Acta Pacis Westphalicae III D 1 : Stadtmünsterische Akten und Vermischtes / Helmut Lahrkamp
ANHANG II
Observationes Adam Adamis
Zu den wertvollen Quellen zur Geschichte des Friedenskongresses zählt die erstmals
1698 anonym veröffentlichte Darstellung der Verhandlungen aus der Feder des Bene-
diktinerpriors Dr. Adam Adami, die unter dem Titel Arcana pacis West-
phalicae bekannt geworden ist . Der am 1. März 1663 als Weihbischof zu Hildes-
heim verstorbene Adami hinterließ noch weitere Aufzeichnungen zum Kongreß, die
sich in der Hildesheimer Dombibliothek befinden. Sie stehen im Band II seiner Acta
pacis Monasteriensis
Titel des Bandes von Adamis Hand: De sacri Romani imperii pacificatione Westphalica
liber secundus, in quo instrumenta pacis Suedicae, Gallicae, Belgicae nec non tum acta
quaedam Norimbergensia, tum alia, quae Monasterii et Osnabrugis acta fuere, notatu
digniora continentur. Zu Adamis Wirken in Hildesheim vgl. H. Engfer.
zum größten Teil gedruckt. Eine Auswahl empfahl sich, da die flüchtig hingeworfenen
Skizzen, auf die bereits F. Israel aufmerksam gemacht hat , nicht in allen Teilen
Interesse beanspruchen können.
Adami hat seine Einzelbeobachtungen zuerst auf Zetteln notiert, wie sich solche teil-
weise noch in dem erst später zusammengebundenen Band eingeheftet finden; anderes
hat er ohne erkennbare Gruppierung aneinandergereiht. Anfänglich beabsichtigte er
wohl eine chronologische Reihenfolge, die jedoch oft von Ergänzungen sachlicher Art
durchbrochen wird. Vieles dient zur Illustrierung der vielfachen Rang- und Zere-
moniellfragen; am Schluß teilt er Kongreßanekdoten mit. Da der Verfasser seine
Observationes nicht mehr selbst für eine Veröffentlichung überarbeitet hatte, schien
es nicht ratsam, die Reihenfolge der Handschrift dem Druck zugrunde zu legen;
vielmehr werden zuerst die datierbaren Ereignisse gebracht, darauf die allgemeineren,
nicht einem bestimmten Datum zuweisbaren, Beobachtungen und zuletzt jene
Anekdoten. Die Numerierung ist daher frei gewählt und entspricht nicht der
Vorlage, dürfte jedoch die Benutzung und Zitierung erleichtern.
Adamis Vorrede zu den
Observationes variae circa res et gesta inter
confluentes ex universi Europa legatos notatu digniora
DH, Adami II fol. 142.
Nemini dubium esse potest, quin inter tot tamque variarum nationum le-
gatos plurima acciderint, quae notari mereantur et quorum curiosus lector
habere notitiam desideret; qualia sunt: de legatorum eorundem numero,
nominibus, titulis, ordine, de introductionibus eorum in urbem, conductio-
nibus et eductionibus; de comitatu, famulitio, aulis, de obviationibus, ad-
missionibus et visitationibus, de titulaturis, de praecedentiis earumque causa
contentionibus, de officiis et cerimoniis, de modis standi, sedendi, ambulan-
di, loquendi, de exercitiis, de dictis et factis, de eventibus aliis, quae tamen
historiam principalem sine magna mentis diversione aut alias opportune
non ingrediuntur. Horum ego quaedam in chartam hanc digessi: non omnia
neque certo ordine; id enim rerum varietas ac multitudo non permisit, ut
facile erit lectorem discernere; quem velim etiam, ne offendant quaedam
in huiusmodi observationibus minus latine posita, cum per haec velut artis
terminos res gestae facilius explicentur. Plura his addere, quae non observavi
aut notavi, meaque, si quando error irrepsit, corrigere cuilibet erit integrum.
2
1641 August
DH, Adami II fol. 149.
Cum esset visum foederatis coronis Galliae et Sueciae pro Colonia et Lu-
beca deligere Monasterium et Osnabrugum velut loca tractatuum, placuit
hoc ipsum quoque Caesari et statibus imperii Ratisbonae congregatis, et
mox transcribuntur salvi conductus. Eos pontificius legatus Machiavelli
Parisios destinare sub involucro literarum suarum (ut facere consuetum
erat) detrectavit ideo, quod cum Pontifice de ista locorum mutatione nihil
fuisset communicatum, nec expresse constaret, utrum sua sanctitas vel etiam
alii, quorum intererat, in illam suum essent daturi consensum.
1641 Dezember 24/25
DH, Adami II fol. 150’.
Hamburgi legatus Gallicus in quadam declaratione sua super praeliminari-
bus regi Daniae consignanda Caesari titulum imperatorium (dato solo regis
Hungariae) negabat ex eo capite, quod in mandatis haberet a rege suo titulum
hunc non tribuere Caesari, donec vicissim ducissae Sabaudiae datus esset
titulus tutricis filii pupilli et regentis statuum Sabaudiae. Huic itaque scripto
se opposuit Caesareus legatus Conradus de Lutzau instititque apud mini-
strum Danicum interpositorem, ne illud regi consignaretur, sed restituere-
tur comiti d’Avaux, prout factum est. Ad comitem vero haec referri iussit
Lutzovius: quod si Caesareae maiestati porro negare vellet imperatorium,
fore ut imposterum rex christianissimus a se aliisve ministris Caesareis haud
alio, quam ducis Bourboniae praedicato sit afficiendus. Quare aliud postea
scriptum edidit Avauxius, in quo ea, quae per Lutzovium proposita erant,
nulla Caesaris facta mentione probabantur atque aliud insuper, in quo de-
clarabat, nullam sibi fuisse de disputando aut negando titulo Caesareo in-
tentionem, sed interesse ducissae Sabaudiae duntaxat curandi.
Ibidem in diplomate tractatus praeliminaris exprimebantur tam rex et coro-
na Galliae, quam regina regnumque Sueciae ita, ut haec illi postponeretur.
Cui proinde calculum addere renuit Salvius, quod regina Sueciae non minus
quam rex Galliae nullum a Deo et ense superiorem agnosceret, nec extaret
exemplum, quo probari posset reges Sueciae regibus Galliae minores haberi
aut posteriores. Unde renovari instrumenta et confici debuere ita, ut in uno
quidem duntaxat regis christianissimi, in altero vero reginae Sueciae solum-
modo fieret mentio. 25. Decembris 1641.
4
1641
DH, Adami II fol. 149’.
Quamprimum in mutationem locorum consenserat Caesar, scribit tum ad
episcopum, tum ad ipsam civitatem Monasteriensem, ut rebus suis ita ma-
ture et opportune disponant, quatenus accessuris hinc inde legatis de om-
nibus ad habitationem et victum necessariis prospici possit. Quia vero Osna-
brugi, quo transferendi erant tractatus Suedici, rerum potiebantur ipsimet
Sueci, ideo nec ad episcopum, nec ad civitatem Osnabrugensem eapropter
scribebat Caesar.
5
1643 Mai 27
DH, Adami II fol. 151.
Caesareae maiestatis nomine cum illustrissimo comite de Nassau moratus
aliquamdiu fuerat Joannes Crane consiliarius aulicus. Hic, dum die mensis Maii
decima quinta Coloniam relinqueret atque in diem octavum decimum ur-
bem pacis tractatibus designatam Monasterium ingrederetur, benigne, re-
verenter et honorifice ab illustri capitulo cathedrali et primoribus magistra-
tus fuit exceptus ac salutatus. Post lapsum vero novem dierum his ceremo-
niis in curiam Monasteriensem introductus est. Cives armati a templo S.
Jacobi ad curiam usque praestolabantur legatum. Audita nona senatores
quidam cum syndico rhedam seiugam ad domum legati adducunt inque ea
ipsum sedere rogunt. Sedet assumptis in rhedam praeposito, decano et scho-
lastico summae aedis et Gallo quodam Eustachio Meusnier, subsequentibus
tribus aliis rhedis, in quibus tum dicti senatores urbis, tum reliquus erat co-
mitatus. Procedentem ad curiam vocalis et instrumentalis musica excipit,
et imprimis decenter ad curiae limina expectantes urbis consules. Praecedit
in eandem legatus, subsequentibus praelatis, dominis de regimine ac tri-
bunis plebis.
Coram his Caesareae maiestatis iussi atque vigore conventionis praelimi-
naris neutralem pronunciat civitatem Monasteriensem eamque, donec trac-
tatus pacis in eadem instituendi durarent, a iuramento, quo parti alicui sint
obnoxii magistratus ac cives, liberam dicit. Confectoque mox ea super re
instrumento publico domum reducitur legatus Caesareus eadem solemnitate,
qua in curiam deductus fuerat.
Supradictus Eustachius Meusnier, qui a Cranio solummodo velut actionis
testis adhibitus erat ultronee nullaque obligatione, cum alias Monasterii
solum pro disponendis aedibus Gallorum aliisque privatis in negotiis de-
geret, tecto semper capite in curia remansit perorante Cranio et nequidem
ad nomen augustissimum Imperatoris illud aperuit, cui tamen alii assurge-
rent. Quam hominis privati impudentiam non solum praesentes explode-
bant Monasterienses, sed etiam ipsimet Galli intellectam postea detestati
sunt.
6
1643 Juli 30
DH, Adami II fol. 151’.
Comes Nassovius primarius Caesaris legatus hac pompa in civitatem in-
troductus est. Horis pomeridianis comiti legato quinque rhedae obviam
processerunt, quarum singulae suos praemiserunt equites. A porta civitatis
usque ad campum dominicum armati milites civesque dispositi erant. Tor-
menta maiora tribus e locis explosa. Ordo intrantium erat, ut equites duos
platearum peritos subsequeretur aulae magister, exinde equites tum comitis,
tum aliorum, qui obviarent amplo numero. Post hos duo comitis filii equi-
tes natu minores, quorum alter in cathedrali Monasteriensi erat canonicus.
Sequebatur rheda seiuga, in qua principem locum legatus comes, dextrum
propendiculum filius eius natu maior, sinistrum collegatus Crane tenebat.
Rhedam secundam barones ac nobiles aulici comitis, tertiam primarii de
capitulo cathedrali, quartam summi capituli officiales et ministri quidam,
quintam dominus archisatrapa Padibornensis, qui tunc in urbe erat, sextam
consul, camerarius et syndicus Monasteriensis occupabant. Fuitque hac ra-
tione ab his omnibus (cum necdum adessent plures alii legati) solemniter
satis introductus in domum suam.
Loca tractatuum tametsi in neutralitatem adscita essent, observatum tamen
est, quod Hassi notabili numero Monasterium ingredi fuerint prohibiti, nisi
depositis ad portas armis sub ingressum, quae ad egressum reciperent.
7
1644 März 19
DH, Adami II fol. 152’.
Nuncius Apostolicus Fabius Chisius, pontificia authoritate ad pacem inter
Catholicos conciliandam legatus mediator, Colonia Monasterium adventans
insigni pompa et gaudio exceptus fuit non solum a senatu, civibus et prae-
sidio urbis, sed a legatis etiam Caesareis et Galilicis (Hispani enim litis vi-
tandae causa suos domi continere dicebantur, quamvis revera ipsis de ad-
ventu nuncii per propriam notificationem nihil constaret). In quo officio
Galli Caesareos immediate subsequebantur. Venetus autem causatus quas-
dam simultates reipublicae suae cum Pontifice obviam non misit rhedam.
Porro nuncius lectica purpureo damasceno intrinsecus tecta ingressus non-
nunquam benedicebac populo manu dextera hinc inde exserta.
Nuncius Apostolicus apud fratres minores conventuales domicilium fixit.
Illi igitur areae coenobii foribus appropinquanti religiosi ordine suo dis-
positi, cruce et vexillo praemissis, obviam iere; quando sacerdos alba veste
et pluviali indutus illi crucifixum deosculandum porrigebat offerebatque
in ecclesiae ingressu thus benedicendum ac imponendum thuribulo. Incen-
satur dein illustrissimus et oblata aqua benedicta se ipsum primo mox cir-
cumstantes aspergit procedensque ad chorum; deductus a religiosis ante
venerabile sacramentum in scabello ad hoc disposito ad genua provolvitur
ibique, postquam se suasque actiones Deo commendasset, accepta per sa-
cerdotem ex rituali Romano benedictione in conclave suum procedit.
8
1644 April 2
DH, Adami II fol. 153’.
Diem extremum clausit Monasterii comes Sapata, Hispanico nomine ad
pacificatorium conventum legatus: vir pius, omnique scientiarum et lin-
guarum peritia instructissimus, eoque abiectior in vestitu quo virtutibus
splendidior, nemini non laudatus nec unquam satis laudandus. Parcissime
comedens: praeter aquam decoctam alium potum non gustans; somno au-
tem in culcitra straminea, imo et cilicio indutus, modice indulgens. Deposi-
tum est funus apud Franciscanos de observantia (in quorum ipse conventu
domicilium habebat) ac tandem in Hispanias deportatum ac ibidem tumu-
latum.
Habet coenobium beatae Mariae virginis, vulgo Trans-aquas dictum, ordi-
nis S. Benedicti sanctimonialium, eique annexa parochialis ecclesia hoc usi-
tati privilegii, quod, si quis in eius districtu parochiae moriatur, quantumvis
extraneus, exportari exinde non possit absque redemptione funeris et bene-
placito abbatissae. Cum itaque iam dictus comes Sapata in districtu eiusdem
parochiae Transaquensis diem clausisset extremum et parochiale hoc pri-
vilegium legationi Hispanicae exponeretur, detrectavit quidem ipsa funus
redimere, literis tamen ad instantiam abbatissae datis cavit, exportationem
hanc funeris regii legati velut personae privilegiatae nullum debere aut posse
praeiudicium inferre ecclesiae Transaquensi .
9
1644 April 10
DH, Adami II fol. 154.
