisve ministris Caesareis haud

15

alio, quam ducis Bourboniae praedicato sit afficiendus. Quare aliud postea

16

scriptum edidit Avauxius, in quo ea, quae per Lutzovium proposita erant,

17

nulla Caesaris facta mentione probabantur atque aliud insuper, in quo de-

18

clarabat, nullam sibi fuisse de disputando aut negando titulo Caesareo in-

19

tentionem, sed interesse ducissae Sabaudiae duntaxat curandi.

20

Ibidem in diplomate tractatus praeliminaris exprimebantur tam rex et coro-

21

na Galliae, quam regina regnumque Sueciae ita, ut haec illi postponeretur.

22

Cui proinde calculum addere renuit Salvius, quod regina Sueciae non minus

23

quam rex Galliae nullum a Deo et ense superiorem agnosceret, nec extaret

24

exemplum, quo probari posset reges Sueciae regibus Galliae minores haberi

25

aut posteriores. Unde renovari instrumenta et confici debuere ita, ut in uno

26

quidem duntaxat regis christianissimi, in altero vero reginae Sueciae solum-

27

modo fieret mentio. 25. Decembris 1641.

1

4

[p. 284] [scan. 308]

Der Kaiser kündigt nur Münster den Kongreß an

3

1641

4

DH, Adami II fol. 149’.

5

Quamprimum in mutationem locorum consenserat Caesar, scribit tum ad

6

episcopum, tum ad ipsam civitatem Monasteriensem, ut rebus suis ita ma-

7

ture et opportune disponant, quatenus accessuris hinc inde legatis de om-

8

nibus ad habitationem et victum necessariis prospici possit. Quia vero Osna-

9

brugi, quo transferendi erant tractatus Suedici, rerum potiebantur ipsimet

10

Sueci, ideo nec ad episcopum, nec ad civitatem Osnabrugensem eapropter

11

scribebat Caesar.

12

5

Neutralisierung der Stadt Münster

14

1643 Mai 27

15

DH, Adami II fol. 151.

16

Caesareae maiestatis nomine cum illustrissimo comite de Nassau moratus

17

aliquamdiu fuerat Joannes Crane consiliarius aulicus. Hic, dum die mensis Maii

18

decima quinta Coloniam relinqueret atque in diem octavum decimum ur-

19

bem pacis tractatibus designatam Monasterium ingrederetur, benigne, re-

20

verenter et honorifice ab illustri capitulo cathedrali et primoribus magistra-

21

tus fuit exceptus ac salutatus. Post lapsum vero novem dierum his ceremo-

22

niis in curiam Monasteriensem introductus est. Cives armati a templo S.

23

Jacobi

32

Die Jakobikirche auf dem Domplatz diente als Dompfarrkirche.

ad curiam usque praestolabantur legatum. Audita nona senatores

24

quidam cum syndico rhedam seiugam ad domum legati adducunt inque ea

25

ipsum sedere rogunt. Sedet assumptis in rhedam praeposito, decano et scho-

26

lastico summae aedis et Gallo quodam Eustachio Meusnier, subsequentibus

27

tribus aliis rhedis, in quibus tum dicti senatores urbis, tum reliquus erat co-

28

mitatus. Procedentem ad curiam vocalis et instrumentalis musica excipit,

29

et imprimis decenter ad curiae limina expectantes urbis consules. Praecedit

30

in eandem legatus, subsequentibus praelatis, dominis de regimine ac tri-

31

bunis plebis.

[p. 285] [scan. 309]

1

Coram his Caesareae maiestatis iussi atque vigore conventionis praelimi-

2

naris neutralem pronunciat civitatem Monasteriensem eamque, donec trac-

3

tatus pacis in eadem instituendi durarent, a iuramento, quo parti alicui sint

4

obnoxii magistratus ac cives, liberam dicit. Confectoque mox ea super re

5

instrumento publico domum reducitur legatus Caesareus eadem solemnitate,

6

qua in curiam deductus fuerat.

7

Supradictus Eustachius Meusnier, qui a Cranio solummodo velut actionis

8

testis adhibitus erat ultronee nullaque obligatione, cum alias Monasterii

9

solum pro disponendis aedibus Gallorum aliisque privatis in negotiis de-

10

geret, tecto semper capite in curia remansit perorante Cranio et nequidem

11

ad nomen augustissimum Imperatoris illud aperuit, cui tamen alii assurge-

12

rent. Quam hominis privati impudentiam non solum praesentes explode-

13

bant Monasterienses, sed etiam ipsimet Galli intellectam postea detestati

14

sunt.

15

6

Einzug des Grafen Nassau

17

1643 Juli 30

18

DH, Adami II fol. 151’.

19

Comes Nassovius primarius Caesaris legatus hac pompa in civitatem in-

20

troductus est. Horis pomeridianis comiti legato quinque rhedae obviam

21

processerunt, quarum singulae suos praemiserunt equites. A porta civitatis

22

usque ad campum dominicum armati milites civesque dispositi erant. Tor-

23

menta maiora tribus e locis explosa. Ordo intrantium erat, ut equites duos

24

platearum peritos subsequeretur aulae magister, exinde equites tum comitis,

25

tum aliorum, qui obviarent amplo numero. Post hos duo comitis filii equi-

26

tes natu minores, quorum alter in cathedrali Monasteriensi erat canonicus.

27

Sequebatur rheda seiuga, in qua principem locum legatus comes, dextrum

28

propendiculum filius eius natu maior, sinistrum collegatus Crane tenebat.

29

Rhedam secundam barones ac nobiles aulici comitis, tertiam primarii de

30

capitulo cathedrali, quartam summi capituli officiales et ministri quidam,

31

quintam dominus archisatrapa Padibornensis, qui tunc in urbe erat, sextam

32

consul, camerarius et syndicus Monasteriensis occupabant. Fuitque hac ra-

33

tione ab his omnibus (cum necdum adessent plures alii legati) solemniter

34

satis introductus in domum suam.

35

Loca tractatuum tametsi in neutralitatem adscita essent, observatum tamen

36

est, quod Hassi notabili numero Monasterium ingredi fuerint prohibiti, nisi

37

depositis ad portas armis sub ingressum, quae ad egressum reciperent.

1

7

[p. 286] [scan. 310]

Empfang des päpstlichen Nuntius

3

1644 März 19

4

DH, Adami II fol. 152’.

5

Nuncius Apostolicus Fabius Chisius, pontificia authoritate ad pacem inter

6

Catholicos conciliandam legatus mediator, Colonia Monasterium adventans

7

insigni pompa et gaudio exceptus fuit non solum a senatu, civibus et prae-

8

sidio urbis, sed a legatis etiam Caesareis et Galilicis (Hispani enim litis vi-

9

tandae causa suos domi continere dicebantur, quamvis revera ipsis de ad-

10

ventu nuncii per propriam notificationem nihil constaret). In quo officio

11

Galli Caesareos immediate subsequebantur. Venetus autem causatus quas-

12

dam simultates reipublicae suae cum Pontifice obviam non misit rhedam.

13

Porro nuncius lectica purpureo damasceno intrinsecus tecta ingressus non-

14

nunquam benedicebac populo manu dextera hinc inde exserta.

15

Nuncius Apostolicus apud fratres minores conventuales domicilium fixit.

16

Illi igitur areae coenobii foribus appropinquanti religiosi ordine suo dis-

17

positi, cruce et vexillo praemissis, obviam iere; quando sacerdos alba veste

18

et pluviali indutus illi crucifixum deosculandum porrigebat offerebatque

19

in ecclesiae ingressu thus benedicendum ac imponendum thuribulo. Incen-

20

satur dein illustrissimus et oblata aqua benedicta se ipsum primo mox cir-

21

cumstantes aspergit procedensque ad chorum; deductus a religiosis ante

22

venerabile sacramentum in scabello ad hoc disposito ad genua provolvitur

23

ibique, postquam se suasque actiones Deo commendasset, accepta per sa-

24

cerdotem ex rituali Romano benedictione in conclave suum procedit.

25

8

Tod des Gesandten Zapata

27

1644 April 2

28

DH, Adami II fol. 153’.

29

Diem extremum clausit Monasterii comes Sapata, Hispanico nomine ad

30

pacificatorium conventum legatus: vir pius, omnique scientiarum et lin-

31

guarum peritia instructissimus, eoque abiectior in vestitu quo virtutibus

32

splendidior, nemini non laudatus nec unquam satis laudandus. Parcissime

33

comedens: praeter aquam decoctam alium potum non gustans; somno au-

[p. 287] [scan. 311]

1

tem in culcitra straminea, imo et cilicio indutus, modice indulgens. Deposi-

2

tum est funus apud Franciscanos de observantia (in quorum ipse conventu

3

domicilium habebat) ac tandem in Hispanias deportatum ac ibidem tumu-

4

latum.

5

Habet coenobium beatae Mariae virginis, vulgo Trans-aquas dictum, ordi-

6

nis S. Benedicti sanctimonialium, eique annexa parochialis ecclesia hoc usi-

7

tati privilegii, quod, si quis in eius districtu parochiae moriatur, quantumvis

8

extraneus, exportari exinde non possit absque redemptione funeris et bene-

9

placito abbatissae. Cum itaque iam dictus comes Sapata in districtu eiusdem

10

parochiae Transaquensis diem clausisset extremum et parochiale hoc pri-

11

vilegium legationi Hispanicae exponeretur, detrectavit quidem ipsa funus

12

redimere, literis tamen ad instantiam abbatissae datis cavit, exportationem

13

hanc funeris regii legati velut personae privilegiatae nullum debere aut posse

14

praeiudicium inferre ecclesiae Transaquensi

35

Dem sterbenden Zapata hatte der Dechant Johann Thier vom Stift Liebfrauen-Überwasser

36

geistlichen Beistand geleistet ( Schulze S. 244); in Thiers Nachlaß befand sich eine Akte be-

37

treffend Ausführung der Totengebeine des Grafen Zapata aus dem Kirchspiel ( Ebenda S. 252).

.

15

9

Friedensprozession

17

1644 April 10

18

DH, Adami II fol. 154.

19

Dominica secunda post pascha instituebatur solemnis processio cum preci-

20

bus quadraginta horarum pro foelici tractatuum pacis auspicio et successu,

21

tanta populi frequentia ac devotione, quali vix prius unquam

38

Eine Schilderung der Friedensprozession auch bei Ogier S. 58ff.

. In ea illu-

22

strissimus nuncius venerabile sacramentum deportavit ex aede cathedrali

23

ad ecclesiam B. M. V. Transaquas; qui deinde processionem comitatus reli-

24

quum viae confecit medius inter legatos Caesareum comitem de Nassau et

25

Gallicum comitem d’Avaux, singulis facem accensam tenentibus. Hos im-

26

mediate secuti sunt Volmarus Caesareanus a dextris et Servien Gallicanus a

27

sinistris, facem similiter accensam singuli gerentes, verum ingrediendo et

28

egrediendo ecclesias Caesarei uterque Gallos praecessere. Quamvis autem

29

nuncius Apostolicus velut neutri parti studens hunc incedendi modum nullis

30

verbis tunc improbarit: audivi tamen miratum fuisse, cur Volmarus Avau-

31

xio primas dederit, aut Nassovius Volmarum permiserit a latere suo se-

32

parari.

33

Quin et Caesareani postea gravissime repraehensi sunt a Caesarea maiestate

34

ob hoc factum: quod proinde non iterarunt deinceps.

[p. 288] [scan. 312]

1

Nuncius autem Apostolicus imposterum a processionibus publicis abstinuit,

2

ea potissimum de causa, quod, cum velut mediator non posset nisi inter

3

duas partes incedere, nec tamen Caesareani ob supradictum Caesaris man-

4

datum vellent unquam separari, non daretur hac ratione locus sibi competens.

5

Dum vero postea per discessum quorundam legatorum aut alias cessaret

6

ille respectus, prout cessabat, cum in gratiarum actionem obtentae contra

7

Turcas victoriae institueretur processio anno 1649, 4. Julii, non dubitavit

8

eam nuncius praesentia sua honorare.

9

10

Trauerfeier für Papst Urban VIII.

11

1644 August 26

12

DH, Adami II fol. 154’.

13

Exequiae sanctissimi domini nostri Urbani VIII Papae solemniter celebra-

14

tae sunt Munsterii in summa aede ad instantiam illustrissimi nuncii Aposto-

15

lici: cum alias inauditum esset exequias pontificum ibidem solemniter adeo

16

celebrari, quod tamen pro Imperatoribus Romanis factum esse memoria

17

ferebat. In iis vero praeter comitem Servien Gallum nemo comparebat.

18

11

Dankmesse anläßlich der Papstwahl Innozenz’ X.

20

1644 Oktober 9

21

DH, Adami II fol. 155.

22

Magna etiam solemnitate in eadem aede cathedrali per episcopum suffraga-

23

neum Monasteriensem cantata missa Deo actae sunt gratiae pro vocatione

24

Innocentii Papae X ad sedis Apostolicae gubernacula. Nec minor tunc fuit in

25

populo laetitia, quando explosis ad munimenta maioribus tormentis, dum

26

in ecclesia cantaretur Te Deum laudamus, omnibus circum populis evan-

27

gelium hoc innotuit.

28

Solemnitati gratiarum actionis et missae per suffraganeum decantatae inter-

29

fuerunt Caesareani. Et Hispani subito advolantes locum capiunt immediate

30

post Caesareanos. Unde Galli emanserunt. Hi itaque mox finito sacro querun-

31

tur apud nuncium, quod illis notam non fecisset instituendam hanc solem-

[p. 289] [scan. 313]

1

nitatem, prout et apud Papam immediate essent facturi addebantque, quod, si

2

maturius ipsis innotuisset Hispanorum praesentia, illos ad cedendum vi

3

compulsuri fuissent. Verum nuncius nemini ex legatis notificaverat solem-

4

nitatem, sed de ea tantum, velut authoritate nuncii instituenda, rumorem

5

fecerat suffraganeus

30

Dr. Johannes Nikolaus Claessens, Titularbischof von Akkon und Dechant von St. Liudgeri zu

31

Münster; er resignierte 1647.

.

6

12

Einzug des Fürstbischofs von Osnabrück

8

1644 November 25

9

DH, Adami II fol. 155’.

10

Episcopi Osnabrugensis velut electoralis collegii nomine a serenissimo

11

Coloniensi electore deputati ingressus in urbem fuit perquam magnificus

32

Vgl. H. Lahrkamp, Der Einzug des Fürstbischofs Franz Wilhelm von Osnabrück als Ge-

33

sandter beim Friedenskongreß in Münster.

.

12

Aderant evocati ex dioecesibus eius Osnabrugensi aliisque ipsaque Mo-

13

nasteriensi nobiles et vasalli quamplurimi, qui omnes aut solo, aut duobus

14

ac tribus equis episcopum Widenbrugo Monasterium comitati fuere. Cum-

15

que ad urbis viciniam ventum esset in miricam Mauritianam, hoc ordine pro-

16

cessum fuit. Praecedebant tubicines tres, hos longo ordine sequebantur nobi-

17

lium famuli equites; hos iterum duodecim corporis episcopalis custodes,

18

leibguarde dicti, aulico colore togati equites, relictoque parvo intervallo

19

ipsi nobiles equites, varie splendidoque vestiti; mox episcopi lectica, tan-

20

demque rheda principalis, in qua ad caput sedebat princeps episcopus,

21

e regione magnus praepositus ecclesiae Padibornensis Coloniensi nomine

22

una legatus, circumdantibus rhedam octo hastiariis detecto semper ca-

23

pite. Sequebantur in aliis rhedis aulici episcopales. Fuitque exceptus epis-

24

copus per praesentes tunc legatos, missis obviam singulorum rhedis, ex-

25

cepto, quod Hispanos luctus de obitu reginae Hispaniarum (a quo sese ex-

26

cusarunt) nuper nunciatus egredi aut obviam mittere prohiberet. Porro

27

solemnem hastariorum comitatum ad ingressum urbis intermisit episcopus

28

monitus a nuncio Apostolico et Caesareanis, veritis ne subsecuturi alii legati

29

eandem excedere pompam vellent.

[p. 290] [scan. 314]

1

13

Befürchtungen des dänischen Residenten

3

1644 Dezember

4

DH, Adami II fol. 156.

5

Regis Daniae secretarius consilii privati (Kleinius dicebatur) intellexerat

6

Suecos ea de causa ipsum Osnabrugis in loco tractatuum tolerare nolle, quod

7

non esset munitus salvo conductu, atque nunc inter Daniam et Sueciam

8

intercederent inimicitiae ac hostilitates publicae; quamobrem a Caesareanis

9

consilium auxiliumque efflagitabat secretarius. Quibus deinde visum fuit

10

per interpositam personam

32

Wohl durch den als intermediator und subdelegatus bezeichneten Dechanten von St. Johann zu

33

Osnabrück, Raban Heistermann.

timorem secretarii indicare Suecis, eiusque se-

11

curitati prospicere ex sequentibus rationum adiumentis: primo, quod Osna-

12

brugum civitas ab omnibus partibus belligerantibus in statum neutralitatis

13

asserta adeoque liberum cuilibet esset inibi secure versari et commorari.

14

Secundo, certe secundum leges neutralitatis ordinarias in locum neutralem

15

vel utramque partem intromittendam ibique tolerandam esse vel nullam.

16

Tertio, quod et Hassi milites, officiales ac gregarii, hostes licet Imperatoris,

17

fraequenter turmatim Osnabrugum ingressi, inibi tuto et sine Caesareano-

18

rum molestia versati fuissent. Quarto, sed neque Lusitanos esse munitos

19

salvis conductibus, nec tamen ab Hispanis propterea infestari. Quinto, quod,

20

si iniuria aut ignominia aliqua afficeretur hic minister Danicus a Suecis, ti-

21

mendum, ne simile quid evenire posset Lusitanis aliisque ob eandem ra-

22

tionem. Mansitque adeo incolumis ille secretarius.

23

14

Beschlagnahme der Leiche des portugiesischen Gesandten

25

1645 Januar

26

DH, Adami II fol. 157.

27

Moritur Osnabrugae Don Roderigo Bodelli, qui se pro rege Lusita-

28

niae ad pacificatorios conventus legatum gerebat. Cadaver defuncti sub

29

comitis Oxenstirnae literario conductu quidem, sed clanculum, abscon-

30

ditum et rebus nescio quibus permixtum nec specifice nominatum Osna-

31

bruga Mindam vehebatur, inde per Visurgim et mare in Portugalliam

[p. 291] [scan. 315]

1

devehendum. In via publica a militibus quibusdam sub episcopo Osna-

2

brugense Caesareis direptum et una cum ductoribus personis aliisque

3

rebus in castrum Furstenoniam abductum fuit, nulla salvi conductus

4

Suedici, quem suspectum habebant ob suppressum in eo funeris onus,

5

habita ratione. Urgent Sueci restitutionem funeris, personarum, rerum,

6

et militum castigationem. Caesareanis econtra videbatur huic facto nihil

7

quidem inesse peccati, quandoquidem securitas promissa legatis ad Bodel-

8

lium extendi vigore praeliminarium non posset. Cuius rei manifestum

9

sit argumentum, quod nec ipse vivus, nec eo in fata concesso Sueci lite-

10

rariis conductibus confisi, copiosum semper pro corporis custodia adiunc-

11

tum illi voluerint militem, aut certe sub aliorum umbra legatorum ac

12

nominatim per Belgii loca tanquam de familia Gallicae legationis existens

13

transierit et profectus fuerit. Cui accedat, quod Bodellus quidem nec a

14

Caesareis, Hispanis, statibusve imperii legati regii titulo agnitus, nec tamen

15

ipse de alterius legationis corpore aut comitatu se esse professus fuerit,

16

sed propria quadra vivens et familia stipatus ampliori, legatum se dixerit

17

regis Lusitaniae eoque nomine a Gallis et Suecis fuerit visitatus. Demum

18

ante fores viventis et in castro doloris nuper erecto insignia regni Portu-

19

galliae posita et sepulchrali eius lapidi, sub quo recondita intestina, inci-

20

sum conspici hoc epitaphium: Hic iacet illustrissimus dominus Rodericus

21

Bodello de Moraces legatus extraordinarius regis Portugalliae etc., ut

22

adeo perpensis ex aequo rationum momentis praesidium Furstenoniense

23

Caesareum non videretur captura funeris personarum ac rerum deliquisse.

24

Nihilominus praecedendis litium fomentis opportunum videbatur, si rem

25

hanc pacificatores legati Caesarei et electorali nomine episcopus Osna-

26

brugensis a se remotam generalibus militiae praefectis remitterent decer-

27

nendam; ita, ut illi quidem ad dimittendum libere funus non tam ex debito,

28

quam ex civilitate quadam et respectu erga coronam Sueciae eiusve ministros

29

sese offerrent; dummodo Oxenstirna novo ac pleniore dato salvo conductu

30

per missum tubicinem, more apud milites usitato, funus, personas ac res

31

abduci curaret, quod deinde post multas concertationes factum est.

32

Ob detentum per milites episcopi Osnabrugensis Caesareos cadaver

33

Bodelli Lusitani Sueci via represaliorum arrestarunt Mindae decanum

34

summae aedis Osnabrugensis

42

Domdechant Johann von Melschede; er war neben dem Osnabrücker Offizial Bischoping Vertreter

43

Wartenbergs im geistlichen Fürstenrat.

. Quo facto insigniter esse laesam conven-

35

tionem praeliminarem nonnullorum erat querela: quandoquidem vigore

36

huius decanus iste persona neutralis esset, de civitate Osnabrugensi, capi-

37

tularis et capituli ibidem caput, consiliarius episcopi et eidem in his trac-

38

tatibus assistens, a quo et securitatis literas haberet. Quae omnia, si extra

39

considerationem venire possent aut deberent, facile futurum Caesareis

40

officialibus ac praesidiis simili in Suecos licentia uti. Interea Sueci, audito

41

quod causa detenti funeris ad generales militiae praesides Caesareos remissa

[p. 292] [scan. 316]

1

esset, negotium quoque arrestati decani ad Suedicae militiae praefectos

2

remittebant ipsi. Fuitque proinde liberato funere liber dimissus decanus.

3

15

Heimliche Abreise des katalanischen Bevollmächtigten

5

1645 Januar 14

6

DH, Adami II fol. 158.

7

Don Fontaniella catholici regis nomine quondam in Catalania cancellarius,

8

sed novissimae a rege defectionis author (ut ferebatur) praecipuus et

9

acerrimus promotor, Munsterii substiterat aliquamdiu absque salvo

10

conductu

27

Fontanella war – zusammen mit dem portugiesischen Gesandten Luiz Pereira de Castro – im

28

Gefolge des Grafen Servien am 5. April 1644 in Münster angelangt.

. Hunc timor, ne absente se Catalani in regias partes cum vice-

11

cancellario propendere denuo inciperent, e Westphalia Parisios et Barcello-

12

nam abegit. Cum vero ob defectum salvi conductus sibi rebusve suis non

13

fideret, sub recedente comitatu et impedimentis domini Brasset Gallici

14

secretarii d’ estat

29

Der französische Resident im Haag Brasset war vorübergehend Gesandtschaftssekretär in Mün-

30

ster gewesen.

Munsterio clanculum se abduxit in Hollandiam relicto

15

apud Westphalos fratre suo et secretario.

16

16

Servien verweigert den Gesandten der Hansestädte eine Audienz

18

1645 Januar 31

19

DH, Adami II fol. 159’.

20

Sub initium anni 1645 civitatum Hanseaticarum legati Munsterii desig-

21

nata hora accedunt plenipotentiarios Gallicos Avauxium et Servien,

22

utrumque in aedibus Avauxii congregatum, a quo et moniti sunt, ut

23

eundem visitationis honorem collegae suo Servien in ipsius domicilio

24

seorsim exhiberent. Statuunt hoc ipsum Hanseatici; et nihilominus Gal-

25

licae legationi satisfactum omnino putantes postero die catholici regis

26

legatos similiter congregatos accedunt, dissimulato, quod Gallis pridie

[p. 293] [scan. 317]

1

adfuissent. Denique sequenti die in complementum honoris legationi Galli-

2

cae iuxta propositum et promissum exhibendi, horam accessui opportunam

3

requirunt a domino Servien, designaturque secunda pomeridiana. Qua

4

cum adessent Hanseatici, introducti quidem in aulam anteriorem fuere per

5

domesticos; verum per eorundem unum ipsis significatum, quod Servien

6

aliis nunc distineretur negotiis, nec vacare ipsis audiendis posset; eo vel

7

maxime, quod in magnum christianissimi regis suumque Servien vilipendium

8

et contemptum hesterno die prius Hispanos, quam se in domo sua seorsim,

9

qui tamen in eodem cum Avauxio gradu legationis esset, visitassent. Quam

10

ignominiosam passi repulsam Hanseatici indigne ferentes plurimis ratio-

11

nibus scripto concinnatis demonstrarunt, se illi causam dedisse nullam.

12

Quas inter eae praecipuae erant, quod non duae, sed una esset legatio

13

Gallica: una legati utriusque plenipotentia, Hanseaticorum literae fiducia-

14

riae ad utrumque coniunctim directae, ab utroque simul lectae, uterque

15

ipsos audiisset, uterque in plurali numero compellatus fuisset, uno ore et

16

voluntate uterque respondisset; nec ulla necessitate, sed civilitate sola

17

inducti Hanseatici essent ad exhibendum separatae visitationis honorem

18

Servientio. Qua enim necessitate hodie uni seorsim proponas, quod con-

19

iunctim utrique proponebas heri? Solam itaque, quae Servientio cum

20

d’Avaux intercederet, aemulationem huius repulsae causam fuisse.

21

17

Prozession in Münster

23

1645 Februar 12

24

DH, Adami II fol. 161’.

25

In habita solemni processione nuncius Apostolicus venerabile sacramentum

26

deportavit ex aede cathedrali ad ecclesiam Franciscanorum conventualium,

27

ubi habebat suum domicilium, ad quod etiam ex ipso templo mox rediit

28

processionem deinde non comitatus. Receptum ab ipso venerabile depor-

29

tavit per reliquum processionis dominus suffraganeus Monasteriensis et

30

alii successive praelati usque ad ecclesiam S. Lamberti; demum episcopus

31

Osnabrugensis (qui in dicta S. Lamberti ecclesia pontificalibus indutus

32

expectabat, quod corporis dispositio non pateretur illum totam processio-

33

nem comitari) usque ad ecclesiam cathedralem.

34

Ordo processionis hic fuit, ut ipsum venerabile praecederent immediate

35

ephebi Gallorum et Veneti legatorum, sine chlamydibus, gladiati et faces

36

tenentes in manibus. Utrimque vero ipsum baldachinum stiparent ephebi

37

episcopales, non gladiati, facibus similiter candidis venerabile sacramentum

38

illustrantes. Sacramentum sequebantur dominus d’Avaux et ad dextram

[p. 294] [scan. 318]

1

eius dominus Servien, ad sinistram dominus Contarenus

24

Contarini äußerte bei einer dieser Prozessionen, die mitunter drei Stunden dauerten, zu seinem

25

Kollegen d’Avaux, der sie nach dem Zeugnis seines Gesandtschaftspredigers Ogier avec une pa-

26

tience germanique ertrug: Questi Tedeschi non sanno fare breve cosa! ( Ogier S. 71).

27

Über eine ungewöhnliche Geißlerprozession der münsterschen Kapuziner in der Karwoche 1645

28

Ebenda S. 113.

. In choro eccle-

2

siae cathedralis tres hi coniuncti stabant suo ordine. Episcopus vero depo-

3

sitis ad altare vestibus sacris, salutatisque per nobilem quendam aulicum

4

suum legatis, domum concessit, altercationis cum Veneto vitandae gratia;

5

qui dixisse fertur (ut postea compertum fuit) se noluisse cedere episcopo

6

tanquam electorali legato, si ipse in choro sedem figere voluisset. Quemad-

7

modum et ipse Contarenus eiusdem vitandae contentionis causa processioni

8

interfuturus non erat, nisi episcopus venerabile sacramentum deportasset.

9

18

Eintreffen der savoyischen Gesandtschaft

11

1645 März 23

12

DH, Adami II fol. 175.

13

Sabaudiae legatus Veneto si non par, saltem non minor haberi voluit.

14

Unde et ipse, tam propter titulum excellentiae expetitum, quam ob cerimo-

15

nias introductionis, extra urbem aliquo tempore remansit

29

Im bischöflichen Amtshaus zu Wolbeck.

. Venetus vero

16

semper praeponi Sabaudo voluit, eo quod Sabaudiae dux vigore specialissi-

17

mae cuiusdam conventionis diceretur figliuolo di S. Marco, videreturque

18

indecens, si filius matrem non sequeretur. His aliisque difficultatibus

19

durantibus, cum Sabaudo legato, qui provectioris aetatis erat, incommodum

20

esset tam diu extra urbem haerere, satis habuit, quod per obvias rhedas

21

nuncii Apostolici, Gallorum, electoralium nec non residentis Suecici

22

introduceretur, prout factum est. Visitatusque Sabaudus mox a nuncio,

23

Gallis, episcopo Osnabrugensi et Bavaro.

[p. 295] [scan. 319]

1

19

Begegnung Volmars mit d’Avaux beim Pfingstgottesdienst

3

1645 [Juni 4]

4

DH, Adami II fol. 160.

5

In festo Pentecostes, cum apud patres capucinos devotionis gratia esset

6

in ecclesia Volmarus legatus Caesareus, venit etiam illuc Avauxius Galli-

7

canus: qui Volmaro propius accedens eidem tum bona festa, tum spiritum

8

pacis precatus est verbis officiosis. Acceptavit reciproca humanitate salutem

9

Volmarus et vicissim spiritus sancti gratiam pro componenda citius pace

10

optavit. Mox Avauxius extensis ad venerabile sacramentum manibus subin-

11

tulit: Testis est mihi Deus, quod ego vere ac sincere intendam pacem,

12

et quod ex parte Galliae non erit difficultas, et quod intra paucos dies

13

habebitis propositionem nostram. Quibus dictis dataque et accepta iterum

14

salute in aliud e regione positum genuflexorium se recepit. Guardianus

15

coenobii tunc sacra faciens, et haud dubie sacrificio celebrando magis,

16

quam externis intentus cerimoniis, Avauxio primum, deinde Volmaro

17

inclinat. Surgit Avauxius et errorem ipse indicat capucinis, qui merito

18

resarciri et emendari debeat: prout in incensatione aliisque actibus deinde

19

factum est. At Volmarus errorem fratris simplicis dissimulavit, qui nulli

20

esse praeiudicio posset. Ad sacram denique uterque surrexit et Volmaro

21

Avauxius praecessum ultro obtulit, seque ad sinistram illius collocavit

22

adeoque sanctam synaxin uterque sumpsit

33

Die Begebenheit auch bei Meiern I S. 430f.

.

23

20

Treffen des Herzogs von Longueville mit seinen Kollegen in Wesel

25

[1645 Juni]

26

DH, Adami II fol. 171.

27

Cum appropinquasset Rheno dux Longevillaeus, Wesaliam usque obviam

28

illi exierunt Avauxius et Servien, uterque diverso itinere, et hic quidem hora

29

tertia matutina, ille vero quarta. Avauxius, ut primus adesset Longevillaeo,

30

varios in via dispositos habebat equos nec ullibi subsistebat; praeventus

31

tamen a collega fuit, non minus sollicito, ut primi occursus honorem

32

reciperet et affectum ducis interciperet. Non fuit autem ante Avauxium,

[p. 296] [scan. 320]

1

de cuius adventu duci constabat, admissus. Simul vero deinde admisso

2

utrique et in coena retento pulchra oratione dux aemulationes inter

3

ipsos magno omnium offendiculo regioque contemptu factas exprobrabat;

4

quemadmodum et, quod uterque e loco tractatuum abiisset et quidem distinc-

5

tis viis et horis, ne videlicet quenquam latere posset intercedens inter

6

eos rancor. Igitur postridie, qua via venerant, Munsterium recesserunt.

7

21

Heimliche Entfernung des Generals Bönninghausen

9

1645 September 14

10

DH, Adami II fol. 172’.

11

Galliae plenipotentiarii omnes die quadam civitatem Monasteriensem

12

egressi, octo rhedis totaque Longavillaei ducis aula, equis circiter quin-

13

quaginta stipati, Osnabrugam se ituros simulabant spargebantque. Verum,

14

cum eodem vespere legati in urbem redirent soli, relicto foris comitatu,

15

animadversum postea fuit, eos hac via securum abduxisse praefectum

16

nuper militiae suae generalem Bönighusen atque in locum conduxisse, ubi

17

is exciperetur a quadringentis peditibus et equitibus centum Hassiacis,

18

qui Lippiam usque salvum conducerent. Qua in securitate constituto

19

generale postero die in urbem rediere domestici Gallorum.

20

22

Ankunft des Grafen Trauttmansdorff

22

1645 November 29 / Dezember

23

DH, Adami II fol. 173.

24

Comiti de Trautmansdorf appropinquanti Munsterium Hispani omnino

25

statuerant non solum obviare, sed etiam primum locum contra Gallos

26

quoquo modo, etiam vi et armis tueri, et, quod manifeste asserebant,

27

Gallis non cedere, etiamsi omnes mori deberent. Cum enim Galli nuperae

28

conventioni non stetissent de obviatione duntaxat nationalium aut colle-

29

garum, suspicabantur Hispani hoc facto prioritatem aliquam quaeri a Gallis.

[p. 297] [scan. 321]

1

Comes vero Trautmansdorffius, oritura pericula praevidens eaque pru-

2

dentissime satagens praevenire, urbem ingressus est all’incognito et plane

3

inopinato. Et, cum sua necdum plane esset accomodata, in domum Nassovii

4

tantisper divertit, ubi quamprimum fuit ab Hispanis salutatus, eique de

5

adventu gratulatum, ac postero statim die ab iisdem Hispanis visitatus

6

solemniter, videlicet decem rhedis seiugis et famulitio ingenti.

7

Mediatores una ac simul visitant comitem Trautmansdorffium post Hispanos,

8

deinde coronae Gallicae legati ac demum electorales. Episcopus tamen

9

Osnabrugensis alla domestica etiam praevenit mediatores.

10

Comes Trautmansdorfius ideo inter caetera negavit Longevillaeo titulum

11

alteze, quod meminisset ducem d’Angolesme filium coronati regis

35

Der Herzog von Angoulême (Charles de Valois) war ein natürlicher Sohn Karls IX. und der

36

Marie Touchet.

,

12

aliquando Viennae praesentem, eum nec accepisse, nec affectasse; multo

13

igitur minus duci Longevillaeo esse tribuendum.

14

Comes Nassovius ducem non compellavit titulo celsitudinis. Volmarus

15

vero semel ac iterum discursui suo immiscuit hunc titulum; ex proposito

16

an praecipitantia quadam ignoro. Saltem dicitur ob hoc a Caesare fuisse

17

repraehensus. Nihilominus compertum fuit, quod Volmarum fraequentius

18

adeo reviserit Longevillaeus, quam Caesareos caeteros.

19

Porro Caesareani Nassovius et Volmarus primam visitam exhibuere duci

20

21. Octobris 1645 sex rhedis seiugis; et a Gallis deinde revisitati fuere

21

novem rhedis, ita ut cuilibet legato tres tribuerentur.

22

Osnabrugam quoque ingressus est comes Trautmansdorffius all’ incognito,

23

divertitque imprimis apud comitem de Lamberg. Et fuit a Suecis, postquam

24

iis esset notificatus adventus, non solum mox visitatus, sed etiam aliquot

25

piscium oblatione (dies erat veneris) honoratus. 1645 Decembri.

26

23

Aufwand der Franzosen und Spanier

28

[1645]

29

DH, Adami II fol. 174.

30

Postquam dux Longevillaeus magno sclopetariorum hastariorumque

31

numero stipatus per urbem incedere consuevisset, maxime in visita-

32

tionibus solemnibus eosque non minus domi continuo dispositos ad

33

excipiendum ambasciatores retineret: inductus fuit ad idem plane faciendum

34

comes Penneranda; fecitque non tam aequali, quam excedente apparatu,

[p. 298] [scan. 322]

1

ne videlicet ulla in re Gallo videretur cedere Hispanus

31

Franzosen und Spanier stritten sich um den Platz in der Rangfolge nach den kaiserlichen Gesandten.

32

Die Präzedenzstreitigkeiten bestimmten das tägliche Bild des Kongresses. Adami geht in den

33

Observationes vielfach auch auf die Konflikte um den Vortritt unter den Reichsständen ein,

34

von denen hier nur besonders charakteristische Vorfälle mitgeteilt werden.