Dominica secunda post pascha instituebatur solemnis processio cum preci-
bus quadraginta horarum pro foelici tractatuum pacis auspicio et successu,
tanta populi frequentia ac devotione, quali vix prius unquam . In ea illu-
strissimus nuncius venerabile sacramentum deportavit ex aede cathedrali
ad ecclesiam B. M. V. Transaquas; qui deinde processionem comitatus reli-
quum viae confecit medius inter legatos Caesareum comitem de Nassau et
Gallicum comitem d’Avaux, singulis facem accensam tenentibus. Hos im-
mediate secuti sunt Volmarus Caesareanus a dextris et Servien Gallicanus a
sinistris, facem similiter accensam singuli gerentes, verum ingrediendo et
egrediendo ecclesias Caesarei uterque Gallos praecessere. Quamvis autem
nuncius Apostolicus velut neutri parti studens hunc incedendi modum nullis
verbis tunc improbarit: audivi tamen miratum fuisse, cur Volmarus Avau-
xio primas dederit, aut Nassovius Volmarum permiserit a latere suo se-
parari.
Quin et Caesareani postea gravissime repraehensi sunt a Caesarea maiestate
ob hoc factum: quod proinde non iterarunt deinceps.
Nuncius autem Apostolicus imposterum a processionibus publicis abstinuit,
ea potissimum de causa, quod, cum velut mediator non posset nisi inter
duas partes incedere, nec tamen Caesareani ob supradictum Caesaris man-
datum vellent unquam separari, non daretur hac ratione locus sibi competens.
Dum vero postea per discessum quorundam legatorum aut alias cessaret
ille respectus, prout cessabat, cum in gratiarum actionem obtentae contra
Turcas victoriae institueretur processio anno 1649, 4. Julii, non dubitavit
eam nuncius praesentia sua honorare.
10
1644 August 26
DH, Adami II fol. 154’.
Exequiae sanctissimi domini nostri Urbani VIII Papae solemniter celebra-
tae sunt Munsterii in summa aede ad instantiam illustrissimi nuncii Aposto-
lici: cum alias inauditum esset exequias pontificum ibidem solemniter adeo
celebrari, quod tamen pro Imperatoribus Romanis factum esse memoria
ferebat. In iis vero praeter comitem Servien Gallum nemo comparebat.
11
1644 Oktober 9
DH, Adami II fol. 155.
Magna etiam solemnitate in eadem aede cathedrali per episcopum suffraga-
neum Monasteriensem cantata missa Deo actae sunt gratiae pro vocatione
Innocentii Papae X ad sedis Apostolicae gubernacula. Nec minor tunc fuit in
populo laetitia, quando explosis ad munimenta maioribus tormentis, dum
in ecclesia cantaretur Te Deum laudamus, omnibus circum populis evan-
gelium hoc innotuit.
Solemnitati gratiarum actionis et missae per suffraganeum decantatae inter-
fuerunt Caesareani. Et Hispani subito advolantes locum capiunt immediate
post Caesareanos. Unde Galli emanserunt. Hi itaque mox finito sacro querun-
tur apud nuncium, quod illis notam non fecisset instituendam hanc solem-
nitatem, prout et apud Papam immediate essent facturi addebantque, quod, si
maturius ipsis innotuisset Hispanorum praesentia, illos ad cedendum vi
compulsuri fuissent. Verum nuncius nemini ex legatis notificaverat solem-
nitatem, sed de ea tantum, velut authoritate nuncii instituenda, rumorem
fecerat suffraganeus .
12
1644 November 25
DH, Adami II fol. 155’.
Episcopi Osnabrugensis velut electoralis collegii nomine a serenissimo
Coloniensi electore deputati ingressus in urbem fuit perquam magnificus
Aderant evocati ex dioecesibus eius Osnabrugensi aliisque ipsaque Mo-
nasteriensi nobiles et vasalli quamplurimi, qui omnes aut solo, aut duobus
ac tribus equis episcopum Widenbrugo Monasterium comitati fuere. Cum-
que ad urbis viciniam ventum esset in miricam Mauritianam, hoc ordine pro-
cessum fuit. Praecedebant tubicines tres, hos longo ordine sequebantur nobi-
lium famuli equites; hos iterum duodecim corporis episcopalis custodes,
leibguarde dicti, aulico colore togati equites, relictoque parvo intervallo
ipsi nobiles equites, varie splendidoque vestiti; mox episcopi lectica, tan-
demque rheda principalis, in qua ad caput sedebat princeps episcopus,
e regione magnus praepositus ecclesiae Padibornensis Coloniensi nomine
una legatus, circumdantibus rhedam octo hastiariis detecto semper ca-
pite. Sequebantur in aliis rhedis aulici episcopales. Fuitque exceptus epis-
copus per praesentes tunc legatos, missis obviam singulorum rhedis, ex-
cepto, quod Hispanos luctus de obitu reginae Hispaniarum (a quo sese ex-
cusarunt) nuper nunciatus egredi aut obviam mittere prohiberet. Porro
solemnem hastariorum comitatum ad ingressum urbis intermisit episcopus
monitus a nuncio Apostolico et Caesareanis, veritis ne subsecuturi alii legati
eandem excedere pompam vellent.
13
1644 Dezember
DH, Adami II fol. 156.
Regis Daniae secretarius consilii privati (Kleinius dicebatur) intellexerat
Suecos ea de causa ipsum Osnabrugis in loco tractatuum tolerare nolle, quod
non esset munitus salvo conductu, atque nunc inter Daniam et Sueciam
intercederent inimicitiae ac hostilitates publicae; quamobrem a Caesareanis
consilium auxiliumque efflagitabat secretarius. Quibus deinde visum fuit
per interpositam personam
curitati prospicere ex sequentibus rationum adiumentis: primo, quod Osna-
brugum civitas ab omnibus partibus belligerantibus in statum neutralitatis
asserta adeoque liberum cuilibet esset inibi secure versari et commorari.
Secundo, certe secundum leges neutralitatis ordinarias in locum neutralem
vel utramque partem intromittendam ibique tolerandam esse vel nullam.
Tertio, quod et Hassi milites, officiales ac gregarii, hostes licet Imperatoris,
fraequenter turmatim Osnabrugum ingressi, inibi tuto et sine Caesareano-
rum molestia versati fuissent. Quarto, sed neque Lusitanos esse munitos
salvis conductibus, nec tamen ab Hispanis propterea infestari. Quinto, quod,
si iniuria aut ignominia aliqua afficeretur hic minister Danicus a Suecis, ti-
mendum, ne simile quid evenire posset Lusitanis aliisque ob eandem ra-
tionem. Mansitque adeo incolumis ille secretarius.
14
1645 Januar
DH, Adami II fol. 157.
Moritur Osnabrugae Don Roderigo Bodelli, qui se pro rege Lusita-
niae ad pacificatorios conventus legatum gerebat. Cadaver defuncti sub
comitis Oxenstirnae literario conductu quidem, sed clanculum, abscon-
ditum et rebus nescio quibus permixtum nec specifice nominatum Osna-
bruga Mindam vehebatur, inde per Visurgim et mare in Portugalliam
devehendum. In via publica a militibus quibusdam sub episcopo Osna-
brugense Caesareis direptum et una cum ductoribus personis aliisque
rebus in castrum Furstenoniam abductum fuit, nulla salvi conductus
Suedici, quem suspectum habebant ob suppressum in eo funeris onus,
habita ratione. Urgent Sueci restitutionem funeris, personarum, rerum,
et militum castigationem. Caesareanis econtra videbatur huic facto nihil
quidem inesse peccati, quandoquidem securitas promissa legatis ad Bodel-
lium extendi vigore praeliminarium non posset. Cuius rei manifestum
sit argumentum, quod nec ipse vivus, nec eo in fata concesso Sueci lite-
rariis conductibus confisi, copiosum semper pro corporis custodia adiunc-
tum illi voluerint militem, aut certe sub aliorum umbra legatorum ac
nominatim per Belgii loca tanquam de familia Gallicae legationis existens
transierit et profectus fuerit. Cui accedat, quod Bodellus quidem nec a
Caesareis, Hispanis, statibusve imperii legati regii titulo agnitus, nec tamen
ipse de alterius legationis corpore aut comitatu se esse professus fuerit,
sed propria quadra vivens et familia stipatus ampliori, legatum se dixerit
regis Lusitaniae eoque nomine a Gallis et Suecis fuerit visitatus. Demum
ante fores viventis et in castro doloris nuper erecto insignia regni Portu-
galliae posita et sepulchrali eius lapidi, sub quo recondita intestina, inci-
sum conspici hoc epitaphium: Hic iacet illustrissimus dominus Rodericus
Bodello de Moraces legatus extraordinarius regis Portugalliae etc., ut
adeo perpensis ex aequo rationum momentis praesidium Furstenoniense
Caesareum non videretur captura funeris personarum ac rerum deliquisse.
Nihilominus praecedendis litium fomentis opportunum videbatur, si rem
hanc pacificatores legati Caesarei et electorali nomine episcopus Osna-
brugensis a se remotam generalibus militiae praefectis remitterent decer-
nendam; ita, ut illi quidem ad dimittendum libere funus non tam ex debito,
quam ex civilitate quadam et respectu erga coronam Sueciae eiusve ministros
sese offerrent; dummodo Oxenstirna novo ac pleniore dato salvo conductu
per missum tubicinem, more apud milites usitato, funus, personas ac res
abduci curaret, quod deinde post multas concertationes factum est.
Ob detentum per milites episcopi Osnabrugensis Caesareos cadaver
Bodelli Lusitani Sueci via represaliorum arrestarunt Mindae decanum
summae aedis Osnabrugensis
tionem praeliminarem nonnullorum erat querela: quandoquidem vigore
huius decanus iste persona neutralis esset, de civitate Osnabrugensi, capi-
tularis et capituli ibidem caput, consiliarius episcopi et eidem in his trac-
tatibus assistens, a quo et securitatis literas haberet. Quae omnia, si extra
considerationem venire possent aut deberent, facile futurum Caesareis
officialibus ac praesidiis simili in Suecos licentia uti. Interea Sueci, audito
quod causa detenti funeris ad generales militiae praesides Caesareos remissa
esset, negotium quoque arrestati decani ad Suedicae militiae praefectos
remittebant ipsi. Fuitque proinde liberato funere liber dimissus decanus.
15
1645 Januar 14
DH, Adami II fol. 158.
Don Fontaniella catholici regis nomine quondam in Catalania cancellarius,
sed novissimae a rege defectionis author (ut ferebatur) praecipuus et
acerrimus promotor, Munsterii substiterat aliquamdiu absque salvo
conductu
cancellario propendere denuo inciperent, e Westphalia Parisios et Barcello-
nam abegit. Cum vero ob defectum salvi conductus sibi rebusve suis non
fideret, sub recedente comitatu et impedimentis domini Brasset Gallici
secretarii d’ estat
apud Westphalos fratre suo et secretario.
16
1645 Januar 31
DH, Adami II fol. 159’.
Sub initium anni 1645 civitatum Hanseaticarum legati Munsterii desig-
nata hora accedunt plenipotentiarios Gallicos Avauxium et Servien,
utrumque in aedibus Avauxii congregatum, a quo et moniti sunt, ut
eundem visitationis honorem collegae suo Servien in ipsius domicilio
seorsim exhiberent. Statuunt hoc ipsum Hanseatici; et nihilominus Gal-
licae legationi satisfactum omnino putantes postero die catholici regis
legatos similiter congregatos accedunt, dissimulato, quod Gallis pridie
adfuissent. Denique sequenti die in complementum honoris legationi Galli-
cae iuxta propositum et promissum exhibendi, horam accessui opportunam
requirunt a domino Servien, designaturque secunda pomeridiana. Qua
cum adessent Hanseatici, introducti quidem in aulam anteriorem fuere per
domesticos; verum per eorundem unum ipsis significatum, quod Servien
aliis nunc distineretur negotiis, nec vacare ipsis audiendis posset; eo vel
maxime, quod in magnum christianissimi regis suumque Servien vilipendium
et contemptum hesterno die prius Hispanos, quam se in domo sua seorsim,
qui tamen in eodem cum Avauxio gradu legationis esset, visitassent. Quam
ignominiosam passi repulsam Hanseatici indigne ferentes plurimis ratio-
nibus scripto concinnatis demonstrarunt, se illi causam dedisse nullam.
Quas inter eae praecipuae erant, quod non duae, sed una esset legatio
Gallica: una legati utriusque plenipotentia, Hanseaticorum literae fiducia-
riae ad utrumque coniunctim directae, ab utroque simul lectae, uterque
ipsos audiisset, uterque in plurali numero compellatus fuisset, uno ore et
voluntate uterque respondisset; nec ulla necessitate, sed civilitate sola
inducti Hanseatici essent ad exhibendum separatae visitationis honorem
Servientio. Qua enim necessitate hodie uni seorsim proponas, quod con-
iunctim utrique proponebas heri? Solam itaque, quae Servientio cum
d’Avaux intercederet, aemulationem huius repulsae causam fuisse.
17
1645 Februar 12
DH, Adami II fol. 161’.
In habita solemni processione nuncius Apostolicus venerabile sacramentum
deportavit ex aede cathedrali ad ecclesiam Franciscanorum conventualium,
ubi habebat suum domicilium, ad quod etiam ex ipso templo mox rediit
processionem deinde non comitatus. Receptum ab ipso venerabile depor-
tavit per reliquum processionis dominus suffraganeus Monasteriensis et
alii successive praelati usque ad ecclesiam S. Lamberti; demum episcopus
Osnabrugensis (qui in dicta S. Lamberti ecclesia pontificalibus indutus
expectabat, quod corporis dispositio non pateretur illum totam processio-
nem comitari) usque ad ecclesiam cathedralem.
Ordo processionis hic fuit, ut ipsum venerabile praecederent immediate
ephebi Gallorum et Veneti legatorum, sine chlamydibus, gladiati et faces
tenentes in manibus. Utrimque vero ipsum baldachinum stiparent ephebi
episcopales, non gladiati, facibus similiter candidis venerabile sacramentum
illustrantes. Sacramentum sequebantur dominus d’Avaux et ad dextram
eius dominus Servien, ad sinistram dominus Contarenus
Contarini äußerte bei einer dieser Prozessionen, die mitunter drei Stunden dauerten, zu seinem
Kollegen d’Avaux, der sie nach dem Zeugnis seines Gesandtschaftspredigers Ogier avec une pa-
tience germanique ertrug: Questi Tedeschi non sanno fare breve cosa! ( Ogier S. 71).