. Caesarei vero

2

prius de impertinente isto, quod aiebant, apparatu sumptuque, quem ne-

3

cessario propter competentiam respectumque regium imitari Penneranda

4

deberet, questi sunt apud mediatores, quos et rogarunt, Longevillaeum

5

ut disponerent ad abiiciendum festum, cuius illum iam pridem ob eximios

6

sumptus poenituisse suspicio erat. Frustra autem. Videbaturque Longe-

7

villaeus ad pompam istam inductus exemplo episcopi Osnabrugensis,

8

qui velut imperii princeps, de sanguine Bavarico ortus et legatus electoralis

9

non exiguum domi forisque comitatum habebat. Caesareani porro, quod

10

nulla esset Imperatori cum regibus contentio de praecedentia, nullam habuere

11

sumendi similis apparatus rationem.

12

24

Ankunft der Gesandtschaft der Generalstaaten

14

[1646 Januar 11]

15

DH, Adami II fol. 177.

16

Foederati Belgii legatis obvias miserunt rhedas Galli et Lusitani suntque

17

a gubernatore urbis, armatis civibus, explosione tormentorum et alias

18

excepti ut caeteri maiores legati. Illisque non solum Galli, sed et Hispani

19

aliique tribuerunt excellentiae titulum. Hi, ut civilitate tali conciliarent,

20

quos habebant hostes, illi, ut servarent amicos, quos habebant confoederatos.

21

Electorales similiter eo titulo usi sunt erga Belgas eundemque acceperunt

22

vicissim. Episcopus

35

Wartenberg.

tamen latine ab iisdem titulo celsitudinis compellatus,

23

Germanice Fürstliche Gnade. Caeterum Belgae per omnia pares haberi

24

voluere reipublicae Venetae.

25

Et quia auditi fuerant dixisse, quod solis electoralibus primariis primas

26

dare vellent in aedibus suis, non vero secundariis; propterea huiusmodi

27

secundarii a visitatione Belgarum abstinuere, dicentes, hanc esse novitatem,

28

quia constet electoris Brandeburgici legatis imo et deputatis Clivensibus

29

in Hagam comitis venientibus primas concessas fuisse omnibus et coniunc-

30

tim.

[p. 299] [scan. 323]

1

25

Der mantuanische Gesandte. Titelfrage

3

1646 Mai 4

4

DH, Adami II fol. 176.

5

Mantuanus legatus, cum adverteret orituras circa obviationem difficultates,

6

Monasterium ingreditur all’ incognito.

7

Praetendit excellentiae titulum eumque a Gallis et electoralibus accepit,

8

non vero a nuncio aut Caesareis. Quia vero postea Galli negarunt Man-

9

tuano titulum excellentiae, nisi eundem quoque a Caesareanis obtineret;

10

ideo Mantuanus a publico congressu cum Caesareanis fere abstinuit, pri-

11

vatim tamen non destitit convenire.

12

Contigit, ut Mantuani coniunx moreretur et ipse amplecteretur ordinem

13

habitumque clericalem

26

Der mantuanische Prinzipalgesandte Nerli wird gemeint sein. Er kam am 3. Mai 1646 nach

27

Münster und verließ es im Oktober 1647; sein Kollege Graf Girolamo Sannazaro, der von seiner

28

Gattin begleitet wurde, kam am 25. August 1646 (nach Cools). Er war noch im Juli 1649 in

29

Münster anwesend.

. Tunc a nuncio Apostolico vocabatur illustrissimus

14

dominus, quo titulo inter clericos, qua tales, non habetur maior infra

15

cardinales. Ita et comes Cratzius et baro ab Eltz, ecclesiastici electorum,

16

ille Moguntinensis, hic Trevirensis, legati, titulo illustrissimae domina-

17

tionis a nuncio Apostolico compellati sunt; ab aliis vero pluribus excellentiae,

18

uti et Mantuanus a nonnullis, titulo sunt honorati.

19

26

Von den Franzosen angestrebte Neutralisierung Paderborns

21

1646 Mai

22

DH, Adami II fol. 180.

23

Volebant Galliae plenipotentiarii Padibornam, quae tunc a Suecis cinge-

24

batur

30

Paderborn wurde durch die schwedische Hauptarmee unter Karl Gustav Wrangel nach zweitägiger

31

Beschießung am 15. Mai 1646 erobert; die Bürgerschaft kaufte Brand und Plünderung mit

32

21 000 Talern ab. Am 20. Mai zogen die Schweden wieder ab.

, mittere baronem Marsilly, ut cum Suecis ageret pro deferenda

25

obsidione et ponenda in statum neutralem urbe, idque ad instantiam elec-

[p. 300] [scan. 324]

1

toralium Coloniensium

28

Koch erwähnt Bd. II S. 240 beiläufig, daß Paderborn, das um die Neutralitätsbewilligung an-

29

gesucht hätte, abgewiesen wurde. Ogier berichtet S. 154 über die Absendung des Herrn de

30

Croissy-Marcilly, der erst am 6. Mai 1646 von einer Mission nach Siebenbürgen zurückgekehrt

31

war, zur schwedischen Armee (14. Mai); resigniert stellt er fest: Ainsi les évêchés catholi-

32

ques tombent sous nos yeux entre les mains des Lutheriens (S. 155).

. Displicebat hoc propositum Caesareae legationi

2

et militiae generalitati. Ideoque abituro baroni salvum conductum negabat

3

Trautmansdorffius, asserens, plures hinc inde Gallos proficisci absque

4

salvo conductu legationis Caesareae; posse et missionarium istum sine

5

eo abire Padibornam. Considerato igitur, quod literae securitatis a Gallis

6

datae a Caesareanis quoque aliisque respicerentur, profectus est cum solo

7

Gallico Marsilius, liber quidem, sed absque fructu.

8

27

Große Prozession in Münster

10

1646 Juli 22

11

DH, Adami II fol. 217’.

12

Solemnissima denuo processio instituta fuit Monasterii cum indulgenciis

13

plenariis, in qua legati quidam ecclesiastici praelati ordine suo (Osna-

14

brugensi episcopo sacrum faciente et assistente praelatorum imperialium

15

legato

33

Adami selbst.

) venerabile sacramentum deportarunt, videlicet Moguntinus,

16

Trevirensis, Salisburgensis et Hildesiensis

34

Ein Hildesheimer Prälat war beim Kongreß nicht anwesend. Adami meint wohl den Paderborner

35

Dompropst von der Recke, der kurkölnischer legatus secundarius war und auch in der gedruckten

36

Prozessionsordnung ( [Nr. 149 S. 160] ) als beteiligt aufgeführt wird. Vielleicht übte Recke zeit-

37

weilig in der Hildesheimer Diözese Pontifikalfunktionen aus?

. In ipsa processione non com-

17

paruerunt principum legati nisi extra ordinem eo, quod electorales secun-

18

darii praetenderent a primariis non separari adeoque principales anteire.

19

Incedebant itaque sedebantque iuxta principalem electoris Bavari legatum

20

baronem ab Haslang cancellarius Moguntinus necnon Trevirenses et Colo-

21

nienses secundarii. Supervenit sacrificio comes Nassovius, qui disposito

22

in capella ante altare genuflexorio flectens locum occupabat etiam ante

23

electorales Moguntinum et Trevirensem paramentis ecclesiasticis indutos.

24

Demum hi duo electorales deposito sacro ornamento post comitem Nasso-

25

vium genu flexere. Salisburgensis vero et Hildesiensis exuti similiter sacris

26

vestibus recessere ab ecclesia, ne quid in publico litis exoriri posset ipsos

27

inter et electorales secundarios.

[p. 301] [scan. 325]

1

28

Anwesenheit der Herzogin von Longueville

3

1646 Juli 26

4

DH, Adami II fol. 176.

5

Ducissa de Longeville Munsterium ingressa est tam splendido apparatu

6

tantaque cum pompa, conducentibus eam Gallis, quotquot in urbe erant,

7

armatisque dispositisque civibus necnon explosis ad munimenta tormentis

8

maioribus, ut dubitare debeam, fueritne ipse dux maritus aut aliorum

9

legatorum aliquis pari solemnitate exceptus.

10

Ducissam visitabant nuncius, Galli, Venetus et plures alii, episcopus

11

quoque Osnabrugensis ob habitationem viciniorem et comes Nassovius

12

ob aliquam sanguinis affinitatem. Comes vero Trautmansdorfius visitare

13

eam neglexit, quod diceret, moris non esse apud Germanos, praecipue

14

apud aulam Caesaris, ut mulieres visitarentur aut honore aliquo legatis

15

debito afficerentur, prout nuper ducissa de Terranova Viennae fuisset,

16

non tamen a se visitata.

17

29

Der lothringische Bevollmächtigte

19

1646 November

20

DH, Adami II fol. 198’.

21

Nomine episcopi Virodunensis mittebatur ad pacificatorios tractatus

22

Antonius Russelot de Hedival, qui et sessionem capiebat in consessu

23

principum, nemine ex legatis statuum imperii contradicente. Habebat

24

tamen etiam in commissis, ut interesse Caroli ducis Lotharingiae

30

Herzog Karl IV. von Lothringen hatte sein Land an die Franzosen verloren und beteiligte sich

31

am Kriege als kaiserlicher General. Frankreich erkannte ihn nicht als Reichsstand an, auch nicht

32

als kaiserlichen oder spanischen Verbündeten; vgl. Dickmann S. 417.

curaret,

25

qui ob denegatum a Gallis salvum conductum non habebat legatum in

26

Westphalia specialem, Caesareis et Hispanis causam illius, ut poterant,

27

agentibus. Rediturus Bruxellas Antonius, salvum conductum a Gallis expetit

28

et accipit quidem; sed omisso titulo, quem expetierat, consiliarii ducis

29

Lotharingiae et legati episcopalis Virodunensis. Cuius causam afferebant

[p. 302] [scan. 326]

1

Galli, quod rex christianissimus esset dux Lotharingiae, cuius ipse Russelot

2

consiliarius non esset; episcopatum Virodunensem vero etiam Galli totum

3

possiderent; nec proinde pertineret ad episcopum, ut ad comitia legatos

4

mitteret. Remisit itaque informem conductum Antonius et sine eo Bruxellas

5

concessit.

6

30

Paßschwierigkeiten der Herzogin von Longueville. Die Gräfin Servien

8

[1647 Januar/März]

9

DH, Adami II fol. 182.

10

Cum ducissa Longevillaea abitum meditaretur ex Westphalia in Gallias,

11

salvus conductus pro ea expetitus fuit a gubernatore Belgii Don Castel

12

Rodrigo, cuius vigore per Belgii provincias Hispano fideles transire posset.

13

Verum is denegatus fuit a gubernatore ac nunciatum ducissae, quod per

14

Lotharingos aut Batavos transire absque impedimento posset. Diceba-

15

turque consilium regium Brabantiae in memoriam revocasse transitum

16

nuper Margaritae reginae Galliarum, quae pro duce Alenzonio nescio

17

quas tricas movisset, necnon designatae reginae Poloniae, cum qua novis-

18

sime veniens episcopus d’Oranges tentasset suis colloquiis ac discursibus

19

Belgas excitare ad defectionem. Mediatores tamen postea obtinuerunt

20

salvum conductum opera comitis Pennerandae, qui etiam dixisse fuit

21

auditus: Imputet sibi dux moram, mei enim salvi conductus aeque boni

22

fuissent ac Bruxellenses, et ego rogatus subito dedissem illos. Interim

23

salvus conductus Hispanicus, quod cum difficultate datus esset, non ad-

24

modum gratanter a Gallis fuit acceptatus.

25

Egressa Monasterium ducissa tum a duce, tum comitatu plenipotentia-

26

riorum Gallicorum caeterorum honorata fuit

30

Die Herzogin reiste am 27. März ab.

.

27

Comitissa quoque Servien e Westphalia in Gallias regressa non solum a

28

comite marito, sed etiam a duce Longevillaeo et Avauxio deducta fuit.

29

31. Augusti 1646.

[p. 303] [scan. 327]

1

31

Die Vertretung der böhmischen Kurstimme

3

1647 März 18

4

DH, Adami II fol. 205.

5

Postquam comes de Wallenstein Munsterii aliquamdiu substitisset, decla-

6

ratur a Caesare legatus pro rege Bohemiae, qui et prout talis visitatur ab

7

aliis et revisitat. Electorale tamen collegium ordinarie non fraequentavit:

8

quemadmodum neque usus obtinuit, ut Bohemiae rex elector extra casum

9

electionis imperialis aut regiae coetum ingrediatur electorum. Cum ergo

10

de octavo electoratu statuendum esset in collegio electorali

29

Zu den Verhandlungen über die achte Kur vgl. Dickmann S. 379. Wallenstein verließ zusammen

30

mit Trauttmansdorff den Kongreß.

, interfuit

11

consilio Wallenstenius, pro rege Bohemiae legatus electoralis.

12

32

Der armenische Patriarch von Konstantinopel

14

1647 [März]

15

DH, Adami II fol. 180’.

16

Osnabrugam et Monasterium veniebat quidam Thomas Antiochenus, qui

17

se dicebat patriarcham Armenorum Constantinopoli, Romam iturus.

18

Huic largis eleemosynis legati quidam subveniebant ampliores, aliqui

19

ipsum salvo conductu et veluti patriarchatus sui testimonialibus literis

20

honorabant. Nuncius Apostolicus iis visis eundem dato honorario et com-

21

mendatitiis ad sedem Apostolicam dimittebat. Cum vero adverteret eum

22

non recta, sed per ambages procedere adessentque praeterea causae de

23

viri istius integritate suspicandi, scripsit mox ad internuncium Bruxellensem

24

nepotem suum, ut literas bona fide communicatas repeteret ab homine,

25

quem audierat Bruxellis subsistere. Et quia serius adventabant huiusmodi

26

literae Bruxellas, postquam videlicet patriarcha ille in Gallias iam abiisset,

27

nuncius Parisiensis monitus abstulit ab eo literas et ad nuncium Monaste-

28

riensem remisit.

[p. 304] [scan. 328]

1

33

Mißgeschick des siebenbürgischen Gesandten

3

1647 Mai 26

4

DH, Adami II fol. 180’.

5

Legatum Ragotzii principis Transsylvaniae foederati dux de Longeville

6

sua in rheda seiuga in domum suam introduxit

32

Nach Ogier S. 189 war Jarmi, der Gesandte Rakoczys, sehr fremdartig nach ungarischer Sitte

33

gekleidet; er hielt sich vom 25. Mai bis 14. Juni 1647 in Münster auf.

.

7

Ab eodem principe Ragotzio quidam in Westphaliam ablegatus a Gallis

8

praecipue honoratus et insignibus conviviis exceptus fuit; atque quadam

9

vice ita tractatus, ut, dum post epulas ad condictam horam accessurus

10

esset foederati Belgii legatos, in medio plateae domum suam redire coactus

11

fuerit ob ruotantis naturae superfluitatem.

12

34

Abreise des Grafen Trauttmansdorff

14

1647 Mai 24 / Juli 16

15

DH, Adami II fol. 219.

16

Comiti Trautmansdorfio mediatores pro reditu ex Westphalia ad Caesarem

17

procurarant salvos conductus sive passaportos, quos ipse pridem, ut

18

procurarent, poposcerat. Eos dum exhiberent comiti, contestantur ex-

19

presse, quod hac opera sua nequaquam vellent promovere abitum illius,

20

prout nec possent abiturientem detinere; sed, quod requisiti duntaxat

21

pro officio suo illos procurassent; caeterum libertati comitis et prudenti

22

ipsius iudicio relinquentes, utrum nunc sit ille tractatuum status, qui abire

23

eum permitteret. Itaque nuncius Apostolicus literas securitatis non tam

24

porrexit, quam ostendit comiti, ut eas ipse acciperet motu proprio, quod

25

fecit. 24. Maii 1647.

26

Abituro in Austriam Trautmansdorffio legati statuum per solemnem

27

deputationem gratias agunt pro habitis in pacificationis negotio laboribus.

28

Cum vero catholicis visus fuisset nimia facilitate condescendere protestan-

29

tibus, his vero vicissim illa eius agendi ratio esset accepta, optabant hi

30

quidem diuturniorem eius mansionem, illi econtra abitum non gravate

31

ferebant. Cumque proinde Moguntinensis in deputatione primus ita suum

[p. 305] [scan. 329]

1

instituisset sermonem nomine aliorum, ut foelicitatem itineris potius

2

precaretur, quam pro mansione rogaret, offendit hoc summopere pro-

3

testantes. 11. Julii.

4

Eo die, quo abire Munsterio Trautmansdorffius statuerat, Sueci ab eo

5

designari sibi horam exposcunt pro accessu et alloquio. Respondet Traut-

6

mansdorffius: si quidem Sueci, prout certam spem fecissent, concludere

7

vellent, paratum se esse ad manendum eo die, eosque hora … admittere.

8

Sin autem longiore tractatu agere vellent, posse idipsum fieri cum comite

9

de Lamberg hora opportuna. Itaque Sueci ad hunc mittentes comitem,

10

horam sibi pro alloquio dari postulant, quae et mox designatur. Interea

11

Galli de responso Trautmansdorfii informati sina mora Suecos instruunt,

12

non posse absque illorum ignominia fieri, ut ab uno ad alium plenipoten-

13

tiarium sese remitti patiantur. Appraehendunt rem Sueci et apud Lam-

14

bergum excusant, quod propter incidentes ea hora occupationes venire

15

ad domum illius non possint. Quamvis igitur ea vice postulasset ordinis

16

ratio, ut in aedibus Caesareanorum convenirent Sueci; passus tamen est

17

Trautmansdorfius ad interpositionem quorundam ex protestantibus atque

18

ad maturandum tractatum, quod conventio fieret in loco tertio, videlicet

19

in aedibus Brandeburgicorum. 16. Julii 1647.

20

35

Aufnahme des Grafen Nassau in den Orden vom Goldenen Vlies

22

[1647 Juni (?)]

23

DH, Adami II fol. 197.

24

Comes Nassovius per manus comitis de Trautmansdorff Monasterii

33

Adami hat die Zeremonie auf Oktober 1645 datiert, irrt jedoch. Die Aufnahme in den Orden

34

kann erst kurz vor der Abreise Trauttmansdorffs (16. Juli 1647) erfolgt sein, wahrscheinlich im

35

Juni. König Philipp IV. von Spanien ordnete mit Schreiben vom 9. Mai 1647 an den Ordensschatz-

36

meister die Herausgabe eines Colliers für den Grafen Nassau an (freundliche Mitteilung des

37

Österreichischen Staatsarchivs, Abt. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien).

25

accepit vellus aureum ex regis catholici gratia in praesentia legationis

26

Hispanicae his fere cerimoniis:

27

Sedit in sedili Trautmansdorfius capite tecto; cuius iussu lectae literae

28

regiae patentes rogatusque Nassovius, num persisteret in desiderio suo

29

recipiendi ordinis? Qui cum respondisset, se maximi honoris ac beneficii

30

loco, quoad vixerit, habiturum regiam hanc gratiam atque in pedes erectus

31

coram Trautmansdorfio, quod paratissimus esset ad praestandum ea, ad

32

quae vigore ordinis huiusmodi obligaretur, ex libro ante se posito verbis

[p. 306] [scan. 330]

1

claris legisset, mox catholici regis in hoc actu locum tenens Trautmans-

2

dorfius hac oratione Nassovium affatur: Dominus noster rex, equitum

3

aurei velleris institutor, dux et caput, ob eximiam meritorum tuorum famam,

4

quam te non solum conservaturum, sed aucturum etiam confidit idque tum

5

in propriam laudem tuam, tum in honorem et exaltationem ordinis te

6

elegit ac denominavit, divina favente gratia, perpetuum fratrem et socium

7

iam dicti ordinis et amicae societatis. Necessarium itaque erit iurare in ar-

8

ticulos et puncta illa, quae nunc tibi praelegenda sunt. Interea Trautmans-

9

dorfius accepto de manibus secretarii sui nudato strictoque ense ter percus-

10

sit humerum sinistrum Nassovii dicens: Facit te Deus egregium equitem ad

11

laudem et gloriam nominis sui in honorem virginis matris suae et sancti

12

Georgii. Respondit Nassovius: Amen. Et osculato capulo gladii mox in

13

genua procumbens in praelectos sibi articulos iuravit, manu dextra crucem,

14

sinistra missale tangens. Factoque iureiurando ante Trautmansdorfium

15

flexit atque ab eo aureum vellus reverenter excepit, in hunc modum di-

16

cente: Recepit te ordo equitum velleris aurei in amicam suam societatem,

17

in cuius rei testimonium hoc tibi collare (ex quo propendebat vellus) confert.

18

Indulgeat Deus, ut illud quam diutissime gestare valeas pro honore et glo-

19

ria ipsius, pro exaltatione sanctae matris ecclesiae, in augmentum et hono-

20

rem ordinis tuorumque meritorum et bonae famae augmentum. In nomine

21

patris et filii et spiritus sancti. Subiunxit Nassovius: Amen, Deus mihi suam

22

det gratiam; ac post mutuas exosculationes recessum est.

23

36

Abreise des Herzogs von Longueville

25

1648 Februar 4

26

DH, Adami II fol. 219’.

27

Cum pro duce Longevillaeo nuncius Apostolicus accepisset expetitum sal-

28

vum conductum ab archiduce Belgii gubernatore, eum tamen aliquo tem-

29

pore penes se retinuit, donec ipsemet dux eum desideraret. Dux ille explo-

30

sione tormentorum, armatis civibus et praesidio, comitantibus collegis, non

31

secus ac Trautmansdorfius aliique similes legati, urbe excessit.

32

Discedenti episcopus Osnabrugensis reliquias de corpore S. Reginae vir-

33

ginis et martyris donavit. Nuncius Apostolicus similiter donavit reliquias

34

aliaque honoraria; imo omnibus fere postea discedentibus mnemosynon ac

35

donarium reliquit.

36

Priusquam dux e Westphalia recessisset, Osnabrugam ierat, ut Suecis vale-

37

diceret. Hi vicissim, ut reciproca exhiberent officia, Osnabruga recedunt,

[p. 307] [scan. 331]

1

foelicitatem itineris precaturi. Cum vero in medio fere itineris existentes

2

intelligerent, ducem iam pridie Munsterio recessisse, conversis equis re-

3

vertuntur et ipsi Osnabrugam.

4

37

Seltsame Gewohnheit des Herzogs

6

DH, Adami II fol. 231 a.

7

Dux Longevillaeus initio huius conventus pro more habuit, dum astaret

8

sacrificio missae diebus festis, hostiam non consecratam sumere, tum ipse,

9

tum alii cum ipso. Quae consuetudo in Galliae provincia Normandia, cuius

10

ipse gubernator existebat, obtinere dicebatur, sed a Germanis explosa, et

11

tandem ab ipso duce omissa est

25

In dieser angeblich in der Normandie verbreiteten Sitte darf man vielleicht den Kommunionersatz

26

der Eulogie vermuten, der in der gallikanischen Liturgie zeitweise üblich war. Geweihtes Brot

27

(pain bénit) wurde an Sonn- und Feiertagen nach der Messe an die nicht kommunizierenden

28

Gläubigen verteilt (communionis vicarium). Vgl. Lexikon für Theologie und Kirche III

29

(1959) Sp. 1181.

.

12

38

Ungnädige Abberufung d’ Avaux

14

1648 April 18

15

DH, Adami II fol. 220.

16

Pro comite d’Avaux in Gallias redituro archidux gubernator Belgii salvum

17

conductum dederat, cuius vigore per mare posset proficisci tuto; quia vero

18

Avauxius credebat sanitati suae conducere, si terra proficisceretur, mutatus

19

postea fuit ad instantiam Gallorum salvus conductus.

20

Mandato porro regio ita urgebatur Avauxius, ut ne quidem tempus ipsi

21

relinqueretur curandae valetudinis, qua utebatur adversa, aut Osnabrugam

22

accedendi ibidemque valedicendi Suecis aliisve, imo nec expectandi salvum

23

conductum. Dicebatur nempe in pacem inclinari Avauxius prae collega Ser-

24

vien: ac proinde vereri Mazarinus, ne a statibus quibusdam, praecipue vero

[p. 308] [scan. 332]

1

ab electore Bavariae, rex rogaretur, ne avocaret Avauxium; quas instantias

2

hac celeri avocatione praeverterunt Galli

25

Avaux war nicht immer mit der Unterstützung der Protestanten einverstanden, da er ungern

26

kirchliche Interessen opferte. Aus seinem Haß gegen Mazarin machte er kein Geheimnis; so sagte

27

er einmal Trauttmansdorff, dieser führe den Krieg nur, um den hohen Adel auf den Schlachtfeldern

28

zu opfern und sich so seiner Feinde zu entledigen. Vgl. Dickmann S. 196. Avaux war ein

29

besonderer Gönner der münsterischen Minoriten, deren Chronik ( Stadtarchiv Münster) auf

30

p. 154 verzeichnet: Fuit hic inter omnes legatos liberalissimus, utpote qui nobis reliquis-

31

que religiosis determinatam et quidem hebdomariam assignavit eleemosynam eamque

32

satis liberalem. Singulis namque Dominicis diebus donavit nobis 40 libras carnium ex

33

macello ad pretium duorum imperialium se extendentes et pro medio imperiali panes

34

albos, quam liberalem eleemosynam a Martio 1644 usque ad Martium 1648 conventum

35

re ipsa accepisse testantur recepta 19. Martii 1648. Discessit hic beneficus dominus

36

Monasterio 18. Aprilis 1648, qua die pro felici vale dedit adhuc conventui nostro

37

centum imperiales in eleemosynam testibus receptis.

.

3

Lusitaniae nomine legatus, quemadmodum sub umbra fere Gallorum sem-

4

per ex uno loco in alium proficiscebatur in Westphalia: ita, postquam ean-

5

dem reliquit, sub conductu legatorum foederati Belgii fuit.

6

39

Ratifikation des spanisch-niederländischen Vertrages

8

1648 Mai 15

9

DH, Adami II fol. 206’.

10

Ratifikation des spanisch-niederländischen Vertrages.

11

Pacis Hispano-Batavicae cum essent commutandae ratificationes, magno

12

comitatu et apparatu in curiam Monasteriensem vecti fuere, tam ordinum

13

foederati Belgii, quam regis catholici plenipotentiarii, hi tamen longe maiori

14

pompa et admodum divite splendore. Dum ad tabulam considerent omnes,

15

hunc observarunt ordinem, ut comiti Pennarandae eius collega Antonius

16

Brün sese ad latus iungeret immediate, foederatorum legatis ordine

17

suo subsecutis, qui etiam in ingressu, egressu, incessuque modus observatus

18

fuit.

19

In subscriptione porro iam dictae pacis plenipotentiarii ordinum Belgico-

20

rum nomina sua poni nolebant infra, sed volebant poni iuxta Hispanorum

21

nomina. Et, cum typis editum esset pacis huiusmodi instrumentum, eoque

22

viso observarent Batavi, sua esse post Hispanorum nomina descripta, cura-

23

runt mox corrigi typum eademque non inferius, sed ad latus, sinistrum ta-

24

rnen, collocari.

[p. 309] [scan. 333]

1

40

Friedensverkündung in Münster

3

1648 Oktober 25

4

DH, Adami II fol. 223’.

5

Postridie subscriptae pacis canitur in aede cathedrali Te Deum laudamus,

6

praesentibus Caesareanis et quorundam statuum imperii legatis. Servien

7

vero contra spem a se factam illuc non accessit. Eadem quoque die per se-

8

cretarium civitatis equo insidentem, praecinentibus tubis, publicata est Mun-

9

sterii pax cum rege christianissimo inita, quemadmodum postea Osnabrugae

10

pax Suecica publicata est per platearum compita, similiter clangentibus ad

11

quamlibet publicationem tubis.

12

Dictus vero publicator secretarius a vicino quodam sclopetario incurioso

13

occisus fuisset haud dubie, nisi glande plumbea inanis fuisset bombarda,

14

quam explosit. Laedebatur enim in medio dorso chlamys, qua erat indutus,

15

et comburebatur a pulvere pyrio.

16

Subscripta et publicata pace mittuntur utrimque cursores ad generales

17

exercituum, qui pacem nunciarent et cessationem indicerent armorum.

18

Hanc ob causam copiae ducis Lotharingiae Rhenum denuo transire et Lam-

19

boyus, dux Caesareus, cessare ab inceptis debebat, magna Hassorum for-

20

tuna in periculum reductorum.

21

Denique mox fiunt mutuae inter Caesareanos, Gallos, Suecos, electorales,

22

aliosque legatos catholicos et protestantes, congratulationes et reciproca

23

laetitiae signa.

24

41

Bankett der schwedischen Vertretung

26

1648 Dezember 27

27

DH, Adami II fol. 181.

28

Salvius invitaverat ad solemne prandium Caesareanos, Servien, Oxenstir-

29

nam, electorales. Ad mensam considebant latere dextro Caesareani, sinistro

30

Servien, Oxenstirna, Salvius. Post Caesareanos electorales, demum ad in-

31

fimum mensae residentes Gallicus et Suecius

32

Die Sitzordnung des Banketts, das wohl im Quartier des schwedischen Residenten Biörenklou

33

stattfand, bei Meiern VI S. 743 . An kurfürstlichen Gesandten nahmen die Vertreter von Mainz,

34

Trier, Bayern, Sachsen und Brandenburg teil, nicht aber die von Kurköln und Kurpfalz.

. Sanitatem Caesaris primam

[p. 310] [scan. 334]

1

praebibebat Salvius volebatque bibere stando, nisi a Nassovio monitus

2

fuisset, hanc etiam sanitatem in aula Caesaris stando bibi. Ergo sedens bibit

3

et detectus. Respondit Nassovius et Oxenstirnae propinavit sanitatem re-

4

ginae Sueciae primum. Deinde comes Lamberg reginae Galliae sanitatem

5

praebibendo obtulit Servienti. Hic dissimulat aliquantulum, ac si non in-

6

tellexisset Lambergum (male enim ipsum afficiebat, quod Sueciae regina

7

Galliae praeferretur) respondit tamen mox. Visumque fuit aliis, qui passio-

8

nem Servien observarunt, causam ipsi non fuisse datam, quandoquidem

9

rationabile fuerit, Caesareanos Suecis in domo ipsorum potiores tribuere

10

partes, satisque habere debuisse Servien, quod ibidem primas habuerit post

11

Caesareos ante Suecos.

12

42

Zwischenfall bei einem Bankett des Bischofs von Osnabrück

14

1649 Februar 14

15

DH, Adami II fol. 231.

16

Invitaverat ad solemnes epulas episcopus Osnabrugensis

28

Küche und Hofhaltung Wartenbergs wurden als besondere großartig gerühmt; über die prächtige

29

Ausstattung seiner münsterschen Residenz, deren Inventar mehr als 130 Gemälde aufführt, vgl.

30

Schröter.

legatos quosdam,

17

praelatos ecclesiae cathedralis Monasteriensis, consules et senatores non-

18

nullos urbis. Inter legatos erat Sabaudus comes Nomius cum filio suo. Bibe-

19

bantur pro Germanorum usu et more sanitates, inter alias domus Austriacae.

20

Hanc Sabaudus comes parens delibabat absque contradictione aut cuncta-

21

tione. Cum vero eadem per alios derivaretur consequenter ad filium, re-

22

nuit ille bibere, dicens esse hoc contra confoederationem cum Gallis. Quod

23

profecto haud magnae considerationis factum interpretabantur alii: quando-

24

quidem iam tunc inter Caesarem et Gallos subscriptione firmata pax fuisset

25

ideoque neque pater hac in re, neque alii vicissim in bibenda Sabaudiae ducis

26

sanitate difficultatem fecissent, ne ipse quidem Austriaci principis Leopoldi

27

Wilhelmi legatus ibidem praesens.

[p. 311] [scan. 335]

1

43

Verabschiedung des Gesandten Salvius

3

1649 [Februar 26]

4

DH, Adami II fol. 221.

5

Salvius Sueciae plenipotentiarius electoralibus, principum ac statuum le-

6

gatis vale facturus eos in maiori conclavi ordinario congregatos accedebat

7

ipse; ibidemque stando utrimque peroravit et responsum accepit recessit-

8

que porrecta omnibus manu atque a solis Moguntinis ad rhedam deinde in

9

area inferiore expectantem comitatus fuit

29

Salvius verabschiedete sich von den Ständen im Bischofshof am 26. Februar 1649 um 10 Uhr vor-

30

mittags; vgl. Meiern VI S. 883 .

.

10

44

Verabschiedung des Grafen Servien

12

1649 [März 20]

13

DH, Adami II fol. 221.

14

Servien, forsan in hoc praeeminendo [!] Suecis volens, electorales et princi-

15

pum statuumque legatos, utrosque seorsim et successivis diebus accessit, non

16

in dicto conclavi, sed in domo Moguntinensium: obtendens, non permittere

17

corporis sui dispositionem, quod ascendere gradus posset ad ordinarium

18

conclave consultationum

31

Servien nahm am 20. März im kurmainzischen Quartier Abschied mit einer lateinischen Rede,

32

da er das Deutsche nicht beherrschte ( Meiern VI S. 911 ff.).

. Et quidem sedendo utrimque dictum ac respon-

19

sum fuit.

20

Loquens de electore Bavariae Servien apud legatos principum, eum solo

21

ducis, non electoris, titulo affecit; haud dubie, quia legatus eius ibidem non

22

tanquam electoralis, sed veluti ducalis comparuit.

23

Observatus est Servien retinere indutas chyrotecas, dum singulis dexteram

24

exhiberet, simulans eas non posse se tam subito exuere. De hoc postea mur-

25

muratum fuit inter quosdam legatos dictumque a nonnemine: nisi praeven-

26

tus fuisset celeritate domini Servien, se quoque chirothecas induere voluisse.

27

Promisit quoque Servien nomine regis christianissimi omnibus universim

28

legatis honoraria danda

33

Vom französischen König erhielt Oxenstierna als Geschenk kostbare Tapeten, Salvius Juwelen

34

( Odhner S. 298).

. Verum an, et qui ea acceperint, mihi non constat.

[p. 312] [scan. 336]

1

45

Die Vollmacht des Seigneur de la Court

3

1649 [April]

4

DH, Adami II fol. 221’.

5

Post discessum comitis Servien, qui nimirum solus et ultimus remanserat in

6

Westphalia, cum nihilominus monsieur de la Court a rege Galliae pleni-

7

potentiam accepisset pro executione pacis necnon propterea congrediendi

8

cum legatis ac deputatis statuum imperii, dubitatum mox fuit de modo trac-

9

tandi novum hunc plenipotentiarium. Et quidem Nassovius eum titulo ex-

10

cellentiae donavit primus; quod tametsi mirum accideret mediatoribus aliis-

11

que ex eo praecipue, quod dictus de la Court nec ambasciatoris loco esset,

12

nec generalem quidem a rege, sed specialem tantummodo haberet ad certos

13

effectus plenipotentiam, nihilominus Nassovii exemplum imitati sunt et

14

plenipotentiarium illum tum visitationis honore, tum excellentiae titulo

15

donarunt, postquam ab eo essent visitati atque de huiusmodi accepta pleni-

16

potentia edocti. Veruntamen ab aliis Caesareanis, Volmaro et Cranio, non

17

solum non fuit visitatus aut excellentiae praedicato honoratus, sed reprehen-

18

sus etiam fuit a Caesare Nassovius, quod ea in cerimonia praecipitasset, tum

19

praedictas ob causas, tum quod plenipotentia regia duntaxat ad tractandum

20

cum statibus extendere se diceretur.

21

Nuncius Apostolicus etsi a de la Court visitatus eum revisitavit saepius,

22

cum eo tamen tractare super negotiis noluit, ex eo, quod plenipotentia illius

23

executionem pacis respiceret, cuius conditiones ille fuerat protestando de-

24

testatus.

25

46

Dankprozession für einen Sieg der Venezianer über die Türken

27

1649 Juli 4

28

DH, Adami II fol. 208’.