Über eine ungewöhnliche Geißlerprozession der münsterschen Kapuziner in der Karwoche 1645
Ebenda S. 113.
siae cathedralis tres hi coniuncti stabant suo ordine. Episcopus vero depo-
sitis ad altare vestibus sacris, salutatisque per nobilem quendam aulicum
suum legatis, domum concessit, altercationis cum Veneto vitandae gratia;
qui dixisse fertur (ut postea compertum fuit) se noluisse cedere episcopo
tanquam electorali legato, si ipse in choro sedem figere voluisset. Quemad-
modum et ipse Contarenus eiusdem vitandae contentionis causa processioni
interfuturus non erat, nisi episcopus venerabile sacramentum deportasset.
18
1645 März 23
DH, Adami II fol. 175.
Sabaudiae legatus Veneto si non par, saltem non minor haberi voluit.
Unde et ipse, tam propter titulum excellentiae expetitum, quam ob cerimo-
nias introductionis, extra urbem aliquo tempore remansit . Venetus vero
semper praeponi Sabaudo voluit, eo quod Sabaudiae dux vigore specialissi-
mae cuiusdam conventionis diceretur figliuolo di S. Marco, videreturque
indecens, si filius matrem non sequeretur. His aliisque difficultatibus
durantibus, cum Sabaudo legato, qui provectioris aetatis erat, incommodum
esset tam diu extra urbem haerere, satis habuit, quod per obvias rhedas
nuncii Apostolici, Gallorum, electoralium nec non residentis Suecici
introduceretur, prout factum est. Visitatusque Sabaudus mox a nuncio,
Gallis, episcopo Osnabrugensi et Bavaro.
19
1645 [Juni 4]
DH, Adami II fol. 160.
In festo Pentecostes, cum apud patres capucinos devotionis gratia esset
in ecclesia Volmarus legatus Caesareus, venit etiam illuc Avauxius Galli-
canus: qui Volmaro propius accedens eidem tum bona festa, tum spiritum
pacis precatus est verbis officiosis. Acceptavit reciproca humanitate salutem
Volmarus et vicissim spiritus sancti gratiam pro componenda citius pace
optavit. Mox Avauxius extensis ad venerabile sacramentum manibus subin-
tulit: Testis est mihi Deus, quod ego vere ac sincere intendam pacem,
et quod ex parte Galliae non erit difficultas, et quod intra paucos dies
habebitis propositionem nostram. Quibus dictis dataque et accepta iterum
salute in aliud e regione positum genuflexorium se recepit. Guardianus
coenobii tunc sacra faciens, et haud dubie sacrificio celebrando magis,
quam externis intentus cerimoniis, Avauxio primum, deinde Volmaro
inclinat. Surgit Avauxius et errorem ipse indicat capucinis, qui merito
resarciri et emendari debeat: prout in incensatione aliisque actibus deinde
factum est. At Volmarus errorem fratris simplicis dissimulavit, qui nulli
esse praeiudicio posset. Ad sacram denique uterque surrexit et Volmaro
Avauxius praecessum ultro obtulit, seque ad sinistram illius collocavit
adeoque sanctam synaxin uterque sumpsit
Die Begebenheit auch bei Meiern I S. 430f.
20
[1645 Juni]
DH, Adami II fol. 171.
Cum appropinquasset Rheno dux Longevillaeus, Wesaliam usque obviam
illi exierunt Avauxius et Servien, uterque diverso itinere, et hic quidem hora
tertia matutina, ille vero quarta. Avauxius, ut primus adesset Longevillaeo,
varios in via dispositos habebat equos nec ullibi subsistebat; praeventus
tamen a collega fuit, non minus sollicito, ut primi occursus honorem
reciperet et affectum ducis interciperet. Non fuit autem ante Avauxium,
de cuius adventu duci constabat, admissus. Simul vero deinde admisso
utrique et in coena retento pulchra oratione dux aemulationes inter
ipsos magno omnium offendiculo regioque contemptu factas exprobrabat;
quemadmodum et, quod uterque e loco tractatuum abiisset et quidem distinc-
tis viis et horis, ne videlicet quenquam latere posset intercedens inter
eos rancor. Igitur postridie, qua via venerant, Munsterium recesserunt.
21
1645 September 14
DH, Adami II fol. 172’.
Galliae plenipotentiarii omnes die quadam civitatem Monasteriensem
egressi, octo rhedis totaque Longavillaei ducis aula, equis circiter quin-
quaginta stipati, Osnabrugam se ituros simulabant spargebantque. Verum,
cum eodem vespere legati in urbem redirent soli, relicto foris comitatu,
animadversum postea fuit, eos hac via securum abduxisse praefectum
nuper militiae suae generalem Bönighusen atque in locum conduxisse, ubi
is exciperetur a quadringentis peditibus et equitibus centum Hassiacis,
qui Lippiam usque salvum conducerent. Qua in securitate constituto
generale postero die in urbem rediere domestici Gallorum.
22
1645 November 29 / Dezember
DH, Adami II fol. 173.
Comiti de Trautmansdorf appropinquanti Munsterium Hispani omnino
statuerant non solum obviare, sed etiam primum locum contra Gallos
quoquo modo, etiam vi et armis tueri, et, quod manifeste asserebant,
Gallis non cedere, etiamsi omnes mori deberent. Cum enim Galli nuperae
conventioni non stetissent de obviatione duntaxat nationalium aut colle-
garum, suspicabantur Hispani hoc facto prioritatem aliquam quaeri a Gallis.
Comes vero Trautmansdorffius, oritura pericula praevidens eaque pru-
dentissime satagens praevenire, urbem ingressus est all’incognito et plane
inopinato. Et, cum sua necdum plane esset accomodata, in domum Nassovii
tantisper divertit, ubi quamprimum fuit ab Hispanis salutatus, eique de
adventu gratulatum, ac postero statim die ab iisdem Hispanis visitatus
solemniter, videlicet decem rhedis seiugis et famulitio ingenti.
Mediatores una ac simul visitant comitem Trautmansdorffium post Hispanos,
deinde coronae Gallicae legati ac demum electorales. Episcopus tamen
Osnabrugensis alla domestica etiam praevenit mediatores.
Comes Trautmansdorfius ideo inter caetera negavit Longevillaeo titulum
alteze, quod meminisset ducem d’Angolesme filium coronati regis
aliquando Viennae praesentem, eum nec accepisse, nec affectasse; multo
igitur minus duci Longevillaeo esse tribuendum.
Comes Nassovius ducem non compellavit titulo celsitudinis. Volmarus
vero semel ac iterum discursui suo immiscuit hunc titulum; ex proposito
an praecipitantia quadam ignoro. Saltem dicitur ob hoc a Caesare fuisse
repraehensus. Nihilominus compertum fuit, quod Volmarum fraequentius
adeo reviserit Longevillaeus, quam Caesareos caeteros.
Porro Caesareani Nassovius et Volmarus primam visitam exhibuere duci
21. Octobris 1645 sex rhedis seiugis; et a Gallis deinde revisitati fuere
novem rhedis, ita ut cuilibet legato tres tribuerentur.
Osnabrugam quoque ingressus est comes Trautmansdorffius all’ incognito,
divertitque imprimis apud comitem de Lamberg. Et fuit a Suecis, postquam
iis esset notificatus adventus, non solum mox visitatus, sed etiam aliquot
piscium oblatione (dies erat veneris) honoratus. 1645 Decembri.
23
[1645]
DH, Adami II fol. 174.
Postquam dux Longevillaeus magno sclopetariorum hastariorumque
numero stipatus per urbem incedere consuevisset, maxime in visita-
tionibus solemnibus eosque non minus domi continuo dispositos ad
excipiendum ambasciatores retineret: inductus fuit ad idem plane faciendum
comes Penneranda; fecitque non tam aequali, quam excedente apparatu,
ne videlicet ulla in re Gallo videretur cedere Hispanus
Franzosen und Spanier stritten sich um den Platz in der Rangfolge nach den kaiserlichen Gesandten.
Die Präzedenzstreitigkeiten bestimmten das tägliche Bild des Kongresses. Adami geht in den
Observationes vielfach auch auf die Konflikte um den Vortritt unter den Reichsständen ein,
von denen hier nur besonders charakteristische Vorfälle mitgeteilt werden.
prius de impertinente isto, quod aiebant, apparatu sumptuque, quem ne-
cessario propter competentiam respectumque regium imitari Penneranda
deberet, questi sunt apud mediatores, quos et rogarunt, Longevillaeum
ut disponerent ad abiiciendum festum, cuius illum iam pridem ob eximios
sumptus poenituisse suspicio erat. Frustra autem. Videbaturque Longe-
villaeus ad pompam istam inductus exemplo episcopi Osnabrugensis,
qui velut imperii princeps, de sanguine Bavarico ortus et legatus electoralis
non exiguum domi forisque comitatum habebat. Caesareani porro, quod
nulla esset Imperatori cum regibus contentio de praecedentia, nullam habuere
sumendi similis apparatus rationem.
24
[1646 Januar 11]
DH, Adami II fol. 177.
Foederati Belgii legatis obvias miserunt rhedas Galli et Lusitani suntque
a gubernatore urbis, armatis civibus, explosione tormentorum et alias
excepti ut caeteri maiores legati. Illisque non solum Galli, sed et Hispani
aliique tribuerunt excellentiae titulum. Hi, ut civilitate tali conciliarent,
quos habebant hostes, illi, ut servarent amicos, quos habebant confoederatos.
Electorales similiter eo titulo usi sunt erga Belgas eundemque acceperunt
vicissim. Episcopus tamen latine ab iisdem titulo celsitudinis compellatus,
Germanice Fürstliche Gnade. Caeterum Belgae per omnia pares haberi
voluere reipublicae Venetae.
Et quia auditi fuerant dixisse, quod solis electoralibus primariis primas
dare vellent in aedibus suis, non vero secundariis; propterea huiusmodi
secundarii a visitatione Belgarum abstinuere, dicentes, hanc esse novitatem,
quia constet electoris Brandeburgici legatis imo et deputatis Clivensibus
in Hagam comitis venientibus primas concessas fuisse omnibus et coniunc-
tim.
25
1646 Mai 4
DH, Adami II fol. 176.
Mantuanus legatus, cum adverteret orituras circa obviationem difficultates,
Monasterium ingreditur all’ incognito.
Praetendit excellentiae titulum eumque a Gallis et electoralibus accepit,
non vero a nuncio aut Caesareis. Quia vero postea Galli negarunt Man-
tuano titulum excellentiae, nisi eundem quoque a Caesareanis obtineret;
ideo Mantuanus a publico congressu cum Caesareanis fere abstinuit, pri-
vatim tamen non destitit convenire.
Contigit, ut Mantuani coniunx moreretur et ipse amplecteretur ordinem
habitumque clericalem
dominus, quo titulo inter clericos, qua tales, non habetur maior infra
cardinales. Ita et comes Cratzius et baro ab Eltz, ecclesiastici electorum,
ille Moguntinensis, hic Trevirensis, legati, titulo illustrissimae domina-
tionis a nuncio Apostolico compellati sunt; ab aliis vero pluribus excellentiae,
uti et Mantuanus a nonnullis, titulo sunt honorati.
26
1646 Mai
DH, Adami II fol. 180.
Volebant Galliae plenipotentiarii Padibornam, quae tunc a Suecis cinge-
batur
obsidione et ponenda in statum neutralem urbe, idque ad instantiam elec-
toralium Coloniensium
Koch erwähnt Bd. II S. 240 beiläufig, daß Paderborn, das um die Neutralitätsbewilligung an-
gesucht hätte, abgewiesen wurde. Ogier berichtet S. 154 über die Absendung des Herrn de
Croissy-Marcilly, der erst am 6. Mai 1646 von einer Mission nach Siebenbürgen zurückgekehrt
war, zur schwedischen Armee (14. Mai); resigniert stellt er fest: Ainsi les évêchés catholi-
ques tombent sous nos yeux entre les mains des Lutheriens (S. 155).
et militiae generalitati. Ideoque abituro baroni salvum conductum negabat
Trautmansdorffius, asserens, plures hinc inde Gallos proficisci absque
salvo conductu legationis Caesareae; posse et missionarium istum sine
eo abire Padibornam. Considerato igitur, quod literae securitatis a Gallis
datae a Caesareanis quoque aliisque respicerentur, profectus est cum solo
Gallico Marsilius, liber quidem, sed absque fructu.
27
1646 Juli 22
DH, Adami II fol. 217’.
Solemnissima denuo processio instituta fuit Monasterii cum indulgenciis
plenariis, in qua legati quidam ecclesiastici praelati ordine suo (Osna-
brugensi episcopo sacrum faciente et assistente praelatorum imperialium
legato ) venerabile sacramentum deportarunt, videlicet Moguntinus,
Trevirensis, Salisburgensis et Hildesiensis
Ein Hildesheimer Prälat war beim Kongreß nicht anwesend. Adami meint wohl den Paderborner
Dompropst von der Recke, der kurkölnischer legatus secundarius war und auch in der gedruckten
Prozessionsordnung ( [Nr. 149 S. 160] ) als beteiligt aufgeführt wird. Vielleicht übte Recke zeit-
weilig in der Hildesheimer Diözese Pontifikalfunktionen aus?
paruerunt principum legati nisi extra ordinem eo, quod electorales secun-
darii praetenderent a primariis non separari adeoque principales anteire.
Incedebant itaque sedebantque iuxta principalem electoris Bavari legatum
baronem ab Haslang cancellarius Moguntinus necnon Trevirenses et Colo-
nienses secundarii. Supervenit sacrificio comes Nassovius, qui disposito
in capella ante altare genuflexorio flectens locum occupabat etiam ante
electorales Moguntinum et Trevirensem paramentis ecclesiasticis indutos.
Demum hi duo electorales deposito sacro ornamento post comitem Nasso-
vium genu flexere. Salisburgensis vero et Hildesiensis exuti similiter sacris
vestibus recessere ab ecclesia, ne quid in publico litis exoriri posset ipsos
inter et electorales secundarios.
28
1646 Juli 26
DH, Adami II fol. 176.
Ducissa de Longeville Munsterium ingressa est tam splendido apparatu
tantaque cum pompa, conducentibus eam Gallis, quotquot in urbe erant,
armatisque dispositisque civibus necnon explosis ad munimenta tormentis
maioribus, ut dubitare debeam, fueritne ipse dux maritus aut aliorum
legatorum aliquis pari solemnitate exceptus.
Ducissam visitabant nuncius, Galli, Venetus et plures alii, episcopus
quoque Osnabrugensis ob habitationem viciniorem et comes Nassovius
ob aliquam sanguinis affinitatem. Comes vero Trautmansdorfius visitare
eam neglexit, quod diceret, moris non esse apud Germanos, praecipue
apud aulam Caesaris, ut mulieres visitarentur aut honore aliquo legatis
debito afficerentur, prout nuper ducissa de Terranova Viennae fuisset,
non tamen a se visitata.
29
1646 November
DH, Adami II fol. 198’.
Nomine episcopi Virodunensis mittebatur ad pacificatorios tractatus
Antonius Russelot de Hedival, qui et sessionem capiebat in consessu
principum, nemine ex legatis statuum imperii contradicente. Habebat
tamen etiam in commissis, ut interesse Caroli ducis Lotharingiae
qui ob denegatum a Gallis salvum conductum non habebat legatum in
Westphalia specialem, Caesareis et Hispanis causam illius, ut poterant,
agentibus. Rediturus Bruxellas Antonius, salvum conductum a Gallis expetit
et accipit quidem; sed omisso titulo, quem expetierat, consiliarii ducis
Lotharingiae et legati episcopalis Virodunensis. Cuius causam afferebant
Galli, quod rex christianissimus esset dux Lotharingiae, cuius ipse Russelot
consiliarius non esset; episcopatum Virodunensem vero etiam Galli totum
possiderent; nec proinde pertineret ad episcopum, ut ad comitia legatos
mitteret. Remisit itaque informem conductum Antonius et sine eo Bruxellas
concessit.
30
[1647 Januar/März]
DH, Adami II fol. 182.
Cum ducissa Longevillaea abitum meditaretur ex Westphalia in Gallias,
salvus conductus pro ea expetitus fuit a gubernatore Belgii Don Castel
Rodrigo, cuius vigore per Belgii provincias Hispano fideles transire posset.
Verum is denegatus fuit a gubernatore ac nunciatum ducissae, quod per
Lotharingos aut Batavos transire absque impedimento posset. Diceba-
turque consilium regium Brabantiae in memoriam revocasse transitum
nuper Margaritae reginae Galliarum, quae pro duce Alenzonio nescio
quas tricas movisset, necnon designatae reginae Poloniae, cum qua novis-
sime veniens episcopus d’Oranges tentasset suis colloquiis ac discursibus
Belgas excitare ad defectionem. Mediatores tamen postea obtinuerunt
salvum conductum opera comitis Pennerandae, qui etiam dixisse fuit
auditus: Imputet sibi dux moram, mei enim salvi conductus aeque boni
fuissent ac Bruxellenses, et ego rogatus subito dedissem illos. Interim
salvus conductus Hispanicus, quod cum difficultate datus esset, non ad-
modum gratanter a Gallis fuit acceptatus.
Egressa Monasterium ducissa tum a duce, tum comitatu plenipotentia-
riorum Gallicorum caeterorum honorata fuit .
Comitissa quoque Servien e Westphalia in Gallias regressa non solum a
comite marito, sed etiam a duce Longevillaeo et Avauxio deducta fuit.
31. Augusti 1646.
31
1647 März 18
DH, Adami II fol. 205.
Postquam comes de Wallenstein Munsterii aliquamdiu substitisset, decla-
ratur a Caesare legatus pro rege Bohemiae, qui et prout talis visitatur ab
aliis et revisitat. Electorale tamen collegium ordinarie non fraequentavit:
quemadmodum neque usus obtinuit, ut Bohemiae rex elector extra casum
electionis imperialis aut regiae coetum ingrediatur electorum. Cum ergo
de octavo electoratu statuendum esset in collegio electorali
consilio Wallenstenius, pro rege Bohemiae legatus electoralis.
32
1647 [März]
DH, Adami II fol. 180’.
Osnabrugam et Monasterium veniebat quidam Thomas Antiochenus, qui
se dicebat patriarcham Armenorum Constantinopoli, Romam iturus.
Huic largis eleemosynis legati quidam subveniebant ampliores, aliqui
ipsum salvo conductu et veluti patriarchatus sui testimonialibus literis
honorabant. Nuncius Apostolicus iis visis eundem dato honorario et com-
mendatitiis ad sedem Apostolicam dimittebat. Cum vero adverteret eum
non recta, sed per ambages procedere adessentque praeterea causae de
viri istius integritate suspicandi, scripsit mox ad internuncium Bruxellensem
nepotem suum, ut literas bona fide communicatas repeteret ab homine,
quem audierat Bruxellis subsistere. Et quia serius adventabant huiusmodi
literae Bruxellas, postquam videlicet patriarcha ille in Gallias iam abiisset,
nuncius Parisiensis monitus abstulit ab eo literas et ad nuncium Monaste-
riensem remisit.
33
1647 Mai 26
DH, Adami II fol. 180’.
Legatum Ragotzii principis Transsylvaniae foederati dux de Longeville
sua in rheda seiuga in domum suam introduxit .
Ab eodem principe Ragotzio quidam in Westphaliam ablegatus a Gallis
praecipue honoratus et insignibus conviviis exceptus fuit; atque quadam
vice ita tractatus, ut, dum post epulas ad condictam horam accessurus
esset foederati Belgii legatos, in medio plateae domum suam redire coactus
fuerit ob ruotantis naturae superfluitatem.
34
1647 Mai 24 / Juli 16
DH, Adami II fol. 219.
Comiti Trautmansdorfio mediatores pro reditu ex Westphalia ad Caesarem
procurarant salvos conductus sive passaportos, quos ipse pridem, ut
procurarent, poposcerat. Eos dum exhiberent comiti, contestantur ex-
presse, quod hac opera sua nequaquam vellent promovere abitum illius,
prout nec possent abiturientem detinere; sed, quod requisiti duntaxat
pro officio suo illos procurassent; caeterum libertati comitis et prudenti
ipsius iudicio relinquentes, utrum nunc sit ille tractatuum status, qui abire
eum permitteret. Itaque nuncius Apostolicus literas securitatis non tam
porrexit, quam ostendit comiti, ut eas ipse acciperet motu proprio, quod
fecit. 24. Maii 1647.
Abituro in Austriam Trautmansdorffio legati statuum per solemnem
deputationem gratias agunt pro habitis in pacificationis negotio laboribus.
Cum vero catholicis visus fuisset nimia facilitate condescendere protestan-
tibus, his vero vicissim illa eius agendi ratio esset accepta, optabant hi
quidem diuturniorem eius mansionem, illi econtra abitum non gravate
ferebant. Cumque proinde Moguntinensis in deputatione primus ita suum
instituisset sermonem nomine aliorum, ut foelicitatem itineris potius
precaretur, quam pro mansione rogaret, offendit hoc summopere pro-
testantes. 11. Julii.
Eo die, quo abire Munsterio Trautmansdorffius statuerat, Sueci ab eo
designari sibi horam exposcunt pro accessu et alloquio. Respondet Traut-
mansdorffius: si quidem Sueci, prout certam spem fecissent, concludere
vellent, paratum se esse ad manendum eo die, eosque hora … admittere.
Sin autem longiore tractatu agere vellent, posse idipsum fieri cum comite
de Lamberg hora opportuna. Itaque Sueci ad hunc mittentes comitem,
horam sibi pro alloquio dari postulant, quae et mox designatur. Interea
Galli de responso Trautmansdorfii informati sina mora Suecos instruunt,
non posse absque illorum ignominia fieri, ut ab uno ad alium plenipoten-
tiarium sese remitti patiantur. Appraehendunt rem Sueci et apud Lam-
bergum excusant, quod propter incidentes ea hora occupationes venire
ad domum illius non possint. Quamvis igitur ea vice postulasset ordinis
ratio, ut in aedibus Caesareanorum convenirent Sueci; passus tamen est
Trautmansdorfius ad interpositionem quorundam ex protestantibus atque
ad maturandum tractatum, quod conventio fieret in loco tertio, videlicet
in aedibus Brandeburgicorum. 16. Julii 1647.
35
[1647 Juni (?)]
DH, Adami II fol. 197.
Comes Nassovius per manus comitis de Trautmansdorff Monasterii
Adami hat die Zeremonie auf Oktober 1645 datiert, irrt jedoch. Die Aufnahme in den Orden
kann erst kurz vor der Abreise Trauttmansdorffs (16. Juli 1647) erfolgt sein, wahrscheinlich im
Juni. König Philipp IV. von Spanien ordnete mit Schreiben vom 9. Mai 1647 an den Ordensschatz-
meister die Herausgabe eines Colliers für den Grafen Nassau an (freundliche Mitteilung des
Österreichischen Staatsarchivs, Abt. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien).
accepit vellus aureum ex regis catholici gratia in praesentia legationis
Hispanicae his fere cerimoniis:
Sedit in sedili Trautmansdorfius capite tecto; cuius iussu lectae literae
regiae patentes rogatusque Nassovius, num persisteret in desiderio suo
recipiendi ordinis? Qui cum respondisset, se maximi honoris ac beneficii
loco, quoad vixerit, habiturum regiam hanc gratiam atque in pedes erectus
coram Trautmansdorfio, quod paratissimus esset ad praestandum ea, ad
quae vigore ordinis huiusmodi obligaretur, ex libro ante se posito verbis
claris legisset, mox catholici regis in hoc actu locum tenens Trautmans-
dorfius hac oratione Nassovium affatur: Dominus noster rex, equitum
aurei velleris institutor, dux et caput, ob eximiam meritorum tuorum famam,
quam te non solum conservaturum, sed aucturum etiam confidit idque tum
in propriam laudem tuam, tum in honorem et exaltationem ordinis te
elegit ac denominavit, divina favente gratia, perpetuum fratrem et socium
iam dicti ordinis et amicae societatis. Necessarium itaque erit iurare in ar-
ticulos et puncta illa, quae nunc tibi praelegenda sunt. Interea Trautmans-
dorfius accepto de manibus secretarii sui nudato strictoque ense ter percus-
sit humerum sinistrum Nassovii dicens: Facit te Deus egregium equitem ad
laudem et gloriam nominis sui in honorem virginis matris suae et sancti
Georgii. Respondit Nassovius: Amen. Et osculato capulo gladii mox in
genua procumbens in praelectos sibi articulos iuravit, manu dextra crucem,
sinistra missale tangens. Factoque iureiurando ante Trautmansdorfium
flexit atque ab eo aureum vellus reverenter excepit, in hunc modum di-
cente: Recepit te ordo equitum velleris aurei in amicam suam societatem,
in cuius rei testimonium hoc tibi collare (ex quo propendebat vellus) confert.
Indulgeat Deus, ut illud quam diutissime gestare valeas pro honore et glo-
ria ipsius, pro exaltatione sanctae matris ecclesiae, in augmentum et hono-
rem ordinis tuorumque meritorum et bonae famae augmentum. In nomine
patris et filii et spiritus sancti. Subiunxit Nassovius: Amen, Deus mihi suam
det gratiam; ac post mutuas exosculationes recessum est.
36
1648 Februar 4
DH, Adami II fol. 219’.
Cum pro duce Longevillaeo nuncius Apostolicus accepisset expetitum sal-
vum conductum ab archiduce Belgii gubernatore, eum tamen aliquo tem-
pore penes se retinuit, donec ipsemet dux eum desideraret. Dux ille explo-
sione tormentorum, armatis civibus et praesidio, comitantibus collegis, non
secus ac Trautmansdorfius aliique similes legati, urbe excessit.
Discedenti episcopus Osnabrugensis reliquias de corpore S. Reginae vir-
ginis et martyris donavit. Nuncius Apostolicus similiter donavit reliquias
aliaque honoraria; imo omnibus fere postea discedentibus mnemosynon ac
donarium reliquit.
Priusquam dux e Westphalia recessisset, Osnabrugam ierat, ut Suecis vale-
diceret. Hi vicissim, ut reciproca exhiberent officia, Osnabruga recedunt,
foelicitatem itineris precaturi. Cum vero in medio fere itineris existentes
intelligerent, ducem iam pridie Munsterio recessisse, conversis equis re-
vertuntur et ipsi Osnabrugam.
37
DH, Adami II fol. 231 a.
Dux Longevillaeus initio huius conventus pro more habuit, dum astaret
sacrificio missae diebus festis, hostiam non consecratam sumere, tum ipse,
tum alii cum ipso. Quae consuetudo in Galliae provincia Normandia, cuius
ipse gubernator existebat, obtinere dicebatur, sed a Germanis explosa, et
tandem ab ipso duce omissa est
In dieser angeblich in der Normandie verbreiteten Sitte darf man vielleicht den Kommunionersatz
der Eulogie vermuten, der in der gallikanischen Liturgie zeitweise üblich war. Geweihtes Brot
(pain bénit) wurde an Sonn- und Feiertagen nach der Messe an die nicht kommunizierenden
Gläubigen verteilt (communionis vicarium). Vgl. Lexikon für Theologie und Kirche III
(1959) Sp. 1181.
38
1648 April 18
DH, Adami II fol. 220.
Pro comite d’Avaux in Gallias redituro archidux gubernator Belgii salvum
conductum dederat, cuius vigore per mare posset proficisci tuto; quia vero
Avauxius credebat sanitati suae conducere, si terra proficisceretur, mutatus
postea fuit ad instantiam Gallorum salvus conductus.