29

Celebrata fuit solemnitas Monasterii in aede cathedrali pro gratiarum actione

30

de reportata victoria Venetorum contra Turcas. In ea comparuere nuncius

31

Apostolicus in choro stans ac sedens in sede episcopali, Caesareus deinde,

32

comes Nassovius, Gallicus de la Court et Venetus Contareni ad latus evan-

33

gelii iuxta altare flectentes. Mantuanus quoque comes Sannazarius infra

[p. 313] [scan. 337]

1

gradus altaris maioris disposito subsellio incumbebat. Et Palatinus Neo-

2

burgicus Labricque, cum inopinato accederet postea, in choro locoque de-

3

cani sese collocavit. Missa finita, quam celebravit episcopus Osnabrugensis,

4

instituta fuit processio solemnis: in qua nuncius Apostolicus immediate

5

sequebatur venerabile sacramentum ab episcopo deportatum. Nuncii latera

6

stipabant Gallus dextrum, Venetus sinistrum (Nassovius enim Caesareus,

7

quod pedes incedere non posset, in ecclesia remansit, donec reverteretur

8

processio), demum Palatinus Neoburgicus et Mantuanus, et hic quidem ad

9

sinistram illius.

10

In hac solemnitate clerus ecclesiae cathedralis ad fores ecclesiae cum cruce

11

expectavit, obviam processit ac introduxit nuncium Apostolicum. In missa

12

idem nuncius omnes benedictiones, alioquin a se faciendas, detulit episcopo

13

celebranti. Indulgentiae tamen dierum trecentorum totidemque quadrage-

14

narum nomine nuncii Apostolici promulgatae sunt.

15

Retulit mihi Palatinus Neoburgicus, quod processione extra chorum ex-

16

eunte Mantuanus voluerit dexteram sive primas tenere. Cui ex ea ratione

17

obstiterit ipse, quod etiam duci suo cum Bavaro esset contentio de praece-

18

dentia; multo minus igitur permissurum, ut a Mantuano praecederetur, cui

19

neque Saxones, neque alii maiorum domorum principes Germaniae cessuri

20

essent.

21

47

Verhalten der Friedensvermittler nach geschlossenem Frieden

23

[1649]

24

DH, Adami II fol. 224.

25

Perductis ad finem tractatibus, Caesar per suos Monasterii commissarios

26

mediatoribus gratias egit pro interpositis officiis, exhibito utrique seorsim

27

scripto, literis adiungens pretiosa munera, quae vel Norimbergae, vel Au-

28

gustae, vel alio quovis commodo ipsis loco, quem transituri essent reduces

29

in Italiam, ipsos expectarent. Et Venetus quidem non literas solum, sed et

30

munus Caesareum acceptavit, atque pro utroque humanissimas reposuit

31

gratias. Nuncius vero Apostolicus magno sincerae puritatis exemplo ob-

32

latum honorarium acceptare detrectavit

36

Der Kaiser wollte ihm einen silbernen Tafelaufsatz im Werte von 10 000 Skudi zum Geschenk

37

machen; vgl. Bücker S. 63.

, dicens: quod si quidem in tractatu

33

aliquo, ubi religioni catholicae nulla fuissent allata incommoda, suam na-

34

vasset operam, pro ea tamen absque speciali sedis Apostolicae licentia nihil

35

munusculi admissurus esset; nunc, postquam ita omni fructu caruerint

[p. 314] [scan. 338]

1

ipsius labores, ut impedire religionis praeiudicia non potuerit, ne quidem

2

expectare pontificia mandata velit. Et ad literas quidem Caesaris respondit

3

humanissime, non quidem propter acceptam gratiarum actionem, quam

4

propter Caesaream in se benevolentiam: optare se caetera asserens, ut me-

5

liore effectu comitatae fuissent suae intentiones. Quod si pax Monasteriensis

6

non sit iustitiae filia, optandum tamen ut eius fiat mater.

7

Summam adeo cautelam adhibuit nuncius, ne, qui nomen suum pacis di-

8

plomatibus insertum nolebat, quique eiusdem conditiones protestando

9

respuerat

31

Die Originalurkunden zweier Protesterklärungen, die der Nuntius am 14. Oktober gegen die

32

Verhandlungen in Osnabrück und am 26. Oktober 1648 gegen die Friedensunterzeichnung richtete,

33

befanden sich noch während des Siebenjährigen Krieges im Archiv des Minoritenkonvents zu

34

Münster. Ihren wörtlichen Text schrieb damals der Klosterarchivar P. Augustinus Westmarck

35

für die Klosterchronik ab ( Stadtarchiv Münster).

, admissis vel gratiarum actionibus, vel muneribus, videretur eas-

10

dem conditiones probare, quas minus aequas credebat et rei catholicae

11

nocivas.

12

A rege christianissimo similiter Munsterium accedebat missionarius qui-

13

dam Alexander Fabri Italus ex Bertinorio, secretarius pridem cardinalis

14

Mazarini, qui literas et gratiarum actionem ad nuncium et Venetum deferret,

15

adiunctis muneribus. Huius et literas et munera Venetus acceptavit; nun-

16

cius vero idem, quod Caesareis, responsum dedit. Et nihilominus priusquam

17

utrosque admitteret, tam illis, quam deinde huic praedixit, nolle se de ne-

18

gotiis executionem pacis concernentibus tractare.

19

48

Zeremoniell bei der Abreise der Gesandten

21

[1649]

22

DH, Adami II fol. 224’.

23

Legatis Caesareis, regiis et Veneto ex urbe recedentibus armati cives ac

24

milites quem potuere honorem exhibuerunt atque circum urbis moenia

25

explosa fuere tormenta. Idem honor episcopo Osnabrugensi contigit; cae-

26

teris vero electoralibus aliisve inferioribus nequaquam.

27

Nuncius Apostolicus autem atra veste indutus et nescio quid prae se ferens

28

luctus in animo ac habitu, clausus lectica solus, ante diem egressus fuit; non

29

solum honorem istum a magistratu et milite, sed etiam officia abnuens

30

episcopi Osnabrugensis, qui abeuntem deducere volebat

36

Chigi verließ Münster am 13. Dezember 1649; Wartenberg begleitete ihn bis zum Ludgeritor,

37

und der Stadtkommandant ließ, obwohl der Nuntius es nicht gewünscht hatte, die Geschütze Salut

38

schießen, wie aus Chigis Reisegedicht hervorgeht. Übersetzung von Bücker S. 73ff. Wartenberg

39

reiste erst Januar 1650 ab.

.

[p. 315] [scan. 339]

1

Sabaudus a gubernatore urbis idem officii exposcebat, quod Veneto prae-

2

stitum fuisset; sed responsum habuit, hoc ipsi non tanquam Veneto, sed

3

velut mediatori exhibitum, et incongruum esse, ut Sabaudo praestetur,

4

quod electoralibus nec sit factum, nec ab illis desideratum.

5

49

Contarini versucht eine Vermittlung zwischen Spanien und Frankreich

7

[1649]

8

DH, Adami II fol. 224’.

9

Alexander Fabri post literas exhibitas et praesentata mediatoribus munera

10

petiit, ut in Belgium irent atque Hispanos moverent ad congressum pro pace.

11

Quod cum ipsi respondissent ab utriusque partis placito dependere, et

12

nihilominus Alexander postea seorsim a nuncio solo peteret, quod prius ab

13

ambobus, respondit nuncius: se, si in aestate rediturus in Italiam esset, per

14

Germaniam recta profecturum; si vero in hieme, per Belgium et Galliae

15

partem, sed velut privatum. Contarenus vero mox assensit Gallo eiusque causa

16

ad rempublicam scripsit. Venetiis res haec aliquamdiu in deliberatione fuit,

17

senatoribus nescio quid suspicatis, tandem condescensum. Atque ita Con-

18

tarenus per Belgium et Galliam quidem recessit sub specie redeundi in pa-

19

triam; revera tamen, ut congressum tractatumque promoveret. Verum non

20

videbatur ille Hispanis esse acceptus, imo suspectus, proindeque demum e

21

Galliis recessit.

22

50

Chigis Verhalten zu den Protestanten

24

DH, Adami II fol. 167.

25

Nuncius Apostolicus non admisit ad se acatholicorum procerum, princi-

26

pum aut rerumpublicarum legatos, imo neque catholici regis acatholicum

27

Matthiam de Cracau

29

Resident des Königs von Polen.

. Rogatus causam, dixit, primo se vitare haereticos,

28

nisi quoad conversionis desideria monstrarent; secundo, quod denegando

[p. 316] [scan. 340]

1

istis hominibus accessum praescindat occasiones aliqua referendi tanquam

2

a se prolata, quae revera non protulerit, quod haereticorum sit ingenium;

3

tertio, quod velut mediator publicam ageret personam, cuius officium se

4

duntaxat ad catholicos extenderet.

5

Dum etiam nonnemo ex foederati Belgii legatis per interpositam personam

6

obiiceret, se non solum ad audientiam admissum a cardinalibus de Valetta,

7

Richelio, Mazarino, sed ad mensam quoque; quemadmodum et nuncii Pa-

8

risienses et qui in locis aliquando comitiorum imperialium sunt Apostolici

9

nuncii Hugonottas ac Lutheranos admitterent, ait: Si quidem ego vel in

10

Gallia, vel apud publica imperii comitia essem, admitterem haereticos nec

11

fortasse male facerem; si econtra meo loco essent nunc Munsterii Valetta,

12

Richelius, Mazarinus, alii nuncii, credo ipsos non admissuros haereticos,

13

aut, si id facerent, male me iudice facerent. Utrum vero, si quis acatholico-

14

rum procerum legatum misisset catholicum, hic admissus a nuncio fuisset,

15

ignoro, nec tamen dubito, quandoquidem et legatorum catholicos missio-

16

narios excepit libens.

17

51

Chigis Lebenshaltung

19

DH, Adami II fol. 179’.

20

Mediatores, ut integritatem servarent sui muneris, non sunt visi comparere

21

in conviviis aut epulis aliorum legatorum: nec est, qui eos praesumpserit

22

invitare, quoad durarent tractatus. Ipsi etiam coronarum legatos, inter quos

23

mediatione fungebantur, eorumve aulicos aut familiares non invitabant,

24

ob eandem rationem.

25

Cum igitur quadam die nuncius ad consuetum prandium vocitasset quosdam

26

Batavos nobiles atque sub horam prandii innotuisset, unum illorum esse

27

de familia comitis d’Avaux, iussit eum per alios honeste moneri, ut velut

28

sponte sua emaneret, ut factum est.

29

Caeterum nuncius nunquam dispendiosa convivia exhibuit, solitus ex iis,

30

quae ex frugali oeconomia supererant, largissimas facere eleemosynas.

31

Frequenter tamen in prandio suo habebat religiosos intraneos aut exteros.

32

Denique cum recessurus ex urbe splendidius exciperet quosdam de capitulo

33

cathedrali, ac deinde magistratum ac gubernatorem urbis aliosque, gratum

34

quidem habuit, quod Germano ritu convivae sanitates biberent Pontificis,

35

Caesaris aliorumque, ipse tamen huic mori non paruit, tenuiter ex usu suo

36

bibens.

37

Denique conclusa pace Contarenus invitatus ad convivium comitis Nassovii

38

accessit; nuncius recusavit. Mediatores tamen mutuo se nonnunquam in-

39

vitarunt, aliis nullis praesentibus; at raro.

[p. 317] [scan. 341]

1

52

Tätigkeit der Friedensvermittler

3

DH, Adami II fol. 179’.

4

Caesarei et coronarum aliique legati catholici, ordinarie mediatores in domo

5

nuncii congregatos conveniebant, a quo etiam solo petitae sunt horae pro

6

audientiis aut visitis; quemadmodum quoque, si quando utrique mediatori

7

pro negotiis ad eosdem Caesareos aut coronarum legatos accedendum erat,

8

Venetus de eo monitus a nuncio ad eiusdem domicilium se conferebat. Et

9

numeratae sunt octingentae amplius conventiones in aedibus nuncii habitae

10

praesente Veneto

27

Im Minoritenkloster, wo der Nuntius und sein Gefolge die Zellen im Westflügel bezogen hatten;

28

Näheres bei Bücker S. 20f.

. Dicebatque nuncius, malle se semper habere dictarum

11

actionum suarum testem, quam solus admittere legatos in rebus arduis; ne

12

vel in dubium vocari veritas, vel aequivocationibus circumscribi posset.

13

Cum vero lectulo affixus esset Venetus (quod accidit tribus vicibus) ad aedes

14

illius haud gravate se contulit nuncius atque illuc deinde etiam partes con-

15

veniebant. 9. Junii 1646 et alias.

16

53

Verhalten des Nuntius zu den Portugiesen

18

DH, Adami fol. 176’.

19

Valde urgebatur nuncius Apostolicus a Gallis, primo ut Lusitanos admitte-

20

ret tanquam oratores, deinde, ut saltem tanquam privatos. Utrumque renuit

21

ille; primum, quia Pontifex Romae non admitteret eo modo Lusitanos; se-

22

cundum, quia cum privatis nihil ipsi esset negotii. Reponebatur, quod Lusi-

23

tani ipsi haberent negotium cum nuncio et quidem conscientiae sive con-

24

fessionis, respondit ipse: deputaturum se theologos cum facultate, quos

25

adire possent. Itaque eorum neminem admisit ulla ratione. Et Venetus

26

exemplo nuncii se ab eorum accessu defendit.

[p. 318] [scan. 342]

1

54

Verhalten des Nuntius zur Gesandtschaft der Generalstaaten

3

DH, Adami II fol. 228’.

4

Oratores Batavi denunciarunt adventum suum omnibus legatis ipsique nun-

5

cio Apostolico. Hic excusavit admittere missionarium, ex eo quod esset

6

hora octava vespertina et ipse iam in oratorium suum redactus. Postridie

7

nuncius, dum constaret dictos oratores occupatos, misit familiarem suum,

8

qui significaret, pergratum sibi fuisse officium hesternum. Quia vero huic

9

missionario accessus dari non poterat a legatis, adivit eadem hora catholi-

10

cum quendam ex familia legatorum, per quem hoc ipsum significari rogabat

11

legatis.

12

55

Differenzen zwischen d’ Avaux und Servien

14

DH, Adami II fol. 158.

15

Inter coronae Galliae legatos comitem d’Avaux et Servien magnae et con-

16

tinuae intercedebant simultates, non sine offendiculo legatorum aliorum et

17

vulgi scandalo, eas in viris prudentibus et legationis dignitate eminentibus

18

admirantium. Has aliqualiter composuere mediatores obiectis minis, futurum,

19

ut cum insigni Gallicae legationis ignominia rogaturi essent a sede Aposto-

20

lica et respective republica Veneta avocationem suam et revocationem

21

officii mediationis, nisi duo illi comites et collegae magis concordibus votis

22

et animis in tractatus pacis intenderent. Adventans postea dux Longevillae-

23

us, quoad potuit, utrosque servare studuit concordes.

24

56

Eifersucht Saavedras auf Bergaigne

26

DH, Adami II fol. 198’.

27

Saviedra adventum episcopi Sylvaeducensis aegre ferebat eumque, si non

28

omnino excludi a tractatibus, certe sibi optasset postponi. Frustraneo autem

29

conatu. Cum porro episcopus mox ab adventu suo sigillum legationis et

30

destinatas pro correspondentia Hispanica zyphras de mandato Don Castel

[p. 319] [scan. 343]

1

Rodrigo a Saviedra exposceret, renuit hic ea tradere, donec ea causa man-

2

data regia monstrarentur aut comes Penneranda adventaret; quae fuit oc-

3

casio episcopo quaerelas instituendi Bruxellis et in Hispania.

4

57

Präzedenzstreit zwischen Schweden und Franzosen

6

DH, Adami II fol. 181.

7

Sueci plenipotentiarii cum Gallis nunquam in loco tertio comparebant

8

propter competentiam de praecedentia; quae res deinde multis difficultatibus

9

praebuit occasionem. In domo vero sua quilibet alteri, ut moris erat, primas

10

dabat.

11

Ad vitanda igitur inter Gallos et Suecos praeiudicia convenit, ut instru-

12

menta pacis non solum in duplo conscriberentur, sed etiam una eademque

13

hora subscriberentur. Nec unquam Gallis in scriptura Sueci coniuncti fuere,

14

nisi forte ab ipsismet; quo casu quilibet regem regnumve suum alteri

15

praeponebat.

16

Ulma quoque referebatur, quod Sueci Caesareos (tractabatur ibidem de

17

armistitio) ad visitam noluerint admittere aliquamdiu, quo illi prius Gallos

18

quam se visitassent.

19

58

Begegnung zwischen Servien und Brun auf der Voßstege

21

DH, Adami II fol. 181’.

22

Inter Gallos quoque et Hispanos perpetua fuit contentio de praecedentia

23

eaque inter omnes gravissima et veterata. Unde et ipsi semper vitarunt con-

24

gressum in loco tertio fuitque similiter haec rixa plurimarum difficultatum

25

occasio.

26

Hispani ad ecclesias viciniores processionesque in iisdem instituti solitas

27

conveniebant aut soli aut sequentibus quibusdam electorum vel principum

28

legatis. Idem faciebant Galli. Dumque in plateis veherentur, praecavebant

29

semper, ne sibi obviarent.

30

Quadam vice Gallis in platea existentibus, quidem ex ephebis existimans a

31

longe se videre occurrentem Hispanorum rhedam, idipsum indicavit legatis,

32

quorum unus moneri faciebat rhedarium, ut obviando Hispanis dextram

[p. 320] [scan. 344]

1

teneret. Quod postea intellectum, risum movit: quandoquidem nemo alteri

2

obvians dexteram tenere potest, nisi et concedat dexteram.

3

Revera autem, cum dominus Servien ex parte coronae Gallicae et dominus

4

Brün ex parte Hispanicae soli essent Monasterii, ad fauces cuiusdam vici

5

angustioris, dicti die Voßstege

38

Die Voßstege (heute Voßgasse) zwischen dem Alte n Fischmarkt und der Neubrückenstraße

, sibi invicem hi duo plenipotentiarii ob-

6

viaverunt; necessariumque habuit Servien per istum vicum transire ad do-

7

mum suam, Brunus vero ad domum nuncii Apostolici. Et ille quidem famuli-

8

tio ac satellitio suo cinctus; hic vero ordinario comitatu minore. Verum Bru-

9

nus citatis equis magno impetu primas occupavit et praecessit. Servien vero

10

non solum propterea minas iactavit in famulitium suum, sed etiam eaprop-

11

ter quaestus apud mediatores et minatus fuit, se vi publica aversurum fuisse

12

Brunum, si id futurum praevidisset, idque deinceps facturum, si quid simile

13

contingeret. Hoc audito Brunus dixisse fertur: rem igitur singulari certa-

14

mine inter se duos decidendam, nam in aperto esse, quod Galli familia suam

15

in triplo amplius excederet.

16

59

Schwierigkeit französisch-spanischer Beziehungen

18

DH, Adami II fol. 182.

19

Inter comitem Penneranda et ducem Longevillaeum ob titulum alteze,

20

quem huic ille negabat, visitationes non intercessere. Et licet urgerent ali-

21

quando mediatores, ut saltem extra urbem, velut ex improviso sibi occur-

22

rentes atque velut aliud agendo, duo isti plenipotentiarii de negotiis pacis

23

confabularentur: ea tamen res nunquam sortiri effectum potuit. Saviedra

24

tamen et Brunus cum Avauxio et Servien saepius congressi sunt immediate,

25

cum pari titulatura excellentiae similibusque cerimoniis.

26

Avauxius quadam vice solus existens Monasterii (Longeville enim Osna-

27

brugam, Servien in Hollandiam abierat) expetiit privatam conferentiam

28

cum Bruno inter eos in horto cappucinorum instituendam. Verum convenire

29

de modo non potuere, quo illaesa servaretur primariatus praerogativa ab

30

utroque praetensa. Et quamvis dominus d’Avaux obiiceret se in legatione

31

Gallica secundum esse, qui ante se haberet solum ducem de Longeville,

32

Brunum vero in legatione Hispanica plures ante se habere: noluit tamen hic

33

illius obiectioni deferre.

34

Cum porro eiusmodi conferentiae per sesquiannum essent intermissae et

35

nihilominus crederentur utiliter resumendae, urserunt easdem resumi me-

36

diatores et alii, qui post conclusam pacem imperii optassent eandem quo-

37

que inter utramque coronam catholicam iniri. Consentiunt eorum pleni-

[p. 321] [scan. 345]

1

potentiarii Servien ac Brunus (qui soli superstites erant Monasterii), sed

2

mox occurrit dubium, uter alterum prius accedere deberet? Tandem, cum

3

appareret, quod Servien Bruno adfuisset ultimus, assensit hic illum accedere

4

primus, dummodo praecederet salutatio facta per aliquem de familia et iussu

5

Servien. Prout factum est 31. Octobris 1648.

6

60

Adami verteidigt die Sendung des Grafen Nassau

8

DH, Adami II fol. 196.

9

Non fuit auditum, quod dux de Longeville, aut praecipue rex christianissi-

10

mus praetenderet, ut a Caesare mitteretur princeps aliquis ad tractatus,

11

quemadmodum id a rege catholico dicebatur expectare, tum, quia comes

12

Nassovius e tam antiqua et illustrissima Germaniae familia erat, ut principi-

13

bus merito esset aequandus, multis videretur praeferendus, tam deinde,

14

quod nulla Gallo cum Caesare esset competentia, quae tamen illi erat cum

15

Hispano, tam denique, quod saltem electorali nomine in tractatibus adesset

16

princeps imperii Franciscus Guilielmus episcopus Osnabrugensis etc.

17

Veruntamen audivi submurmurantem quendam ex aula Longevillaei ac di-

18

centem (forsan ex principis discursibus): Nostre roy envoye aux traictez un

19

grand prince, et l’empereur n’envoye qu’un petit conte. Ego vero sustine-

20

bam, nec animo, nec corpore, nec ditionibus, nec iurisdictione, nec fere

21

origine, nec ulla in re minorem nisi solo titulo Longevillaeo duce comitem

22

Nassovium esse.

23

61

Wunsch des Pfalzgrafen von Neuburg, am Kongreß teilzunehmen

25

DH, Adami II fol. 196’.

26

Dicebatur ad comitia Westphalica compariturus personaliter dux Neo-

27

burgicus. Quod sicut aegre tulisset elector Bavariae: sic per indirectum

28

conatus fuit ab hoc proposito avertere ducem scriptis ad Coloniensem

29

electorem ea super re literis. Dux vero mutata postmodum intentione domi

30

remanens omni anxietate Bavaros liberavit.

[p. 322] [scan. 346]

1

62

Versammlungen der reichsständischen Gesandten

3

DH, Adami II fol. 183’.

4

Loca congressuum sive conclavia publica pro statibus imperii erant omnino

5

quatuor. Primum pro electoralibus, secundum pro principum, praelatorum

6

et comitum, tertium pro civitatum imperialium legatis et quartum amplius

7

pro consuetis re- et correlationibus aliisque actibus solemnioribus, in quibus

8

tria hoc collegia universim ac simul congregari aut Caesareanos in iisdem

9

comparere opportebat

32

Die Sitzungen der Reichsstände fanden im 1886 abgebrochenen Fürsten- oder Bischofshof statt,

33

der am Domplatz an der Stelle des jetzigen Regierungsgebäudes stand; vgl. Geisberg I S. 285ff..

.

10

Prius vero, quam disposita essent huiusmodi conclavia pro congressibus,

11

comes de Wolckenstein Austriaco nomine director in collegio principum

12

consultationem aliquando instituit sua in domo

34

Wolkenstein wohnte auf der Salzstraße, angeblich auf dem Gelände der jetzigen Dominikaner-

35

kirche ( Hövel, Quartier S. 170).

, ad quam invitati absque

13

difficultate comparuere principum tunc praesentes legati. 1645, 9. Augusti.

14

Noluerunt permittere Moguntinenses, ut Caesareani unquam conventus sta-

15

tuum indicerent immediate: id enim in absentia mareschalli imperialis (abe-

16

rat is a tractatibus Westphalicis) Moguntiaco directorio, nec etiam praesente

17

mareschallo aliter competere astruebant, quam ex immediata commissione ac

18

iussione electoris Moguntini, Caesaris vero mediata licet suprema. Itaque

19

tametsi in aedibus Caesareanorum aliquando conveniendum esset, id tamen

20

aliter nequaquam fuit nunciatum, quam per Moguntinos.

21

63

Präzedenzstreit zwischen Reichsritterschaft und Reichsstädten

23

DH, Adami II fol. 212.

24

Antiqua est inter nobilitatem imperii immediatam (freye reichsritterschaft)

25

et civitates imperiales liberas (freye reichs-stätte) de praecedentia discepta-

26

tio. In tractatibus Westphalicis complures comparebant civitatum imperia-

27

lium legati, qui pro more in proprio suo et tertio collegio velut pro statibus

28

imperii suffragia et sententias edicerent sua. Nec deesse suis partibus vole-

29

bat nobilitas immediata, quin pro conservatione suae libertatis etiam illuc

30

ablegaret nobilem quendam Wolfgangum de Gemmingen. Hic, ut potuit,

31

congressus in loco tertio cum civitatensibus vitavit. Cum vero publicis instru-

[p. 323] [scan. 347]

1

mentis immediatae nobilitatis non minus, quam civitatum liberarum fre-

2

quens facienda esset mentio, ea autem civitatibus postponi nollet, econtra

3

eandem civitates praeponi non permitterent, pro vitando utriusque partis

4

praeiudicio adinventa est, quam in instrumento pacis aliquoties legere

5

licet, clausula haec: libera imperii nobilitate compraehensa, videlicet inter

6

status imperii alios.

7

64

Schwedisches Bestreben, Wartenbergs Stimmrecht für dessen schwedischbesetzte Bistümer anzufechten

10

DH, Adami II fol. 196’.

11

Sueci non libenter videbant, ut Osnabrugam vel ipsemet episcopus Osna-

12

brugensis veniret, vel mitteret aliquem ad tractatus ibidem resumendos aut

13

continuandos. Et cum huius rei varias dicerentur praetendere causas, inter

14

caeteras etiam haec fuit, quod episcopus exutus esset suis episcopatibus Min-

15

densi et Verdensi et fere Osnabrugensi, qui in potestate Suecorum nunc

16

essent, ideoque eorum ratione episcopo non videretur competere sessio et

17

suffragium in comitiis. Verum, quod haec destitutio facti, non iuris, esset,

18

locum non invenit apud legatos haec Suecorum intentio, maxime, cum et

19

ipsi Pomeraniam nunc detinerent, cuius tamen causa Brandeburgico elec-

20

tori sessionem ac suffragium in comitiis non negarent aut negare possent.

21

65

Von Kurbayern gewünschte Abberufung Wartenbergs

23

DH, Adami II fol. 220’.

24

Cum adverteret elector Bavariae episcopum Osnabrugensem quandoque

25

adversari suis intentionibus de facienda quocunque modo pace, eumque

26

plures secum legatos alios in suum sensum trahere, institit apud electorem

27

Coloniensem, ut a tractatibus avocaret episcopum. At respondit Colonien-

28

sis: episcopum esse de se principem imperii, cui nihil, quatenus tali, ab elec-

29

tore praecipi aut mandari possit, cuius etiam ob episcopatuum suorum prae-

30

sentissima pericula plurimum intersit adesse tractatibus: nec denique fieri

31

posse absque episcopi ignominia gravi, ut velut electoralis legatus, ea func-

32

tione, quam admodum laudabiliter gessisset, privaretur

33

Es scheint, daß demnach Kurfürst Ferdinand von Köln sich dem Wunsch seines Bruders nicht

34

fügte und Wartenberg seine Vollmacht nicht entzog. Nach Meiern IV S. 777 wurde dem

35

Fürstbischof das Votum Oktober 1647 entzogen.

.

[p. 324] [scan. 348]

1

66

Wie Wartenberg und Servien sich gegenseitig titulierten

3

DH, Adami II fol. 220’.

4

Servien, cum solus fungeretur Gallica legatione, avocatis pridem collegis

5

auditus est vocitare episcopum „gratia principalis“, absurdo Germanismo,

6

ad imitationem „Fürstliche Gnaden“: cum tamen alias praesentibus collegis

7

nunquam intermisisset, vel ipse, vel alii, titulum altezze. Itaque ab episcopo

8

reciproce nec titulo excellentiae, nec ambasciatoris donatus fuit, sed nude

9

ac simpliciter in tertia persona compellatus, per Italicum Lei. Dicebatque

10

postea episcopus, nullam se iniuriam facturum fuisse Servien, si eum simili

11

Latinismo a Gallico Vous desumpto et Gallis etiam quoad personas altiores

12

usitatissimo fuisset allocutus.

13

67

Der savoyische Bevollmächtigte Bellezia. Seine Abberufung

15

DH, Adami II fol. 174a.

16

Priusquam orator Sabaudiae Monasterium intraret, praemittebatur N. Belle-

17

tia, ut apud mediatores et legatos alios praepararet, quae ad illius tractamen-

18

tum spectarent. Obtinuitque a nuncio obviam mitti rhedam titulumque

19

excellentiae tribui, si eum Caesarei, regii et electorales tribuerent.

20

Idem Belletia egit cum nuncio de concordando duce suo cum Venetis, nun-

21

cius cum Contareno. Hic scripsit Venetias responditque postea, se non pu-

22

tare locum esse conciliationi, nisi dux Sabaudiae dimittat assumptum titulum

23

regis Cypri et excuset factum suum circa oratorem Venetum ex aula sua di-

24

missum ac deinde prior legatum Venetias destinet. Itaque res ea in pristino

25

dissidii statu permansit.

26

Belletia quoque, quia aditum familiarem apud Hispanos habuerat, suspi-

27

cionem oratori movit, ne sibi honorem negotiationis arrogaret, cum prae-

28

cipue a B … ministro ducissae dependeret. Igitur authore Serviente per

29

cardinalem Mazarini factum est, ut specie honoris revocaretur, mittendus in

30

Poloniam ad gratulandum regi de nuptiis. Factum et successit Belletiae co-

31

mes Nomius.

[p. 325] [scan. 349]

1

68

Savoyens Platz im Fürstenrat

3

DH, Adami II fol. 222.

4

Sabaudiae duci eiusve legato inter principes imperii infima fere conceditur

5

sessio. Huic mori quandoque solemniter et publice contradixit comes No-

6

mius, Sabaudiae nomine ad comitia Westphalica ablegatus, locum sibi de-

7

beri astruens immediate post Saxones, quod e domo Saxonica ortum ha-

8

buerit Sabaudica et monstruosum appareat racemum a stipite tot passibus

9

separari

29

Meiern erwähnt Bd. VI S. 1018 , daß der savoyische Gesandte verlangt habe, unter dem Namen

30

Sachsen-Savoyen bei den Ständeberatungen aufgerufen zu werden.

. Certe hac sua contradictione effecit semel, ut indicta consultatio

10

principum Munsterii differetur in diem sequentem, legatis omnibus domum

11

ex loco consilii regressis; nec tamen effecit, quin loco inferiori ac solito po-

12

stea sederet. Et audivi dicentes, quod nec Sabaudo Lotharingus (cui simili-

13

ter velut imperii principi sessio debetur haud sublimis) nec etiam comes-

14

princeps Hennebergicus locum concedere deberet.

15

69

Zur Frage der Verhandlungssprache

17

DH, Adami II fol. 222.

18

Statibus imperii per consuetam dictaturam offerebat memoriale quoddam

19

dominus de la Cour Gallice conscriptum. Murmurabant illi, quod illud a

20

Moguntinis acceptatum dictatumque esset, et propterea indicarunt moneri

21

debere Gallum et edoceri stylum in comitiis imperii usitatum, in quibus

22

videlicet Germanico aut Latino idiomate proponi proponenda deberent.

23

Alias enim pari licentia Hispani, Itali, Sueci, Ungari, Bohemi suam quisque

24

linguam obtrudere congregatis statibus potuissent. Fateor tamen visos et

25

acceptatos prius fuisse praesentatos nomine ducis Lotharingiae libellos

26

Gallice conscriptos. Verum id, ut et in exemplum trahi non possit, quia a

27

principe extra locum tractatuum statuto fiebat, excusari facilius posse vide-

28

batur.

[p. 326] [scan. 350]

1

70

Zur Frage der Bezeichnung der protestantischen Stände

3

DH, Adami II fol. 199’.

4

Cum in quadam conventione legatorum protestantes status a nonnemine

5

vocarentur acatholici, surrexerunt mox omnes protestantium legati, et velut

6

in publicis congressibus inusitato isti termino ac imprimis odioso contra-

7

dixerunt. Vocari enim volunt aut evangelici, aut Augustanae confessionis

8

asseclae.

9

Tametsi porro in omnibus actis imperii eiusque constitutionibus, recessibus

10

ac scriptis, seu imperii nomine communi, seu catholicorum proprio

11

editis, summo semper studio cautum fuerit, ne dicti protestantes evangeli-

12

corum nomine compellarentur; hoc tamen praedicatum in epistola quadam

13

responsoria ipsis tributum fuit ab electore Moguntino. Cuius rei ergo varia

14

audivi murmura. Erant tamen, qui scriptoris incuriae istum tribuerent

15

errorem. Finis anni 1648.

16

71

Zeremoniellfragen

18

DH, Adami II fol. 210.

19

Solemne fuit legatis quibusdam, ut, cum alter alterum accedere in urbe ac

20

domo propria non vellet, aut non auderet, ob nescio quas considerationes,

21

extra muros in agris aut campis, hortis, coemiteriis, velut fortuito casu, sed

22

ex condicto nonnunquam convenirent; quin et ecclesia et praetextus devo-

23

tionis huic fraequenter artificio deserviebat.

24

Non minus fraequens fuit, cum de exhibendo visitaturis se honore, titulatura,

25

cerimoniis dubitaretur, excusationem dilationis honeste petere a catharris,

26

podagra, indispositione corporis, aliove civili praetextu: donec interea tem-

27

pus concederetur, de cerimonialibus informationes accipiendi.

28

Si ab una legatione maiori ad aliam quandoque mitteretur, quod per do-

29

mesticum aliquem, nobilem aut secretarium legationis, fieri fraequenter

30

solebat, audiebatur ille plerumque a principali legato, quin etiam obviam

31

illi extra limen interioris conclavis procedebatur communiter (in quo tamen

32

variatum fuit) ab eodem legato. Inducebantur vero et educebantur ad por-

33

tam aulae exteriorem per alium quendam de familia illius, ad quem fuerat

34

missus.

35

Observatum fuit, quod huiusmodi missionarii, si quando sub horam prandii

36

aut coenae venire necessarium esset, auditi fuerint in vicino conclavi, a

37

legato tantisper de mensa surgente.

[p. 327] [scan. 351]

1

72

Die Residenten

3

DH, Adami II fol. 177.

4

Residenti regis Poloniae, si quos maiores visitaret, non fuit concessa manus

5

dextera. Eum tamen revisitarunt Longevillaeus et Avauxius, uterque se-

6

orsim.

7

Nomine coronarum apud loca tractatuum residentes, si electorales visitassent

8

formaliter, revisebantur ab ipsis, ad differentiam vero ambasciatorum iis nec

9

manus dextra concessa, nec obviam itum fuit ad rhedam, nec ad primi atrii

10

ianuam. Sedile vero exhibitum quod legatis, at inferius nonnihil collocatum.

11

73

Gesellschaftlicher Verkehr der Gesandten

13

DH, Adami II fol. 209’.

14

In illis, quae mere officiosa erant, se invicem praevenire studebant legati

15

eaque non iam ad necessitatis, sed honestatis terminos revocabant. Huius

16

generis fuerunt gratulationes, condolentiae, gratiarum actiones, valedictio-

17

nes et similia.

18

Igitur de morte Imperatricis condolentias fecerunt coram Caesareis nuncius,

19

coronarum aliique legati. Et nomine totius collegii electoralis Moguntini

20

et Bavari secundarii, quilibet vero electoralium aliorumque pro occasione

21

seorsim. In ecclesiis quoque omnibus Munsterii exequiae pro defuncta

22

celebratae sunt. 11. Junii 1646.

23

Duci Longevillaeo similiter de obitu soceri sui, principis Condei, condo-

24

luerunt mediatores, Nassovius, electorales aliique quidam legati. Verum his

25

tunc neque obviam itum est a duce, neque ultra limen ostii conducti fuerunt,

26

quod enim luctui praestitutum tempus non permitteret egressum ex con-

27

clavi, admodum civiliter ac honeste excusabat princeps. Sed neque extero-

28

rum colloquia, nisi post multos dies, admittebat.

29

Econtra dux ille ob nuncium nati sibi haeredis varia laetitiae signa edidit

30

atque erga milites praesidiarios et quoscunque transeuntes propinatione

31

vini munificum se exhibuit et liberalem.

32

Sic etiam comes Penneranda, quando obsidione liberata nunciabatur Ilerda

34

Lerida.

,

33

in pauperes civitatis ac milites praesidiarios insigni liberalitate usus est.