Mandato porro regio ita urgebatur Avauxius, ut ne quidem tempus ipsi
relinqueretur curandae valetudinis, qua utebatur adversa, aut Osnabrugam
accedendi ibidemque valedicendi Suecis aliisve, imo nec expectandi salvum
conductum. Dicebatur nempe in pacem inclinari Avauxius prae collega Ser-
vien: ac proinde vereri Mazarinus, ne a statibus quibusdam, praecipue vero
ab electore Bavariae, rex rogaretur, ne avocaret Avauxium; quas instantias
hac celeri avocatione praeverterunt Galli
Avaux war nicht immer mit der Unterstützung der Protestanten einverstanden, da er ungern
kirchliche Interessen opferte. Aus seinem Haß gegen Mazarin machte er kein Geheimnis; so sagte
er einmal Trauttmansdorff, dieser führe den Krieg nur, um den hohen Adel auf den Schlachtfeldern
zu opfern und sich so seiner Feinde zu entledigen. Vgl. Dickmann S. 196. Avaux war ein
besonderer Gönner der münsterischen Minoriten, deren Chronik ( Stadtarchiv Münster) auf
p. 154 verzeichnet: Fuit hic inter omnes legatos liberalissimus, utpote qui nobis reliquis-
que religiosis determinatam et quidem hebdomariam assignavit eleemosynam eamque
satis liberalem. Singulis namque Dominicis diebus donavit nobis 40 libras carnium ex
macello ad pretium duorum imperialium se extendentes et pro medio imperiali panes
albos, quam liberalem eleemosynam a Martio 1644 usque ad Martium 1648 conventum
re ipsa accepisse testantur recepta 19. Martii 1648. Discessit hic beneficus dominus
Monasterio 18. Aprilis 1648, qua die pro felici vale dedit adhuc conventui nostro
centum imperiales in eleemosynam testibus receptis.
Lusitaniae nomine legatus, quemadmodum sub umbra fere Gallorum sem-
per ex uno loco in alium proficiscebatur in Westphalia: ita, postquam ean-
dem reliquit, sub conductu legatorum foederati Belgii fuit.
39
1648 Mai 15
DH, Adami II fol. 206’.
Ratifikation des spanisch-niederländischen Vertrages.
Pacis Hispano-Batavicae cum essent commutandae ratificationes, magno
comitatu et apparatu in curiam Monasteriensem vecti fuere, tam ordinum
foederati Belgii, quam regis catholici plenipotentiarii, hi tamen longe maiori
pompa et admodum divite splendore. Dum ad tabulam considerent omnes,
hunc observarunt ordinem, ut comiti Pennarandae eius collega Antonius
Brün sese ad latus iungeret immediate, foederatorum legatis ordine
suo subsecutis, qui etiam in ingressu, egressu, incessuque modus observatus
fuit.
In subscriptione porro iam dictae pacis plenipotentiarii ordinum Belgico-
rum nomina sua poni nolebant infra, sed volebant poni iuxta Hispanorum
nomina. Et, cum typis editum esset pacis huiusmodi instrumentum, eoque
viso observarent Batavi, sua esse post Hispanorum nomina descripta, cura-
runt mox corrigi typum eademque non inferius, sed ad latus, sinistrum ta-
rnen, collocari.
40
1648 Oktober 25
DH, Adami II fol. 223’.
Postridie subscriptae pacis canitur in aede cathedrali Te Deum laudamus,
praesentibus Caesareanis et quorundam statuum imperii legatis. Servien
vero contra spem a se factam illuc non accessit. Eadem quoque die per se-
cretarium civitatis equo insidentem, praecinentibus tubis, publicata est Mun-
sterii pax cum rege christianissimo inita, quemadmodum postea Osnabrugae
pax Suecica publicata est per platearum compita, similiter clangentibus ad
quamlibet publicationem tubis.
Dictus vero publicator secretarius a vicino quodam sclopetario incurioso
occisus fuisset haud dubie, nisi glande plumbea inanis fuisset bombarda,
quam explosit. Laedebatur enim in medio dorso chlamys, qua erat indutus,
et comburebatur a pulvere pyrio.
Subscripta et publicata pace mittuntur utrimque cursores ad generales
exercituum, qui pacem nunciarent et cessationem indicerent armorum.
Hanc ob causam copiae ducis Lotharingiae Rhenum denuo transire et Lam-
boyus, dux Caesareus, cessare ab inceptis debebat, magna Hassorum for-
tuna in periculum reductorum.
Denique mox fiunt mutuae inter Caesareanos, Gallos, Suecos, electorales,
aliosque legatos catholicos et protestantes, congratulationes et reciproca
laetitiae signa.
41
1648 Dezember 27
DH, Adami II fol. 181.
Salvius invitaverat ad solemne prandium Caesareanos, Servien, Oxenstir-
nam, electorales. Ad mensam considebant latere dextro Caesareani, sinistro
Servien, Oxenstirna, Salvius. Post Caesareanos electorales, demum ad in-
fimum mensae residentes Gallicus et Suecius
Die Sitzordnung des Banketts, das wohl im Quartier des schwedischen Residenten Biörenklou
stattfand, bei Meiern VI S. 743 . An kurfürstlichen Gesandten nahmen die Vertreter von Mainz,
Trier, Bayern, Sachsen und Brandenburg teil, nicht aber die von Kurköln und Kurpfalz.
praebibebat Salvius volebatque bibere stando, nisi a Nassovio monitus
fuisset, hanc etiam sanitatem in aula Caesaris stando bibi. Ergo sedens bibit
et detectus. Respondit Nassovius et Oxenstirnae propinavit sanitatem re-
ginae Sueciae primum. Deinde comes Lamberg reginae Galliae sanitatem
praebibendo obtulit Servienti. Hic dissimulat aliquantulum, ac si non in-
tellexisset Lambergum (male enim ipsum afficiebat, quod Sueciae regina
Galliae praeferretur) respondit tamen mox. Visumque fuit aliis, qui passio-
nem Servien observarunt, causam ipsi non fuisse datam, quandoquidem
rationabile fuerit, Caesareanos Suecis in domo ipsorum potiores tribuere
partes, satisque habere debuisse Servien, quod ibidem primas habuerit post
Caesareos ante Suecos.
42
1649 Februar 14
DH, Adami II fol. 231.
Invitaverat ad solemnes epulas episcopus Osnabrugensis
praelatos ecclesiae cathedralis Monasteriensis, consules et senatores non-
nullos urbis. Inter legatos erat Sabaudus comes Nomius cum filio suo. Bibe-
bantur pro Germanorum usu et more sanitates, inter alias domus Austriacae.
Hanc Sabaudus comes parens delibabat absque contradictione aut cuncta-
tione. Cum vero eadem per alios derivaretur consequenter ad filium, re-
nuit ille bibere, dicens esse hoc contra confoederationem cum Gallis. Quod
profecto haud magnae considerationis factum interpretabantur alii: quando-
quidem iam tunc inter Caesarem et Gallos subscriptione firmata pax fuisset
ideoque neque pater hac in re, neque alii vicissim in bibenda Sabaudiae ducis
sanitate difficultatem fecissent, ne ipse quidem Austriaci principis Leopoldi
Wilhelmi legatus ibidem praesens.
43
1649 [Februar 26]
DH, Adami II fol. 221.
Salvius Sueciae plenipotentiarius electoralibus, principum ac statuum le-
gatis vale facturus eos in maiori conclavi ordinario congregatos accedebat
ipse; ibidemque stando utrimque peroravit et responsum accepit recessit-
que porrecta omnibus manu atque a solis Moguntinis ad rhedam deinde in
area inferiore expectantem comitatus fuit
Salvius verabschiedete sich von den Ständen im Bischofshof am 26. Februar 1649 um 10 Uhr vor-
mittags; vgl. Meiern VI S. 883 .
44
1649 [März 20]
DH, Adami II fol. 221.
Servien, forsan in hoc praeeminendo [!] Suecis volens, electorales et princi-
pum statuumque legatos, utrosque seorsim et successivis diebus accessit, non
in dicto conclavi, sed in domo Moguntinensium: obtendens, non permittere
corporis sui dispositionem, quod ascendere gradus posset ad ordinarium
conclave consultationum
Servien nahm am 20. März im kurmainzischen Quartier Abschied mit einer lateinischen Rede,
da er das Deutsche nicht beherrschte ( Meiern VI S. 911 ff.).
sum fuit.
Loquens de electore Bavariae Servien apud legatos principum, eum solo
ducis, non electoris, titulo affecit; haud dubie, quia legatus eius ibidem non
tanquam electoralis, sed veluti ducalis comparuit.
Observatus est Servien retinere indutas chyrotecas, dum singulis dexteram
exhiberet, simulans eas non posse se tam subito exuere. De hoc postea mur-
muratum fuit inter quosdam legatos dictumque a nonnemine: nisi praeven-
tus fuisset celeritate domini Servien, se quoque chirothecas induere voluisse.
Promisit quoque Servien nomine regis christianissimi omnibus universim
legatis honoraria danda . Verum an, et qui ea acceperint, mihi non constat.
45
1649 [April]
DH, Adami II fol. 221’.
Post discessum comitis Servien, qui nimirum solus et ultimus remanserat in
Westphalia, cum nihilominus monsieur de la Court a rege Galliae pleni-
potentiam accepisset pro executione pacis necnon propterea congrediendi
cum legatis ac deputatis statuum imperii, dubitatum mox fuit de modo trac-
tandi novum hunc plenipotentiarium. Et quidem Nassovius eum titulo ex-
cellentiae donavit primus; quod tametsi mirum accideret mediatoribus aliis-
que ex eo praecipue, quod dictus de la Court nec ambasciatoris loco esset,
nec generalem quidem a rege, sed specialem tantummodo haberet ad certos
effectus plenipotentiam, nihilominus Nassovii exemplum imitati sunt et
plenipotentiarium illum tum visitationis honore, tum excellentiae titulo
donarunt, postquam ab eo essent visitati atque de huiusmodi accepta pleni-
potentia edocti. Veruntamen ab aliis Caesareanis, Volmaro et Cranio, non
solum non fuit visitatus aut excellentiae praedicato honoratus, sed reprehen-
sus etiam fuit a Caesare Nassovius, quod ea in cerimonia praecipitasset, tum
praedictas ob causas, tum quod plenipotentia regia duntaxat ad tractandum
cum statibus extendere se diceretur.
Nuncius Apostolicus etsi a de la Court visitatus eum revisitavit saepius,
cum eo tamen tractare super negotiis noluit, ex eo, quod plenipotentia illius
executionem pacis respiceret, cuius conditiones ille fuerat protestando de-
testatus.
46
1649 Juli 4
DH, Adami II fol. 208’.
Celebrata fuit solemnitas Monasterii in aede cathedrali pro gratiarum actione
de reportata victoria Venetorum contra Turcas. In ea comparuere nuncius
Apostolicus in choro stans ac sedens in sede episcopali, Caesareus deinde,
comes Nassovius, Gallicus de la Court et Venetus Contareni ad latus evan-
gelii iuxta altare flectentes. Mantuanus quoque comes Sannazarius infra
gradus altaris maioris disposito subsellio incumbebat. Et Palatinus Neo-
burgicus Labricque, cum inopinato accederet postea, in choro locoque de-
cani sese collocavit. Missa finita, quam celebravit episcopus Osnabrugensis,
instituta fuit processio solemnis: in qua nuncius Apostolicus immediate
sequebatur venerabile sacramentum ab episcopo deportatum. Nuncii latera
stipabant Gallus dextrum, Venetus sinistrum (Nassovius enim Caesareus,
quod pedes incedere non posset, in ecclesia remansit, donec reverteretur
processio), demum Palatinus Neoburgicus et Mantuanus, et hic quidem ad
sinistram illius.
In hac solemnitate clerus ecclesiae cathedralis ad fores ecclesiae cum cruce
expectavit, obviam processit ac introduxit nuncium Apostolicum. In missa
idem nuncius omnes benedictiones, alioquin a se faciendas, detulit episcopo
celebranti. Indulgentiae tamen dierum trecentorum totidemque quadrage-
narum nomine nuncii Apostolici promulgatae sunt.
Retulit mihi Palatinus Neoburgicus, quod processione extra chorum ex-
eunte Mantuanus voluerit dexteram sive primas tenere. Cui ex ea ratione
obstiterit ipse, quod etiam duci suo cum Bavaro esset contentio de praece-
dentia; multo minus igitur permissurum, ut a Mantuano praecederetur, cui
neque Saxones, neque alii maiorum domorum principes Germaniae cessuri
essent.
47
[1649]
DH, Adami II fol. 224.
Perductis ad finem tractatibus, Caesar per suos Monasterii commissarios
mediatoribus gratias egit pro interpositis officiis, exhibito utrique seorsim
scripto, literis adiungens pretiosa munera, quae vel Norimbergae, vel Au-
gustae, vel alio quovis commodo ipsis loco, quem transituri essent reduces
in Italiam, ipsos expectarent. Et Venetus quidem non literas solum, sed et
munus Caesareum acceptavit, atque pro utroque humanissimas reposuit
gratias. Nuncius vero Apostolicus magno sincerae puritatis exemplo ob-
latum honorarium acceptare detrectavit
aliquo, ubi religioni catholicae nulla fuissent allata incommoda, suam na-
vasset operam, pro ea tamen absque speciali sedis Apostolicae licentia nihil
munusculi admissurus esset; nunc, postquam ita omni fructu caruerint
ipsius labores, ut impedire religionis praeiudicia non potuerit, ne quidem
expectare pontificia mandata velit. Et ad literas quidem Caesaris respondit
humanissime, non quidem propter acceptam gratiarum actionem, quam
propter Caesaream in se benevolentiam: optare se caetera asserens, ut me-
liore effectu comitatae fuissent suae intentiones. Quod si pax Monasteriensis
non sit iustitiae filia, optandum tamen ut eius fiat mater.
Summam adeo cautelam adhibuit nuncius, ne, qui nomen suum pacis di-
plomatibus insertum nolebat, quique eiusdem conditiones protestando
respuerat
Die Originalurkunden zweier Protesterklärungen, die der Nuntius am 14. Oktober gegen die
Verhandlungen in Osnabrück und am 26. Oktober 1648 gegen die Friedensunterzeichnung richtete,
befanden sich noch während des Siebenjährigen Krieges im Archiv des Minoritenkonvents zu
Münster. Ihren wörtlichen Text schrieb damals der Klosterarchivar P. Augustinus Westmarck
für die Klosterchronik ab ( Stadtarchiv Münster).
dem conditiones probare, quas minus aequas credebat et rei catholicae
nocivas.