[p. 328] [scan. 352]

1

Duci Mantuano, quando per legatum illius significabatur attigisse illum aeta-

2

tis suae annum decimum-octavum, quo regimini praeesse coepisset, me-

3

diatores et alii foelicitatem regiminis precati sunt. Finis anni 1647.

4

Bona festa sibi invicem precari maiores legati consueverant, prius per ali-

5

quem de familia, deinde personaliter. A minoribus vero recipere quidem

6

hoc officii, sed non reddere solebant.

7

Inter Avauxium quoque et Saviedram ea intercessit civilitas, ut alter alterius

8

aedes non transiret, quin de valetudine inquireret ac salutem dici curaret

29

Dazu Ogier S. 152.

.

9

In eadem civilitate ortum habuit, quod frequenter maior minori cederet,

10

si in loco tertio non ut legatus, sed ut amicus compareret.

11

Neque vero insinuationes ac visitationes, quas recessuri ab una urbe in

12

aliam praemittebant reversuri, a necessitate sed ab arbitrio erant. Si tamen

13

eae omitterentur, incivile habebatur.

14

74

Rangstreit bei einer Prozession

16

DH, Adami II fol. 178’.

17

In quadam processione aderant immediate sequentes venerabile sacramen-

18

tum legati Gallici Avauxius et Servien. His dum a tergo tam arcte se iun-

19

gerent duo residentes Gallicani Beauregard

30

Beauregard war französischer Resident bei der hessischen Landgräfin in Kassel; er weilte mehrfach

31

in Münster. Vgl. Ogier S. 193.

et Sainct Romain, ut nulli

20

intermedio daretur locus, noluit comitari processionem archiducis Leo-

21

poldi Wilhelmi (velut magistri ordinis Teutonicorum et episcopi) legatus,

22

sed e templo mox, unde exibat processio, se absentavit, quamprimum illi

23

innotuit, quod ipsi solummodo essent residentes, non autem plenipotentiarii

24

aut ambasciatores Gallici. Eratque illius ratio, quod residentes huiusmodi

25

non repraesentarent personas mittentium, quemadmodum facerent deputati

26

principum ac statuum imperii, qui proinde usitatissimo nomine proprie le-

27

gati vocentur. Id cum domino Servien per legatum Corbiensem tunc prae-

28

sentem

32

Adami selbst.

diceretur, sustinuit ille, residentes quoque esse legationis partem.

[p. 329] [scan. 353]

1

75

Rangstreit bei einer von den Franzosen angestellten Komödie

3

DH, Adami II fol. 217’.

4

Quadam die invitati ad solemnem (Gallis in aula episcopi Osnabrugensis

5

exhibentibus) comoediam legati quidam. Cum doctor Adolphus Krebs,

6

electoris Bavariae legatus secundarius, immediate subsequi vellet collegam

7

suum legationis Bavaricae caput baronem ab Haselang, adeoque praecedere

8

dominum de Giffen, serenissimi archiducis Leopoldi Wilhelmi velut ma-

9

gistri ordinis Teutonici et episcopi Argentinensis legatum, nec in multitu-

10

dine spectatorum absque offendiculo retrahi posset Krebsius, abiit contra-

11

dicendo Giffanus et sequentibus diebus publicam de hoc facto querelam in-

12

stituit in senatu principum.

13

76

Die Visiten der Gesandtengattinnen

15

DH, Adami II fol. 177’.

16

Quae praeexistentibus in loco tractatuum oratoribus coniuges supervenie-

17

bant, honeste visitabantur a maioribus legatis, etiam ecclesiasticis, ipsoque

18

nuncio Apostolico. Non revisitabant autem.

19

Lepidum fuit, nec tamen evitabile: quod mutuae etiam inter foeminas mai-

20

orum minorumve coniuges legatorum intercederent visitationes, non sine

21

cerimoniis masculinis, observatoque praecedentiae seu iure, seu praetextu,

22

et nonnumquam contentionibus.

23

Unde, cum domini Sannazarii Mantuani legati coniunx prius visitasset con-

24

iugem domini de Brün Hispani quam comitis Servien, noluit haec ab ea

25

visitationem admittere.

[p. 330] [scan. 354]

1

77

Wappenaushang vor den Gesandtschaftsquartieren

3

DH, Adami II fol. 197’.

4

Principalium suorum insignia ad fores habebant suspensa legati Apostolicus,

5

Caesarei, Hispani, Galli, Sueci, Dani, Lusitani, electorales omnes, Venetus,

6

Mantuani, Sabaudi, foederati Belgii

25

Nach Ogier S. 145 hatten die Niederländer über dem Portal ihres Quartiers das Wappen

26

des Herzogtums Geldern angebracht.

; et inter principum imperii Salisbur-

7

genses, Austriaci, Burgundi, Bavari, Palatini Neoburgici, Saxones, Bruns-

8

vicenses, Badenses, Hassiaci aliique similes. Episcopus vero Osnabrugensis

9

non solum electorale, sed suum iuxta insigne proprium foribus aulae suae

10

praefixum habebat.

11

78

Diplomatenlandhäuser vor der Stadt

13

DH, Adami II fol. 211’.

14

Habebant ampliores legati quidem designata sibi et fere conducta recrea-

15

tionum loca extra urbem, in villis aut campis amenitate conspicuis

27

Von dem Spanier Saavedra berichtete Chigi, er sei im Sommer 1645 ständig auf der Jagd gewesen;

28

s. Bücker S. 35.

. In

16

quorum superliminaribus aut parietibus dum sua quisque fixisset insignia

17

propria aut principis sui, erant ea non solum ab incursibus praedonum tu-

18

tiora, sed etiam immunia plerumque ab aliorum legatorum accessu.

19

Extra civitatem Monasteriensem iuxta collegium S. Mauritii locus erat, in

20

quem nonnumquam animi gratia secedebant mediatores, aut soli, aut simul,

21

altero tamen alterum praeveniente. Verum illi nunquam extra urbem per-

22

noctarunt. Cum vero sub finem tractatuum adverteret nuncius, quod in

23

locum illum nonnunquam intromitterentur acatholici, ipse non amplius visus

24

fuit in eodem comparere.

[p. 331] [scan. 355]

1

79

Fund in Trauttmansdorffs Osnabrücker Wohnung

3

DH, Adami II fol. 176’.

4

Comes Trautmansdorfius cum Suecis reassumpturus tractatum Osna-

5

brugam meditatur, disponique iubet domicilium, quod prius incoluerat

6

ibidem. Lustrari hanc domum faciunt Lamberg et Crane, inveniuntque

7

clam et occulte dispositum infra cineres in fornace pyrobolum 50 libras

8

ponderantem: quem extrahentes mittunt Trautmansdorfio. Nec tamen pene-

9

trari potuit, quo fato cuiusve facto istuc dispositus fuerit globus. 1646

10

Decembri.

11

80

Todesfälle während des Kongresses

13

DH, Adami II fol. 179.

14

Moritur Munsterii Hispaniae nomine legatus archiepiscopus Cameracensis,

15

die 25. Octobris 1647. Postero die sub serum vesperum funus ad ecclesiam

16

Clarissarum devehitur, subsequentibus illud sex rhedis panno nigro ob-

17

ductis, tam ipsis, quam equis, totoque comitatu. Aderant quoque facigeri

18

quadraginta funus stipantes; quod deinde in dicta ecclesia depositum fuit,

19

donec fratrum de observantia templum, quod construi coeperat, esset con-

20

summatum, in quo ipse sepeliri petierat

26

Graf d’Avaux ließ für ihn eine Seelenmesse in der Clarissenkirche lesen, wie Ogier S. 194

27

mitteilt. Aus dessen Tagebuch sind mehrere Todesfälle innerhalb der französischen Gesandtschaft

28

ersichtlich. Am 28. April 1646 starb Oudin, Sekretär des Residenten Rorté (S. 152), am

29

16. Juni 1647 Gilles de la Roche vom Gefolge des Grafen d’Avaux, der auf dem Friedhof der

30

Dompfarrei St. Jakobi begraben wurde (S. 189). Der am 7. Dezember 1647 verstorbene

31

Antoine de Meaux, Baron de Survilliers, erhielt ein prächtiges Grabmal in der Minoritenkirche

32

(S. 197f., 242). In Münster scheint auch Theodore Godefroy, trésorier des registres et

33

traités, am 5. Oktober 1649 gestorben zu sein (S. 123).

.

21

Volmari legati Caesarei defuncta coniunx Munsterii sepelitur sub seram

22

noctem in ecclesia vicina absque singulari apparatu. Julio 1645.

23

Marchionis Culmbacensis legatus doctor Müller Osnabrugi diem clausit

24

extremum in fide Lutheri. Eius tamen funus comitati etiam sunt nonnulli

25

ex catholicis invitati; aliqui, tametsi rogarentur, emansere.

[p. 332] [scan. 356]

1

Similiter dum fatis functus esset Munsterii Brunovicensis ducis legatus doc-

2

tor Lampadius atque alibi sepeliendum funus rhedae impositum extra urbem

3

veheretur, ipsummet non solum suae religionis consortes, sed etiam catho-

4

lici quidam episcopales comitati sunt.

5

81

Vorfälle auf der Domimmunität

7

DH, Adami II fol. 209.

8

In area ecclesiae cathedralis Munsteriensis (campus dominicus sive thumb-

9

hoff vulgo dicitur, locus amplissimus) dux Longevillaeus dispositum et

10

iussu suo separatum habebat locum pro exercitiis epheborum suorum eque-

11

stribus. Quadam vero nocte, cum deiecti essent (ignoratur aut iussu aut

12

molimine) istius loci sepimenta et postes deiecti atque e terra plane eruti:

13

eum ut ante fuerat restitui mox curat princeps. Dubitarunt cathedralium

14

canonicorum nonnulli, immunitatis videlicet ecclesiasticae conservatores,

15

utrum non istiusmodi exercitiorum institutione, maxime quae inconsulto

16

capitulo fierent, immunitas ista posset violari? Creditumque fuit, non posse:

17

quod ea aulas veluti necessarie consequerentur, ac proinde, quibus habitandi

18

locum facta esset facultas, etiam illa agendi, quae de se honesta essent, licen-

19

tia concessa videretur.

20

Iuxta cathedralis ecclesiae fores trabe versabili impediebatur transitus pub-

21

licus, praecipue equestris aut currulis. Quia vero ille commodissimus erat

22

et compendiosus duci Longevillaeo, et vel ideo arridens, quod eo habito opus

23

non esset immediate transire domicilia eorum, qui in eadem area sive campo

24

habitabant, Nassovii, Saviedrae, episcopi Osnabrugensis, Veneti: idcirco

25

ab ecclesiae structuario requiri iussit clavem, qua aperire trabem pro arbitrio

26

suo posset. Excusavit structuarius et missionarium ad summae aedis de-

27

canum

34

Domdechant Bernhard von Mallinckrodt.

remisit. Non quidem fuit requisitus pro ea decanus: audivi tamen,

28

eam vel absolute negandam fuisse, vel non aliter concedendam, quasi si aliis

29

etiam campi dominici accolis legatis, Caesareo, Hispano, electorali, Veneto,

30

ipsique Avauxio, concederetur. Quadam vero nocte scissa et in plures partes

31

divisa trabs fuit: sed mox decani iussu reparata, ferreis laminis clavisque adeo

32

munita, ut secari amplius non potuerit. Itaque transitus ille imposterum

33

immunis permansit.

[p. 333] [scan. 357]

1

82

Seltenheit der Duelle. Gerichtsbarkeit des Magistrats

3

DH, Adami II fol. 211.

4

Mira legatorum solertia factum est, quod inter concurrentes ex tot nationi-

5

bus homines vix aliquae intercesserint rixae, contentiones, vulnera aut cae-

6

des mutuae. Non tamen plane evitari potuit, quin ex aula comitis Traut-

7

mansdorffii duo, comes Strotzius

27

Strozzi. Sein Duellgegner Georg Niclas von Rosenberg ging Oktober 1646 von Münster als

28

kaiserlicher Vertreter nach Ulm ( Koch II S. 279).

et baro de Rosenberg, amicissimi prius,

8

extra portas duello concertarent et mutuis acceptis vulneribus domum red-

9

irent.

10

Quemadmodum etiam ex aula Longevillaei ducis nonnemo in duello con-

11

fixus periit, ante obitum occisori suo, cui nec antea fuerat inimicus, caedem

12

remittens

29

Ogier erwähnt S. 155 ein Duell, das am 22. Mai 1646 stattfand, und bei dem ein Herr du

30

Plessis-Normand Herrn de Thoury derart verwundete, daß er zwei Tage später starb.

.

13

Si quid a famulitio legatorum commissum esset carceris [!] aut maiori poena

14

dignum, legati reos potestati magistratus tradebant puniendos. Ita Nassovius

15

Caesareus et Contareni Venetus ephebos quosdam suos gravius delinquentes

16

exutos prius vestimentis aulicis ac velut exauctoratos exaulizatosque car-

17

ceris civili praefecto et militari praesidio urbis [ad] custodiendum reddidere.

18

Studiosi quidam insolentes et levicoli horis matutinis obvium ducis Longe-

19

villei pharmacopaeum vulnerarunt. Eos a magistratu puniendos urgebat

20

dux; nec erat ille segnis. Mancipatus enim carceri fuit unus; et qui ab eo no-

21

minati fuere complices a Jesuitis expetiti, ut ad similem poenam raperentur.

22

Fuit hoc iustitiae studio satisfactum quidem duci et pharmacopaeo; nihilo-

23

minus cum Jesuitis erat magistratus discors, illis punitionem sibi, huic vero

24

sibi competere asserentibus

31

Vgl. [Nr. 153 S. 165] und [Nr. 158 S. 168] .

. Quamobrem et arresta et repressalia inter-

25

cessere. Praesumebatur tamen in hoc saltem casu pro magistratu, cuius erat

26

cura legatos, tum eorum quoque ministros ab iniuria omni servare immunes.

[p. 334] [scan. 358]

1

83

Des Magistrats reitende Diener

3

DH, Adami II fol. 154’.

4

Magistratus Monasteriensis, ut pro dignitate ac honore legatos et quosvis

5

extraneos excipere ac tractare posset, nullis pepercit sumptibus ac labori.

6

Itaque et aedes et plateae mundius abhinc habitae et famulitium equestre,

7

quod die reitende diener vocant, pallio rubro donatum, distincto suffulturis

8

et fimbriis flavis, quo induti deputatos e magistratu aut ipsos consules ac

9

senatores comitarentur. Anno 1646.

10

84

Freie Lebensmittelzufuhr

12

DH, Adami II fol. 209’.

13

Legatorum tanta fuit praerogativa, ut et noctu intrantibus aut exeuntibus

14

portae aperirentur a gubernatore urbis aut magistratu.

15

Si quae etiam legati Apostolicus, Caesareani, coronarum, electorum, re-

16

rumpublicarum, principum ac statuum imperii terra marique aut fluviis

17

adduci curassent ad victum suum suorumve domesticorum necessaria, eius-

18

que exhiberi fecissent testem schedam: erant ea ab omnibus teloniis, pedagiis

19

aut vectigalibus per imperium aliasque partium ditiones plane ac pleno

20

immunia.

21

85

Ehrenbezeigungen der Stadtwache

23

DH, Adami II fol. 210’.

24

Quoties legatorum aliquis domum senatoriam transibat, dispositi ordine suo

25

milites stationarii fere triginta expectabant transeuntem, quod etiam ad

26

portas civitatum faciebant Monasterii et Osnabrugae.

27

Sub initium quoque congressus, quoties transirent Caesareani, tympana

28

pulsabant milites Monasterii, quod non faciebant Gallis aut Hispanis. Postea

29

vero, ne quid in praesidio appareret partialitatis, a mediatoribus admoniti

30

id intermisere.

[p. 335] [scan. 359]

1

86

Der Stadtkommandant von Reumont

3

DH, Adami II fol. 209’, 228’, 229’.

4

Gubernator urbis Monasteriensis Raymontius miles erat strenuus ac prudens.

5

Is omnes in munitionibus deambulationes praeclusit, etiam legatis quarum-

6

cunque partium, quoad pax conclusa esset. Cum ipsi nunciatus fuisset ac-

7

cessus legati alicuius ex maioribus aut recessus ab urbe, accepta prius a me-

8

diatoribus informatione, qui se gerere deberet, excepit illos reverenter eos-

9

que ab omni violentia reddidit securos.

10

Gubernator urbis palla veste induebatur ob mortem Imperatricis. Id non-

11

nemo Gallus improperabat in gubernatore, qui neutralis esset. Respondit

12

ille, se tam diu comedisse panem in servitio Imperatoris, ut merito coniugis

13

obitum lugere debeat addiditque: S’il plaira mourir a vostre reyne, ie feray

14

le mesme.

15

Gubernatorem urbis Monasteriensis reprehendebat Servien, quasi in leges

16

neutralitatis peccasset, praesidio suo tantum plausum permittendo ob factam

17

pacem Hispano-Batavicam. Ait vero gubernator: se et urbem neutrales esse

18

in gratiam faciendae pacis, proinde tunc merito gestiendum esse, cum pax

19

aliqua iniretur. Ne vero partialitatis alicuius argui posset, pollicebatur non

20

minora laetitiae signa, si et Gallicana pax cum Hispanis Munsterii conficere-

21

tur.

22

87

Anekdoten

24

DH, Adami II fol. 225–230: Observationes circa quaedam argute dicta aut facta

25

De principibus Germaniae non armatis quidam legatus dicebat: Eum, qui

26

non habet arma, vestem nuptialem non habere, nec restare, quam ut ligatis

27

manibus et pedibus proiiceretur extra ditionem suam.

28

*

29

Nonnemo ex legatione Batavica Suecos milites comparabat locustis, quod,

30

quemadmodum hae volando hinc inde ac saltando meliores herbas come-

31

derent, sic illi ab una in aliam imperii provinciam percurrendo, illas plerum-

32

que impeterent, ubi opimiora essent spolia.

[p. 336] [scan. 360]

1

Cum de appellatione evangelicorum, utrum ea donandi essent Augustanae

2

confessionis asseclae, tractaretur inter catholicos, ait Sabaudiae legatus: Si

3

ipsi volent vocari evangelici, nos vocari debebimus epistolares. Novum

4

enim testamentum evangeliis et epistolis constat.

5

*

6

De quodam, qui Gallis erat familiarior, legato principis imperii, dicebatur,

7

eum servire Servienti (comiti Servien) et claudicare cum Claudio (Claudio

8

de Mesmes comite d’Avaux).