A rege christianissimo similiter Munsterium accedebat missionarius qui-
dam Alexander Fabri Italus ex Bertinorio, secretarius pridem cardinalis
Mazarini, qui literas et gratiarum actionem ad nuncium et Venetum deferret,
adiunctis muneribus. Huius et literas et munera Venetus acceptavit; nun-
cius vero idem, quod Caesareis, responsum dedit. Et nihilominus priusquam
utrosque admitteret, tam illis, quam deinde huic praedixit, nolle se de ne-
gotiis executionem pacis concernentibus tractare.
48
[1649]
DH, Adami II fol. 224’.
Legatis Caesareis, regiis et Veneto ex urbe recedentibus armati cives ac
milites quem potuere honorem exhibuerunt atque circum urbis moenia
explosa fuere tormenta. Idem honor episcopo Osnabrugensi contigit; cae-
teris vero electoralibus aliisve inferioribus nequaquam.
Nuncius Apostolicus autem atra veste indutus et nescio quid prae se ferens
luctus in animo ac habitu, clausus lectica solus, ante diem egressus fuit; non
solum honorem istum a magistratu et milite, sed etiam officia abnuens
episcopi Osnabrugensis, qui abeuntem deducere volebat
Chigi verließ Münster am 13. Dezember 1649; Wartenberg begleitete ihn bis zum Ludgeritor,
und der Stadtkommandant ließ, obwohl der Nuntius es nicht gewünscht hatte, die Geschütze Salut
schießen, wie aus Chigis Reisegedicht hervorgeht. Übersetzung von Bücker S. 73ff. Wartenberg
reiste erst Januar 1650 ab.
Sabaudus a gubernatore urbis idem officii exposcebat, quod Veneto prae-
stitum fuisset; sed responsum habuit, hoc ipsi non tanquam Veneto, sed
velut mediatori exhibitum, et incongruum esse, ut Sabaudo praestetur,
quod electoralibus nec sit factum, nec ab illis desideratum.
49
[1649]
DH, Adami II fol. 224’.
Alexander Fabri post literas exhibitas et praesentata mediatoribus munera
petiit, ut in Belgium irent atque Hispanos moverent ad congressum pro pace.
Quod cum ipsi respondissent ab utriusque partis placito dependere, et
nihilominus Alexander postea seorsim a nuncio solo peteret, quod prius ab
ambobus, respondit nuncius: se, si in aestate rediturus in Italiam esset, per
Germaniam recta profecturum; si vero in hieme, per Belgium et Galliae
partem, sed velut privatum. Contarenus vero mox assensit Gallo eiusque causa
ad rempublicam scripsit. Venetiis res haec aliquamdiu in deliberatione fuit,
senatoribus nescio quid suspicatis, tandem condescensum. Atque ita Con-
tarenus per Belgium et Galliam quidem recessit sub specie redeundi in pa-
triam; revera tamen, ut congressum tractatumque promoveret. Verum non
videbatur ille Hispanis esse acceptus, imo suspectus, proindeque demum e
Galliis recessit.
50
DH, Adami II fol. 167.
Nuncius Apostolicus non admisit ad se acatholicorum procerum, princi-
pum aut rerumpublicarum legatos, imo neque catholici regis acatholicum
Matthiam de Cracau . Rogatus causam, dixit, primo se vitare haereticos,
nisi quoad conversionis desideria monstrarent; secundo, quod denegando
istis hominibus accessum praescindat occasiones aliqua referendi tanquam
a se prolata, quae revera non protulerit, quod haereticorum sit ingenium;
tertio, quod velut mediator publicam ageret personam, cuius officium se
duntaxat ad catholicos extenderet.
Dum etiam nonnemo ex foederati Belgii legatis per interpositam personam
obiiceret, se non solum ad audientiam admissum a cardinalibus de Valetta,
Richelio, Mazarino, sed ad mensam quoque; quemadmodum et nuncii Pa-
risienses et qui in locis aliquando comitiorum imperialium sunt Apostolici
nuncii Hugonottas ac Lutheranos admitterent, ait: Si quidem ego vel in
Gallia, vel apud publica imperii comitia essem, admitterem haereticos nec
fortasse male facerem; si econtra meo loco essent nunc Munsterii Valetta,
Richelius, Mazarinus, alii nuncii, credo ipsos non admissuros haereticos,
aut, si id facerent, male me iudice facerent. Utrum vero, si quis acatholico-
rum procerum legatum misisset catholicum, hic admissus a nuncio fuisset,
ignoro, nec tamen dubito, quandoquidem et legatorum catholicos missio-
narios excepit libens.
51
DH, Adami II fol. 179’.
Mediatores, ut integritatem servarent sui muneris, non sunt visi comparere
in conviviis aut epulis aliorum legatorum: nec est, qui eos praesumpserit
invitare, quoad durarent tractatus. Ipsi etiam coronarum legatos, inter quos
mediatione fungebantur, eorumve aulicos aut familiares non invitabant,
ob eandem rationem.
Cum igitur quadam die nuncius ad consuetum prandium vocitasset quosdam
Batavos nobiles atque sub horam prandii innotuisset, unum illorum esse
de familia comitis d’Avaux, iussit eum per alios honeste moneri, ut velut
sponte sua emaneret, ut factum est.
Caeterum nuncius nunquam dispendiosa convivia exhibuit, solitus ex iis,
quae ex frugali oeconomia supererant, largissimas facere eleemosynas.
Frequenter tamen in prandio suo habebat religiosos intraneos aut exteros.
Denique cum recessurus ex urbe splendidius exciperet quosdam de capitulo
cathedrali, ac deinde magistratum ac gubernatorem urbis aliosque, gratum
quidem habuit, quod Germano ritu convivae sanitates biberent Pontificis,
Caesaris aliorumque, ipse tamen huic mori non paruit, tenuiter ex usu suo
bibens.
Denique conclusa pace Contarenus invitatus ad convivium comitis Nassovii
accessit; nuncius recusavit. Mediatores tamen mutuo se nonnunquam in-
vitarunt, aliis nullis praesentibus; at raro.
52
DH, Adami II fol. 179’.
Caesarei et coronarum aliique legati catholici, ordinarie mediatores in domo
nuncii congregatos conveniebant, a quo etiam solo petitae sunt horae pro
audientiis aut visitis; quemadmodum quoque, si quando utrique mediatori
pro negotiis ad eosdem Caesareos aut coronarum legatos accedendum erat,
Venetus de eo monitus a nuncio ad eiusdem domicilium se conferebat. Et
numeratae sunt octingentae amplius conventiones in aedibus nuncii habitae
praesente Veneto
actionum suarum testem, quam solus admittere legatos in rebus arduis; ne
vel in dubium vocari veritas, vel aequivocationibus circumscribi posset.
Cum vero lectulo affixus esset Venetus (quod accidit tribus vicibus) ad aedes
illius haud gravate se contulit nuncius atque illuc deinde etiam partes con-
veniebant. 9. Junii 1646 et alias.
53
DH, Adami fol. 176’.
Valde urgebatur nuncius Apostolicus a Gallis, primo ut Lusitanos admitte-
ret tanquam oratores, deinde, ut saltem tanquam privatos. Utrumque renuit
ille; primum, quia Pontifex Romae non admitteret eo modo Lusitanos; se-
cundum, quia cum privatis nihil ipsi esset negotii. Reponebatur, quod Lusi-
tani ipsi haberent negotium cum nuncio et quidem conscientiae sive con-
fessionis, respondit ipse: deputaturum se theologos cum facultate, quos
adire possent. Itaque eorum neminem admisit ulla ratione. Et Venetus
exemplo nuncii se ab eorum accessu defendit.
54
DH, Adami II fol. 228’.
Oratores Batavi denunciarunt adventum suum omnibus legatis ipsique nun-
cio Apostolico. Hic excusavit admittere missionarium, ex eo quod esset
hora octava vespertina et ipse iam in oratorium suum redactus. Postridie
nuncius, dum constaret dictos oratores occupatos, misit familiarem suum,
qui significaret, pergratum sibi fuisse officium hesternum. Quia vero huic
missionario accessus dari non poterat a legatis, adivit eadem hora catholi-
cum quendam ex familia legatorum, per quem hoc ipsum significari rogabat
legatis.
55
DH, Adami II fol. 158.
Inter coronae Galliae legatos comitem d’Avaux et Servien magnae et con-
tinuae intercedebant simultates, non sine offendiculo legatorum aliorum et
vulgi scandalo, eas in viris prudentibus et legationis dignitate eminentibus
admirantium. Has aliqualiter composuere mediatores obiectis minis, futurum,
ut cum insigni Gallicae legationis ignominia rogaturi essent a sede Aposto-
lica et respective republica Veneta avocationem suam et revocationem
officii mediationis, nisi duo illi comites et collegae magis concordibus votis
et animis in tractatus pacis intenderent. Adventans postea dux Longevillae-
us, quoad potuit, utrosque servare studuit concordes.
56
DH, Adami II fol. 198’.
Saviedra adventum episcopi Sylvaeducensis aegre ferebat eumque, si non
omnino excludi a tractatibus, certe sibi optasset postponi. Frustraneo autem
conatu. Cum porro episcopus mox ab adventu suo sigillum legationis et
destinatas pro correspondentia Hispanica zyphras de mandato Don Castel
Rodrigo a Saviedra exposceret, renuit hic ea tradere, donec ea causa man-
data regia monstrarentur aut comes Penneranda adventaret; quae fuit oc-
casio episcopo quaerelas instituendi Bruxellis et in Hispania.
57
DH, Adami II fol. 181.
Sueci plenipotentiarii cum Gallis nunquam in loco tertio comparebant
propter competentiam de praecedentia; quae res deinde multis difficultatibus
praebuit occasionem. In domo vero sua quilibet alteri, ut moris erat, primas
dabat.
Ad vitanda igitur inter Gallos et Suecos praeiudicia convenit, ut instru-
menta pacis non solum in duplo conscriberentur, sed etiam una eademque
hora subscriberentur. Nec unquam Gallis in scriptura Sueci coniuncti fuere,
nisi forte ab ipsismet; quo casu quilibet regem regnumve suum alteri
praeponebat.
Ulma quoque referebatur, quod Sueci Caesareos (tractabatur ibidem de
armistitio) ad visitam noluerint admittere aliquamdiu, quo illi prius Gallos
quam se visitassent.
58
DH, Adami II fol. 181’.
Inter Gallos quoque et Hispanos perpetua fuit contentio de praecedentia
eaque inter omnes gravissima et veterata. Unde et ipsi semper vitarunt con-
gressum in loco tertio fuitque similiter haec rixa plurimarum difficultatum
occasio.
Hispani ad ecclesias viciniores processionesque in iisdem instituti solitas
conveniebant aut soli aut sequentibus quibusdam electorum vel principum
legatis. Idem faciebant Galli. Dumque in plateis veherentur, praecavebant
semper, ne sibi obviarent.
Quadam vice Gallis in platea existentibus, quidem ex ephebis existimans a
longe se videre occurrentem Hispanorum rhedam, idipsum indicavit legatis,
quorum unus moneri faciebat rhedarium, ut obviando Hispanis dextram
teneret. Quod postea intellectum, risum movit: quandoquidem nemo alteri
obvians dexteram tenere potest, nisi et concedat dexteram.
Revera autem, cum dominus Servien ex parte coronae Gallicae et dominus
Brün ex parte Hispanicae soli essent Monasterii, ad fauces cuiusdam vici
angustioris, dicti die Voßstege , sibi invicem hi duo plenipotentiarii ob-
viaverunt; necessariumque habuit Servien per istum vicum transire ad do-
mum suam, Brunus vero ad domum nuncii Apostolici. Et ille quidem famuli-
tio ac satellitio suo cinctus; hic vero ordinario comitatu minore. Verum Bru-
nus citatis equis magno impetu primas occupavit et praecessit. Servien vero
non solum propterea minas iactavit in famulitium suum, sed etiam eaprop-
ter quaestus apud mediatores et minatus fuit, se vi publica aversurum fuisse
Brunum, si id futurum praevidisset, idque deinceps facturum, si quid simile
contingeret. Hoc audito Brunus dixisse fertur: rem igitur singulari certa-
mine inter se duos decidendam, nam in aperto esse, quod Galli familia suam
in triplo amplius excederet.
59
DH, Adami II fol. 182.
Inter comitem Penneranda et ducem Longevillaeum ob titulum alteze,
quem huic ille negabat, visitationes non intercessere. Et licet urgerent ali-
quando mediatores, ut saltem extra urbem, velut ex improviso sibi occur-
rentes atque velut aliud agendo, duo isti plenipotentiarii de negotiis pacis
confabularentur: ea tamen res nunquam sortiri effectum potuit. Saviedra
tamen et Brunus cum Avauxio et Servien saepius congressi sunt immediate,
cum pari titulatura excellentiae similibusque cerimoniis.
Avauxius quadam vice solus existens Monasterii (Longeville enim Osna-
brugam, Servien in Hollandiam abierat) expetiit privatam conferentiam
cum Bruno inter eos in horto cappucinorum instituendam. Verum convenire
de modo non potuere, quo illaesa servaretur primariatus praerogativa ab
utroque praetensa. Et quamvis dominus d’Avaux obiiceret se in legatione
Gallica secundum esse, qui ante se haberet solum ducem de Longeville,
Brunum vero in legatione Hispanica plures ante se habere: noluit tamen hic
illius obiectioni deferre.
Cum porro eiusmodi conferentiae per sesquiannum essent intermissae et
nihilominus crederentur utiliter resumendae, urserunt easdem resumi me-
diatores et alii, qui post conclusam pacem imperii optassent eandem quo-
que inter utramque coronam catholicam iniri. Consentiunt eorum pleni-
potentiarii Servien ac Brunus (qui soli superstites erant Monasterii), sed
mox occurrit dubium, uter alterum prius accedere deberet? Tandem, cum
appareret, quod Servien Bruno adfuisset ultimus, assensit hic illum accedere
primus, dummodo praecederet salutatio facta per aliquem de familia et iussu
Servien. Prout factum est 31. Octobris 1648.
60
DH, Adami II fol. 196.
Non fuit auditum, quod dux de Longeville, aut praecipue rex christianissi-
mus praetenderet, ut a Caesare mitteretur princeps aliquis ad tractatus,
quemadmodum id a rege catholico dicebatur expectare, tum, quia comes
Nassovius e tam antiqua et illustrissima Germaniae familia erat, ut principi-
bus merito esset aequandus, multis videretur praeferendus, tam deinde,
quod nulla Gallo cum Caesare esset competentia, quae tamen illi erat cum
Hispano, tam denique, quod saltem electorali nomine in tractatibus adesset
princeps imperii Franciscus Guilielmus episcopus Osnabrugensis etc.
Veruntamen audivi submurmurantem quendam ex aula Longevillaei ac di-
centem (forsan ex principis discursibus): Nostre roy envoye aux traictez un
grand prince, et l’empereur n’envoye qu’un petit conte. Ego vero sustine-
bam, nec animo, nec corpore, nec ditionibus, nec iurisdictione, nec fere
origine, nec ulla in re minorem nisi solo titulo Longevillaeo duce comitem
Nassovium esse.
61
DH, Adami II fol. 196’.
Dicebatur ad comitia Westphalica compariturus personaliter dux Neo-
burgicus. Quod sicut aegre tulisset elector Bavariae: sic per indirectum
conatus fuit ab hoc proposito avertere ducem scriptis ad Coloniensem
electorem ea super re literis. Dux vero mutata postmodum intentione domi
remanens omni anxietate Bavaros liberavit.
62
DH, Adami II fol. 183’.
Loca congressuum sive conclavia publica pro statibus imperii erant omnino
quatuor. Primum pro electoralibus, secundum pro principum, praelatorum
et comitum, tertium pro civitatum imperialium legatis et quartum amplius
pro consuetis re- et correlationibus aliisque actibus solemnioribus, in quibus
tria hoc collegia universim ac simul congregari aut Caesareanos in iisdem
comparere opportebat .
Prius vero, quam disposita essent huiusmodi conclavia pro congressibus,
comes de Wolckenstein Austriaco nomine director in collegio principum
consultationem aliquando instituit sua in domo
difficultate comparuere principum tunc praesentes legati. 1645, 9. Augusti.
Noluerunt permittere Moguntinenses, ut Caesareani unquam conventus sta-
tuum indicerent immediate: id enim in absentia mareschalli imperialis (abe-
rat is a tractatibus Westphalicis) Moguntiaco directorio, nec etiam praesente
mareschallo aliter competere astruebant, quam ex immediata commissione ac
iussione electoris Moguntini, Caesaris vero mediata licet suprema. Itaque
tametsi in aedibus Caesareanorum aliquando conveniendum esset, id tamen
aliter nequaquam fuit nunciatum, quam per Moguntinos.
63
DH, Adami II fol. 212.
Antiqua est inter nobilitatem imperii immediatam (freye reichsritterschaft)
et civitates imperiales liberas (freye reichs-stätte) de praecedentia discepta-
tio. In tractatibus Westphalicis complures comparebant civitatum imperia-
lium legati, qui pro more in proprio suo et tertio collegio velut pro statibus
imperii suffragia et sententias edicerent sua. Nec deesse suis partibus vole-
bat nobilitas immediata, quin pro conservatione suae libertatis etiam illuc
ablegaret nobilem quendam Wolfgangum de Gemmingen. Hic, ut potuit,
congressus in loco tertio cum civitatensibus vitavit. Cum vero publicis instru-
mentis immediatae nobilitatis non minus, quam civitatum liberarum fre-
quens facienda esset mentio, ea autem civitatibus postponi nollet, econtra
eandem civitates praeponi non permitterent, pro vitando utriusque partis
praeiudicio adinventa est, quam in instrumento pacis aliquoties legere
licet, clausula haec: libera imperii nobilitate compraehensa, videlicet inter
status imperii alios.
64
Schwedisches Bestreben, Wartenbergs Stimmrecht für dessen schwedischbesetzte Bistümer anzufechten
DH, Adami II fol. 196’.
Sueci non libenter videbant, ut Osnabrugam vel ipsemet episcopus Osna-
brugensis veniret, vel mitteret aliquem ad tractatus ibidem resumendos aut
continuandos. Et cum huius rei varias dicerentur praetendere causas, inter
caeteras etiam haec fuit, quod episcopus exutus esset suis episcopatibus Min-
densi et Verdensi et fere Osnabrugensi, qui in potestate Suecorum nunc
essent, ideoque eorum ratione episcopo non videretur competere sessio et
suffragium in comitiis. Verum, quod haec destitutio facti, non iuris, esset,
locum non invenit apud legatos haec Suecorum intentio, maxime, cum et
ipsi Pomeraniam nunc detinerent, cuius tamen causa Brandeburgico elec-
tori sessionem ac suffragium in comitiis non negarent aut negare possent.
65
DH, Adami II fol. 220’.
Cum adverteret elector Bavariae episcopum Osnabrugensem quandoque
adversari suis intentionibus de facienda quocunque modo pace, eumque
plures secum legatos alios in suum sensum trahere, institit apud electorem
Coloniensem, ut a tractatibus avocaret episcopum. At respondit Colonien-
sis: episcopum esse de se principem imperii, cui nihil, quatenus tali, ab elec-
tore praecipi aut mandari possit, cuius etiam ob episcopatuum suorum prae-
sentissima pericula plurimum intersit adesse tractatibus: nec denique fieri
posse absque episcopi ignominia gravi, ut velut electoralis legatus, ea func-
tione, quam admodum laudabiliter gessisset, privaretur
Es scheint, daß demnach Kurfürst Ferdinand von Köln sich dem Wunsch seines Bruders nicht
fügte und Wartenberg seine Vollmacht nicht entzog. Nach Meiern IV S. 777 wurde dem
Fürstbischof das Votum Oktober 1647 entzogen.
66
DH, Adami II fol. 220’.
Servien, cum solus fungeretur Gallica legatione, avocatis pridem collegis
auditus est vocitare episcopum „gratia principalis“, absurdo Germanismo,
ad imitationem „Fürstliche Gnaden“: cum tamen alias praesentibus collegis
nunquam intermisisset, vel ipse, vel alii, titulum altezze. Itaque ab episcopo
reciproce nec titulo excellentiae, nec ambasciatoris donatus fuit, sed nude
ac simpliciter in tertia persona compellatus, per Italicum Lei. Dicebatque
postea episcopus, nullam se iniuriam facturum fuisse Servien, si eum simili
Latinismo a Gallico Vous desumpto et Gallis etiam quoad personas altiores
usitatissimo fuisset allocutus.
67
DH, Adami II fol. 174a.
Priusquam orator Sabaudiae Monasterium intraret, praemittebatur N. Belle-
tia, ut apud mediatores et legatos alios praepararet, quae ad illius tractamen-
tum spectarent. Obtinuitque a nuncio obviam mitti rhedam titulumque
excellentiae tribui, si eum Caesarei, regii et electorales tribuerent.
Idem Belletia egit cum nuncio de concordando duce suo cum Venetis, nun-
cius cum Contareno. Hic scripsit Venetias responditque postea, se non pu-
tare locum esse conciliationi, nisi dux Sabaudiae dimittat assumptum titulum
regis Cypri et excuset factum suum circa oratorem Venetum ex aula sua di-
missum ac deinde prior legatum Venetias destinet. Itaque res ea in pristino
dissidii statu permansit.
Belletia quoque, quia aditum familiarem apud Hispanos habuerat, suspi-
cionem oratori movit, ne sibi honorem negotiationis arrogaret, cum prae-
cipue a B … ministro ducissae dependeret. Igitur authore Serviente per
cardinalem Mazarini factum est, ut specie honoris revocaretur, mittendus in
Poloniam ad gratulandum regi de nuptiis. Factum et successit Belletiae co-
mes Nomius.
68
DH, Adami II fol. 222.
Sabaudiae duci eiusve legato inter principes imperii infima fere conceditur
sessio. Huic mori quandoque solemniter et publice contradixit comes No-
mius, Sabaudiae nomine ad comitia Westphalica ablegatus, locum sibi de-
beri astruens immediate post Saxones, quod e domo Saxonica ortum ha-
buerit Sabaudica et monstruosum appareat racemum a stipite tot passibus
separari
Meiern erwähnt Bd. VI S. 1018 , daß der savoyische Gesandte verlangt habe, unter dem Namen
Sachsen-Savoyen bei den Ständeberatungen aufgerufen zu werden.
principum Munsterii differetur in diem sequentem, legatis omnibus domum
ex loco consilii regressis; nec tamen effecit, quin loco inferiori ac solito po-
stea sederet. Et audivi dicentes, quod nec Sabaudo Lotharingus (cui simili-
ter velut imperii principi sessio debetur haud sublimis) nec etiam comes-
princeps Hennebergicus locum concedere deberet.
69
DH, Adami II fol. 222.
Statibus imperii per consuetam dictaturam offerebat memoriale quoddam
dominus de la Cour Gallice conscriptum. Murmurabant illi, quod illud a
Moguntinis acceptatum dictatumque esset, et propterea indicarunt moneri
debere Gallum et edoceri stylum in comitiis imperii usitatum, in quibus
videlicet Germanico aut Latino idiomate proponi proponenda deberent.
Alias enim pari licentia Hispani, Itali, Sueci, Ungari, Bohemi suam quisque
linguam obtrudere congregatis statibus potuissent. Fateor tamen visos et
acceptatos prius fuisse praesentatos nomine ducis Lotharingiae libellos
Gallice conscriptos. Verum id, ut et in exemplum trahi non possit, quia a
principe extra locum tractatuum statuto fiebat, excusari facilius posse vide-
batur.
70
DH, Adami II fol. 199’.
Cum in quadam conventione legatorum protestantes status a nonnemine
vocarentur acatholici, surrexerunt mox omnes protestantium legati, et velut
in publicis congressibus inusitato isti termino ac imprimis odioso contra-
dixerunt. Vocari enim volunt aut evangelici, aut Augustanae confessionis
asseclae.
Tametsi porro in omnibus actis imperii eiusque constitutionibus, recessibus
ac scriptis, seu imperii nomine communi, seu catholicorum proprio
editis, summo semper studio cautum fuerit, ne dicti protestantes evangeli-
corum nomine compellarentur; hoc tamen praedicatum in epistola quadam
responsoria ipsis tributum fuit ab electore Moguntino. Cuius rei ergo varia
audivi murmura. Erant tamen, qui scriptoris incuriae istum tribuerent
errorem. Finis anni 1648.
71
DH, Adami II fol. 210.
Solemne fuit legatis quibusdam, ut, cum alter alterum accedere in urbe ac
domo propria non vellet, aut non auderet, ob nescio quas considerationes,
extra muros in agris aut campis, hortis, coemiteriis, velut fortuito casu, sed
ex condicto nonnunquam convenirent; quin et ecclesia et praetextus devo-
tionis huic fraequenter artificio deserviebat.
Non minus fraequens fuit, cum de exhibendo visitaturis se honore, titulatura,
cerimoniis dubitaretur, excusationem dilationis honeste petere a catharris,
podagra, indispositione corporis, aliove civili praetextu: donec interea tem-
pus concederetur, de cerimonialibus informationes accipiendi.
Si ab una legatione maiori ad aliam quandoque mitteretur, quod per do-
mesticum aliquem, nobilem aut secretarium legationis, fieri fraequenter
solebat, audiebatur ille plerumque a principali legato, quin etiam obviam
illi extra limen interioris conclavis procedebatur communiter (in quo tamen
variatum fuit) ab eodem legato. Inducebantur vero et educebantur ad por-
tam aulae exteriorem per alium quendam de familia illius, ad quem fuerat
missus.
Observatum fuit, quod huiusmodi missionarii, si quando sub horam prandii
aut coenae venire necessarium esset, auditi fuerint in vicino conclavi, a
legato tantisper de mensa surgente.
72
DH, Adami II fol. 177.
Residenti regis Poloniae, si quos maiores visitaret, non fuit concessa manus
dextera. Eum tamen revisitarunt Longevillaeus et Avauxius, uterque se-
orsim.
Nomine coronarum apud loca tractatuum residentes, si electorales visitassent
formaliter, revisebantur ab ipsis, ad differentiam vero ambasciatorum iis nec
manus dextra concessa, nec obviam itum fuit ad rhedam, nec ad primi atrii
ianuam. Sedile vero exhibitum quod legatis, at inferius nonnihil collocatum.
73
DH, Adami II fol. 209’.
In illis, quae mere officiosa erant, se invicem praevenire studebant legati
eaque non iam ad necessitatis, sed honestatis terminos revocabant. Huius
generis fuerunt gratulationes, condolentiae, gratiarum actiones, valedictio-
nes et similia.
Igitur de morte Imperatricis condolentias fecerunt coram Caesareis nuncius,
coronarum aliique legati. Et nomine totius collegii electoralis Moguntini
et Bavari secundarii, quilibet vero electoralium aliorumque pro occasione
seorsim. In ecclesiis quoque omnibus Munsterii exequiae pro defuncta
celebratae sunt. 11. Junii 1646.
Duci Longevillaeo similiter de obitu soceri sui, principis Condei, condo-
luerunt mediatores, Nassovius, electorales aliique quidam legati. Verum his
tunc neque obviam itum est a duce, neque ultra limen ostii conducti fuerunt,
quod enim luctui praestitutum tempus non permitteret egressum ex con-
clavi, admodum civiliter ac honeste excusabat princeps. Sed neque extero-
rum colloquia, nisi post multos dies, admittebat.
Econtra dux ille ob nuncium nati sibi haeredis varia laetitiae signa edidit
atque erga milites praesidiarios et quoscunque transeuntes propinatione
vini munificum se exhibuit et liberalem.
Sic etiam comes Penneranda, quando obsidione liberata nunciabatur Ilerda ,
in pauperes civitatis ac milites praesidiarios insigni liberalitate usus est.
Duci Mantuano, quando per legatum illius significabatur attigisse illum aeta-
tis suae annum decimum-octavum, quo regimini praeesse coepisset, me-
diatores et alii foelicitatem regiminis precati sunt. Finis anni 1647.
Bona festa sibi invicem precari maiores legati consueverant, prius per ali-
quem de familia, deinde personaliter. A minoribus vero recipere quidem
hoc officii, sed non reddere solebant.
Inter Avauxium quoque et Saviedram ea intercessit civilitas, ut alter alterius
aedes non transiret, quin de valetudine inquireret ac salutem dici curaret .