9

*

10

Conclusa pace nonnemo, qui per eam gravissime laesus videbatur, ipse quo-

11

que laetitiae signa edidit explosione bombardarum. Rogatus a viciniore le-

12

gato, quid faceret? respondit: Explodo pacem.

13

*

14

Pro pace Hispano-Batavica multa edebantur signa laetitiae et explosiones

15

tormentorum maiorum. Haec Galli quidam numerabant, et cuilibet explosi-

16

oni adiungebant unam urbem aut provinciam, cui vigore istius pacis renun-

17

ciare perpetuo rex catholicus deberet.

18

*

19

Quidam e legatione Gallica aiebat: tres esse nationes, quarum una praesens,

20

alia praeteritum, tertia futurum tempus respiciat. Gallos praesenti rerum sta-

21

tui se accomodare solitos, Hispanos praeterita respicere, Italos velut in-

22

genii perspicacioris respicere futura.

23

*

24

Conquerebatur apud nuncium Apostolicum Servien, quod Volmarus in-

25

iuriosa quaedam glossemata edidisset ad publicum aliquod Gallorum scrip-

26

tum, apponendo videlicet in margine haec formalia: Hoc non est verum.

27

Hoc est falsum. Hoc est falsissimum. Nuncius aiebat, glossas illas esse re-

28

lativas ad asserta quaedam, quae videnda prius essent, quam de marginali-

29

bus formari posset iudicium. Servien absque mora proferebat scripturam

30

glossatam, verum absque nomine aliquo. Et cum obiiceret nuncius, incer-

31

tum esse glossarum authorem, nec proinde iuste argui posse Volmarum,

32

institit Servien, de authore non esse dubitandum ursitque, ut nuncius in-

33

terrogaret Volmarum, num diffiteri posset, se glossematis istius esse autho-

34

rem. Verum reposuit nuncius, hoc simile esse ac si a viro honesto quaerere-

35

tur, num ille esset furti reus, de cuius authore dubitaretur. Porro glossae

36

istae duntaxat erant informatio cuiusdam confidentioris amici, qui veritatem

37

edoceri cupiebat.

[p. 337] [scan. 361]

1

*

2

In familiari discursu magnus quidam legatus catholicus extollebat labores

3

comitis d’Avaux, quos pro honore et incremento coronae Galliae per annos

4

quatuordecim constanter non minus quam laudabiliter sustinuisset. Avau-

5

xius vero non quatuordecim, sed viginti quatuor annorum operam numera-

6

bat. Reposuit alter: non esse computandum hoc temporis, quod in promo-

7

vendo bello erigendisque foederibus cum Suecis, Hollandis ac protestanti-

8

bus impendisset.

9

*

10

Solebat comes Penneranda magnam etiam in adversa Hispanorum fortuna

11

fiduciam in divina providentia collocare dicendo: Dios es grande. Quod

12

pium comitis dictum Galli aliquando ridere et per iocum usurpare sunt

13

auditi.

14

*

15

Nuncio Apostolico increpanti quendam e catholicis de nimia in concedendis

16

bonis ecclesiasticis facultate respondit ille: in periculo naufragii abiiciendas

17

esse quasdam merces, ut salventur caeterae. Reposuit vicissim nuncius:

18

Non abiici autem praestantiores, sed viliores primum, deinde, non abiici

19

tot, ut navis periclitetur a levitate, quae prius periculum incurrebat ex onere.

20

*

21

Ex Suecica legatione nonnemo audiens, quod iniquae vocarentur eius postu-

22

lationes de tam immensa summa pro satisfactione militiae, aiebat: Utile est

23

aequum

37

Damit dürfte der Kriegsrat Alexander Erskein gemeint sein, der dem Kongreß die Satisfaktions-

38

forderung der schwedischen Armee überbrachte.

.

24

*

25

Cui consonans erat, quod e legatione alia dicebat quidam: In pacificatorio

26

hoc tractatu infirma esse argumenta, quae ab honesto desumantur; valere

27

ea, quae fiant ab utili.

28

*

29

Conquerenti cuidam minorum statuum legato, quod eorum iura a poten-

30

tioribus passim supprimerentur et possessiones invaderentur ab aliis, respon-

31

dit alius: An nescis minores pisces a maioribus devorari? Imo vero, ait,

32

scivi hoc animalibus brutis, ipsisque imprimis lupis esse solemne. Verum

33

hoc me male habet, quod brutum hoc facinus etiam homines imitentur.

34

*

35

De comite Servien duo eminentiores legati discurrentes, eorum unus aiebat,

36

illi non servientis, sed dominantis nomen et rem potius convenire, ut qui

[p. 338] [scan. 362]

1

variis artibus dominium legationis acquisierit effeceritque, ut primum dux

2

Longevillaeus, deinde Avauxius Munsterio, nec minus Osnabruga baro de

3

Rortée ac postea monsieur La Barde fuerint avocati, ita ut cum ipso in West-

4

phalia solus relinqueretur cognatus eius monsieur de la Court, qui ab eius ore

5

et nutu dependeret. Addidit alter: Si haec vera sint, nec Abelis quidem

6

nomen ipsi convenire, sed Cain vocitandum esse, qui collegas suos honore

7

legationis velut anima viventis spoliasset.

8

*

9

Pax Hispano-Batava, cum esset conclusa et a partibus subscripta, accessit

10

ad mediatores gubernator urbis interrogans, num ad moenia explodi de-

11

beret? Respondit nuncius: Ipsa pax, si quidem damna contineat contra reli-

12

gionem. Caeterum, cum partes non per mediatores convenerint, sed imme-

13

diate, ab ipsis etiam requirendum erit, quae laetitiae signa et ceremoniae in

14

publicatione eius observandae sint.

15

*

16

Visitabatur a mediatoribus et Caesareanis comes Penneranda lecto defixus.

17

De quo postea quaesti sunt Galli, quasi Hispanis nimius exhiberetur honor.

18

Mediatores non solum pro excusatione inducebant Pennerandae aegritu-

19

dinem, quam et ipse civiliter prius excusasset, sed etiam eorum alter iocando

20

pollicebatur duci Longevillaeo, si quidem ipse simili cacoethe collum suum

21

aperiri permitteret eaque causa deberet lectulo defigi, eundem profecto sibi

22

honorem exhibendum fore.

23

*

24

Liberationem electoris Trevirensis nuncius Apostolicus Gallis significabat,

25

addens, non dubitare se, quin Pontificis inclinatio hanc liberationem

26

promovisset. Respondit vero Gallorum unus: Non se dubitare de hoc;

27

credere tamen, quod et Torstensonii (tunc in provinciis Caesaris haere-

28

ditariis libere grassantis) interpositio liberationi huiusmodi imprimis

29

commodarit.

30

*

31

Habuerunt Jesuitae Munsterii affixionem, quam vocant, carminum sane

32

perpulchram in atrio scholarum suarum, in quibus ad legatorum omnium

33

nomina ac honorem luserunt studiosi adolescentes. Ne vero inter hos

34

quisquam ex ordine aut dispositione offendi posset, alphabetum imitati

35

sunt: ita, ut qui alias primo loco aut iuxta poni debuissent, medio nonnun-

36

quam aut etiam ultimo fere loco collocarentur sine iniuria cuiusquam aut

37

offensa. Itaque primus in affixione huiusmodi locus tributus fuit Abeli

38

Servien, secundus Adamo Adami, et sic deinceps. 1647.

[p. 339] [scan. 363]

1

*

2

Vix fuit in Westphalia serena aestas praeter unicam, quoad in ea erant

3

legati ad pacem congregati. Rogavit quendam capucinum Westphalum

4

nonnemo legatus: Num in Westphalia semper tam pluvia ac tristis aura

5

esset? Respondit: Imo, quamdiu hic sunt tot extranei, quod merito West-

6

phali mirentur.

7

*

8

Eo die eaque hora, queis Munsterii subscripta pax fuit, prima nix istius

9

anni cecidit ac mox evanuit liquefacta. Colloquebantur de hoc aliqui

10

legati, dicebatque unus: Monet nos haec nix, ut pacis candori applaudamus.

11

Alter: Monet nos, ut evanituram vereamur.

12

*

13

Erat, qui ut ecclesiastica quaedam bona suis principalibus servaret, Gallos

14

fraequenter accesserat pro interpositione rogans, nec unquam sine verbo-

15

rum solatio dimissus. Re desperata cumque videret Gallos hac in parte nihil,

16

aut non velle, aut non posse, per iocum cum uno ex plenipotentiariis ex-

17

postulat dicens: deberi sibi ab ipsis par calceorum, quod fraequentando

18

illos frustra trivisset.

19

*

20

Comes Trautmansdorfius e Westphalia abiturus nuncium interpellat, non ve-

21

lut mediatorem, sed velut amicum, num discessum hunc suaderet? Nuncius

22

declinabat responsum; sciens vero quod non libenter comes recederet pace

23

non confecta, interrogavit, an liceret illi bona Caesaris venia per annum

24

adhuc in Westphalia remanere? Neganti id comiti dixit: abiret igitur, quia

25

intra annum necdum conficienda pax esset.

26

*

27

Concionator quidam novellus e societate Jesu dominica decima post Trini-

28

tatis, dum legeretur evangelium: videns Jesus civitatem flevit super eam

29

etc. in Monasteriensis civitatis ordines et statum vehementius invectus, eam

30

indignam esse adstruxit, in qua pax conficeretur

37

Vgl. [Nr. 96 S. 102] . Obige Stelle bezieht sich auf jene Predigt vom 20. August 1645 (dominica

38

decima post Trinitatis), über die im Rate Klage geführt wurde.

. Quo sermone offensi plures

31

boni viri ipseque magistratus effecerunt, ut scripto benignius explicaret

32

dicta sua, et tamen haud diu postea pro concione peroraret.

33

*

34

Foederati Belgii legati ecclesiam cathedralem eiusque reliquias, ornamenta

35

et supellectilem sacram lustrant ductore et comite parocho S. Lamberti

39

Johannes Boe( h)n ter.

.

36

Eorum nonnemo iocose interrogat, num permissum sibi esset vasa sacra

[p. 340] [scan. 364]

1

reliquiarum tangere? Respondit pastor, licere cum veneratione; caetera, si

2

contemptus adforet, esse quoque sanctis ultionis potestatem. Cum porro

3

recessissent domum, fracta est rhedae, cui insidebant, axis, ita ut aegre illaesi

4

dilaberentur legati et pedites redire domum deberent. Parocho vero deinde

5

in familiari colloquio fuit materia vicissim iocandi ac dicendi, ut discerent

6

nostros non temnere divos.

7

*

8

Salvius nomine cuiusdam capituli cathedralis visitatus, exponentis innocen-

9

tiam suam, quodque sine culpa aliqua interveniente privarentur suis iuribus,

10

ut ostenderet, in iis, quae omnes tangunt, non posse semper haberi singu-

11

lorum rationem, ait: Quid meruere boves animal sine fraude doloque

37

Ovid, Metamorphosen 15,120.

?

12

*

13

Ordinum foederati articulos statuendae pacis cum rege catholico exhibue-

14

runt Hispanis. Quos cum fere eosdem esse adverteret comes Penneranda

15

cum iis, qui in nuperis induciis pacti essent, surrexit et appraehensis Bel-

16

garum manibus exclamavit: Ergo fiat pax. Quam Hispani subitam inopina-

17

tamque declarationem obstupuerunt Belgae. Dixeruntque postea ad princi-

18

pem Osnabrugensem, eo momento constitui pacem potuisse, nisi Gallorum

19

intuitu eo usque differri debuisset, donec appareret eos moram nectere rei-

20

publicae suae nimium quantum damnosam.

21

*

22

E legatione Gallica nonnemo testimonium petebat a mediatoribus, quod pax

23

non a Gallis, sed ab Hispanis impediretur. Responderunt mediatores, hoc

24

testimonium ab ipsis actis petendum, ex quibus aperte constet, penes quem

25

sit ea mora. Mediatorum vero non esse uni aut alteri parti eius culpam tri-

26

buere. 1648 Februario.

27

*

28

Cum Suecis obsidentibus Widenbrugum et Furstenoniam obiicerentur

29

praeliminaria, in quibus habebatur, quod in civitatem et cognominem dioe-

30

cesin Osnabrugensem nemo plus iuris aut facti usurpare deberet, quam

31

ante habuisset, reposuit e Suecis nonnemo, se hanc observare conven-

32

tionem. Nam ante initos tractatus ius habuisse invadendi civitatem, igitur

33

et nunc illud habere.

34

*

35

Abituro cuidam legato catholico, qui in protestantium desideria pronior

36

fuisse dicebatur, nuncius Apostolicus foelicitatem itineris precari fecit et

[p. 341] [scan. 365]

1

adiici, quod spirituali aliquo honorariolo ipsum, sicut caeteros, libenter affi-

2

cere vellet; sed ignorare se, quo id animo suscipiendum esset ab eo, de quo

3

non plene constaret, cuius esset religionis.

4

*

5

Interceptae nonnunquam fuerunt literae legatorum a Suecis etiam ad Caesa-

6

rem datarum [!]. Obiiciebantur huic facto praeliminaria, sed repositum fuit

7

ea non de nunciis intercursoribus, sed de postis publicis sive imperialibus

8

intelligenda.

9

*

10

Avauxius Monasterio recedens ab amico quodam rogatus fuit: quisnam ab

11

ipso haberetur praecipuus pacis obex? respondit: se ignorare, cumque non

12

in difficultate negotiorum, sed in voluntate quorundam hominum consistere.

13

*

14

Dicebat nonnemo legatorum catholicus: Ex eo, quod instrumento pacis

15

tam pauci catholici, protestantes vero tam insigni numero subscripsissent,

16

satis apparere, che parte havesse havuto il meglior mercato.

17

*

18

Servien sub finem tractatuum diutius haerens Osnabrugae pluries scripsit

19

ad mediatores continebanturque in literis quaedam, quae et ipsos mediatores

20

et Hispanos offendere potuissent

37

Es handelt sich wohl u. a. um das in den Mémoires et négotiations Secrètes IV S.

38

99–111 gedruckte Schreiben Serviens an die Friedensvermittler, das vom 1. September 1648

39

datiert ist.

. Desiderabat huiusmodi scripturis acriter

21

responderi Contarenus; verum nuncius censuit non respondendum, tum

22

alias ob causas, tum ne tractatum Osnabrugae institutum probare videretur.

23

Igitur accersito secretario comitis, qui responsum urgebat, praelectum fuit,

24

quod ipsi referre posset ipse, in hunc sensum: Ea, quae in literis huiusmodi

25

continerentur mediatores pungentia, haberi pro non intellectis (italice non

26

lo pigliamo per inteso), ne ex mediatoribus fieri viderentur adversarii; quae

27

vero Hispanos tangerent, non se velle ipsis communicare, quandoquidem

28

ea duntaxat, quae ad pacem, non vero quae ad rixas faciant, procurare velint.

29

*

30

Quidam catholicus dicebat: credere se, si nunc de crucifigendo iterum Chri-

31

sto ageretur, ut pax fieret, inveniendos homines, qui clamarent: crucifige,

32

crucifige. Cum enim Christus vere sit rex pacificus, quidni se permitteret

33

crucifigi et immolari hostiam pacis?

34

*

35

In quadam deputatione catholicorum ad nuncium facta nonnemo legatus

36

episcopalis animos addere nuncio conabatur, quatenus cum haereticis ipse

[p. 342] [scan. 366]

1

tractaret eosque ad mediocritatem disponeret circa bona ecclesiastica. Id

2

enim propter eximias illius dotes atque in rebus agendis prudentiam non

3

solum protestantibus gratum, sed etiam religioni utile futurum. Subsumpsit

4

nuncius: Se non consensurum sedis Apostolicae nomine, ut vel uno die

5

haereticis concederentur bona ecclesiastica. In hoc si consenserint ipsi,

6

tractatu opus non esse; si non consenserint, alio similiter tractatu non fore

7

opus.

8

*

9

Eo die, quo Munsterii pax fuit subscripta, visa est volare ciconia a campo

10

dominico super curiam senatoriam, nec ulterius visa. Admirantibus qui id

11

videbant, quod sub hiemale tempus unica et sola se spectandam praeberet,

12

dicebat quidam: Haec ciconia est pax Germanica, quae sine Hispano-Gallica

13

est intempestiva ac velut sine coniuge maritus.

14

*

15

Quidam pro symbolo scribebat circum effigiem suam: Angeli pacis amare

16

flebunt

38

Diese Devise führte Adami selbst, wie sein oft abgebildeter Kupferstich von Anselm van Hulle

39

zeigt (Abbildung etwa bei Dickmann S. 416).

. Hoc veluti pacificatoribus ignominiosum improperabat alius, sed

17

responsum tulit: Reddantur mihi ea, quibus per pacem exutus sum, et subito

18

scribam: Angeli pacis iucunde ridebunt. Caetera non est causa aliter loquen-

19

di, quam locutus fuerit Isaias capitulo 33.

20

*

21

Claudat observationes has, quod observatu dignissimum est, quodque non

22

iam argute, sed prudentissime Fabius Chisius nuncius Apostolicus respon-

23

sum dedit.

24

Ille cum repudiasset regis Galliae munera per Alexandrum Fabri nuper car-

25

dinalis Mazarini secretarium sibi oblata, addebat, idem se Caesareis fecisse.

26

Respondit Alexander: hoc iam in Galliis innotuisse et prudenter factum cen-

27

seri, ex eo, quod Caesar causa esset damnorum religionis; quia vero rex

28

christianissimus hac in parte immunis et innocens sit, idcirco posse ac de-

29

bere acceptari munera Gallicana. Subridens nuncius ait, non se futurum

30

talem iudicem; antea se utriusque, et Caesaris et regis, legatos monuisse,

31

ut pacem facerent absque religionis et ecclesiasticae rei nocumento; post

32

illata vero damna sperare se, quod uterque suae conscientiae consuluerit,

33

proinde ambos ad omniscii Dei tribunal remittere.

34

Idem Alexander Fabri post oblata munera mediatores rogavit, ut in Bel-

35

gium irent et Hispanos moverent ad congressum pro pace. Respondit nun-

36

cius: hoc non a solis Hispanis, sed ab utriusque partis voluntate dependere,

37

nec ituros se ad convivium, nisi invitatos

40

Dieser letzte Ausspruch ist von Adami am Rande von fol. 230’ nachgetragen.

.