In eadem civilitate ortum habuit, quod frequenter maior minori cederet,
si in loco tertio non ut legatus, sed ut amicus compareret.
Neque vero insinuationes ac visitationes, quas recessuri ab una urbe in
aliam praemittebant reversuri, a necessitate sed ab arbitrio erant. Si tamen
eae omitterentur, incivile habebatur.
74
DH, Adami II fol. 178’.
In quadam processione aderant immediate sequentes venerabile sacramen-
tum legati Gallici Avauxius et Servien. His dum a tergo tam arcte se iun-
gerent duo residentes Gallicani Beauregard
intermedio daretur locus, noluit comitari processionem archiducis Leo-
poldi Wilhelmi (velut magistri ordinis Teutonicorum et episcopi) legatus,
sed e templo mox, unde exibat processio, se absentavit, quamprimum illi
innotuit, quod ipsi solummodo essent residentes, non autem plenipotentiarii
aut ambasciatores Gallici. Eratque illius ratio, quod residentes huiusmodi
non repraesentarent personas mittentium, quemadmodum facerent deputati
principum ac statuum imperii, qui proinde usitatissimo nomine proprie le-
gati vocentur. Id cum domino Servien per legatum Corbiensem tunc prae-
sentem diceretur, sustinuit ille, residentes quoque esse legationis partem.
75
Rangstreit bei einer von den Franzosen angestellten Komödie
DH, Adami II fol. 217’.
Quadam die invitati ad solemnem (Gallis in aula episcopi Osnabrugensis
exhibentibus) comoediam legati quidam. Cum doctor Adolphus Krebs,
electoris Bavariae legatus secundarius, immediate subsequi vellet collegam
suum legationis Bavaricae caput baronem ab Haselang, adeoque praecedere
dominum de Giffen, serenissimi archiducis Leopoldi Wilhelmi velut ma-
gistri ordinis Teutonici et episcopi Argentinensis legatum, nec in multitu-
dine spectatorum absque offendiculo retrahi posset Krebsius, abiit contra-
dicendo Giffanus et sequentibus diebus publicam de hoc facto querelam in-
stituit in senatu principum.
76
DH, Adami II fol. 177’.
Quae praeexistentibus in loco tractatuum oratoribus coniuges supervenie-
bant, honeste visitabantur a maioribus legatis, etiam ecclesiasticis, ipsoque
nuncio Apostolico. Non revisitabant autem.
Lepidum fuit, nec tamen evitabile: quod mutuae etiam inter foeminas mai-
orum minorumve coniuges legatorum intercederent visitationes, non sine
cerimoniis masculinis, observatoque praecedentiae seu iure, seu praetextu,
et nonnumquam contentionibus.
Unde, cum domini Sannazarii Mantuani legati coniunx prius visitasset con-
iugem domini de Brün Hispani quam comitis Servien, noluit haec ab ea
visitationem admittere.
77
DH, Adami II fol. 197’.
Principalium suorum insignia ad fores habebant suspensa legati Apostolicus,
Caesarei, Hispani, Galli, Sueci, Dani, Lusitani, electorales omnes, Venetus,
Mantuani, Sabaudi, foederati Belgii
genses, Austriaci, Burgundi, Bavari, Palatini Neoburgici, Saxones, Bruns-
vicenses, Badenses, Hassiaci aliique similes. Episcopus vero Osnabrugensis
non solum electorale, sed suum iuxta insigne proprium foribus aulae suae
praefixum habebat.
78
DH, Adami II fol. 211’.
Habebant ampliores legati quidem designata sibi et fere conducta recrea-
tionum loca extra urbem, in villis aut campis amenitate conspicuis
quorum superliminaribus aut parietibus dum sua quisque fixisset insignia
propria aut principis sui, erant ea non solum ab incursibus praedonum tu-
tiora, sed etiam immunia plerumque ab aliorum legatorum accessu.
Extra civitatem Monasteriensem iuxta collegium S. Mauritii locus erat, in
quem nonnumquam animi gratia secedebant mediatores, aut soli, aut simul,
altero tamen alterum praeveniente. Verum illi nunquam extra urbem per-
noctarunt. Cum vero sub finem tractatuum adverteret nuncius, quod in
locum illum nonnunquam intromitterentur acatholici, ipse non amplius visus
fuit in eodem comparere.
79
DH, Adami II fol. 176’.
Comes Trautmansdorfius cum Suecis reassumpturus tractatum Osna-
brugam meditatur, disponique iubet domicilium, quod prius incoluerat
ibidem. Lustrari hanc domum faciunt Lamberg et Crane, inveniuntque
clam et occulte dispositum infra cineres in fornace pyrobolum 50 libras
ponderantem: quem extrahentes mittunt Trautmansdorfio. Nec tamen pene-
trari potuit, quo fato cuiusve facto istuc dispositus fuerit globus. 1646
Decembri.
80
DH, Adami II fol. 179.
Moritur Munsterii Hispaniae nomine legatus archiepiscopus Cameracensis,
die 25. Octobris 1647. Postero die sub serum vesperum funus ad ecclesiam
Clarissarum devehitur, subsequentibus illud sex rhedis panno nigro ob-
ductis, tam ipsis, quam equis, totoque comitatu. Aderant quoque facigeri
quadraginta funus stipantes; quod deinde in dicta ecclesia depositum fuit,
donec fratrum de observantia templum, quod construi coeperat, esset con-
summatum, in quo ipse sepeliri petierat
Graf d’Avaux ließ für ihn eine Seelenmesse in der Clarissenkirche lesen, wie Ogier S. 194
mitteilt. Aus dessen Tagebuch sind mehrere Todesfälle innerhalb der französischen Gesandtschaft
ersichtlich. Am 28. April 1646 starb Oudin, Sekretär des Residenten Rorté (S. 152), am
16. Juni 1647 Gilles de la Roche vom Gefolge des Grafen d’Avaux, der auf dem Friedhof der
Dompfarrei St. Jakobi begraben wurde (S. 189). Der am 7. Dezember 1647 verstorbene
Antoine de Meaux, Baron de Survilliers, erhielt ein prächtiges Grabmal in der Minoritenkirche
(S. 197f., 242). In Münster scheint auch Theodore Godefroy, trésorier des registres et
traités, am 5. Oktober 1649 gestorben zu sein (S. 123).
Volmari legati Caesarei defuncta coniunx Munsterii sepelitur sub seram
noctem in ecclesia vicina absque singulari apparatu. Julio 1645.
Marchionis Culmbacensis legatus doctor Müller Osnabrugi diem clausit
extremum in fide Lutheri. Eius tamen funus comitati etiam sunt nonnulli
ex catholicis invitati; aliqui, tametsi rogarentur, emansere.
Similiter dum fatis functus esset Munsterii Brunovicensis ducis legatus doc-
tor Lampadius atque alibi sepeliendum funus rhedae impositum extra urbem
veheretur, ipsummet non solum suae religionis consortes, sed etiam catho-
lici quidam episcopales comitati sunt.
81
DH, Adami II fol. 209.
In area ecclesiae cathedralis Munsteriensis (campus dominicus sive thumb-
hoff vulgo dicitur, locus amplissimus) dux Longevillaeus dispositum et
iussu suo separatum habebat locum pro exercitiis epheborum suorum eque-
stribus. Quadam vero nocte, cum deiecti essent (ignoratur aut iussu aut
molimine) istius loci sepimenta et postes deiecti atque e terra plane eruti:
eum ut ante fuerat restitui mox curat princeps. Dubitarunt cathedralium
canonicorum nonnulli, immunitatis videlicet ecclesiasticae conservatores,
utrum non istiusmodi exercitiorum institutione, maxime quae inconsulto
capitulo fierent, immunitas ista posset violari? Creditumque fuit, non posse:
quod ea aulas veluti necessarie consequerentur, ac proinde, quibus habitandi
locum facta esset facultas, etiam illa agendi, quae de se honesta essent, licen-
tia concessa videretur.
Iuxta cathedralis ecclesiae fores trabe versabili impediebatur transitus pub-
licus, praecipue equestris aut currulis. Quia vero ille commodissimus erat
et compendiosus duci Longevillaeo, et vel ideo arridens, quod eo habito opus
non esset immediate transire domicilia eorum, qui in eadem area sive campo
habitabant, Nassovii, Saviedrae, episcopi Osnabrugensis, Veneti: idcirco
ab ecclesiae structuario requiri iussit clavem, qua aperire trabem pro arbitrio
suo posset. Excusavit structuarius et missionarium ad summae aedis de-
canum remisit. Non quidem fuit requisitus pro ea decanus: audivi tamen,
eam vel absolute negandam fuisse, vel non aliter concedendam, quasi si aliis
etiam campi dominici accolis legatis, Caesareo, Hispano, electorali, Veneto,
ipsique Avauxio, concederetur. Quadam vero nocte scissa et in plures partes
divisa trabs fuit: sed mox decani iussu reparata, ferreis laminis clavisque adeo
munita, ut secari amplius non potuerit. Itaque transitus ille imposterum
immunis permansit.
82
DH, Adami II fol. 211.
Mira legatorum solertia factum est, quod inter concurrentes ex tot nationi-
bus homines vix aliquae intercesserint rixae, contentiones, vulnera aut cae-
des mutuae. Non tamen plane evitari potuit, quin ex aula comitis Traut-
mansdorffii duo, comes Strotzius
extra portas duello concertarent et mutuis acceptis vulneribus domum red-
irent.
Quemadmodum etiam ex aula Longevillaei ducis nonnemo in duello con-
fixus periit, ante obitum occisori suo, cui nec antea fuerat inimicus, caedem
remittens .
Si quid a famulitio legatorum commissum esset carceris [!] aut maiori poena
dignum, legati reos potestati magistratus tradebant puniendos. Ita Nassovius
Caesareus et Contareni Venetus ephebos quosdam suos gravius delinquentes
exutos prius vestimentis aulicis ac velut exauctoratos exaulizatosque car-
ceris civili praefecto et militari praesidio urbis [ad] custodiendum reddidere.
Studiosi quidam insolentes et levicoli horis matutinis obvium ducis Longe-
villei pharmacopaeum vulnerarunt. Eos a magistratu puniendos urgebat
dux; nec erat ille segnis. Mancipatus enim carceri fuit unus; et qui ab eo no-
minati fuere complices a Jesuitis expetiti, ut ad similem poenam raperentur.
Fuit hoc iustitiae studio satisfactum quidem duci et pharmacopaeo; nihilo-
minus cum Jesuitis erat magistratus discors, illis punitionem sibi, huic vero
sibi competere asserentibus
Vgl. [Nr. 153 S. 165] und [Nr. 158 S. 168] .
cessere. Praesumebatur tamen in hoc saltem casu pro magistratu, cuius erat
cura legatos, tum eorum quoque ministros ab iniuria omni servare immunes.
83
DH, Adami II fol. 154’.
Magistratus Monasteriensis, ut pro dignitate ac honore legatos et quosvis
extraneos excipere ac tractare posset, nullis pepercit sumptibus ac labori.
Itaque et aedes et plateae mundius abhinc habitae et famulitium equestre,
quod die reitende diener vocant, pallio rubro donatum, distincto suffulturis
et fimbriis flavis, quo induti deputatos e magistratu aut ipsos consules ac
senatores comitarentur. Anno 1646.
84
DH, Adami II fol. 209’.
Legatorum tanta fuit praerogativa, ut et noctu intrantibus aut exeuntibus
portae aperirentur a gubernatore urbis aut magistratu.
Si quae etiam legati Apostolicus, Caesareani, coronarum, electorum, re-
rumpublicarum, principum ac statuum imperii terra marique aut fluviis
adduci curassent ad victum suum suorumve domesticorum necessaria, eius-
que exhiberi fecissent testem schedam: erant ea ab omnibus teloniis, pedagiis
aut vectigalibus per imperium aliasque partium ditiones plane ac pleno
immunia.
85
DH, Adami II fol. 210’.
Quoties legatorum aliquis domum senatoriam transibat, dispositi ordine suo
milites stationarii fere triginta expectabant transeuntem, quod etiam ad
portas civitatum faciebant Monasterii et Osnabrugae.
Sub initium quoque congressus, quoties transirent Caesareani, tympana
pulsabant milites Monasterii, quod non faciebant Gallis aut Hispanis. Postea
vero, ne quid in praesidio appareret partialitatis, a mediatoribus admoniti
id intermisere.
86
DH, Adami II fol. 209’, 228’, 229’.
Gubernator urbis Monasteriensis Raymontius miles erat strenuus ac prudens.
Is omnes in munitionibus deambulationes praeclusit, etiam legatis quarum-
cunque partium, quoad pax conclusa esset. Cum ipsi nunciatus fuisset ac-
cessus legati alicuius ex maioribus aut recessus ab urbe, accepta prius a me-
diatoribus informatione, qui se gerere deberet, excepit illos reverenter eos-
que ab omni violentia reddidit securos.
Gubernator urbis palla veste induebatur ob mortem Imperatricis. Id non-
nemo Gallus improperabat in gubernatore, qui neutralis esset. Respondit
ille, se tam diu comedisse panem in servitio Imperatoris, ut merito coniugis
obitum lugere debeat addiditque: S’il plaira mourir a vostre reyne, ie feray
le mesme.
Gubernatorem urbis Monasteriensis reprehendebat Servien, quasi in leges
neutralitatis peccasset, praesidio suo tantum plausum permittendo ob factam
pacem Hispano-Batavicam. Ait vero gubernator: se et urbem neutrales esse
in gratiam faciendae pacis, proinde tunc merito gestiendum esse, cum pax
aliqua iniretur. Ne vero partialitatis alicuius argui posset, pollicebatur non
minora laetitiae signa, si et Gallicana pax cum Hispanis Munsterii conficere-
tur.
87
DH, Adami II fol. 225–230: Observationes circa quaedam argute dicta aut facta
De principibus Germaniae non armatis quidam legatus dicebat: Eum, qui
non habet arma, vestem nuptialem non habere, nec restare, quam ut ligatis
manibus et pedibus proiiceretur extra ditionem suam.
*
Nonnemo ex legatione Batavica Suecos milites comparabat locustis, quod,
quemadmodum hae volando hinc inde ac saltando meliores herbas come-
derent, sic illi ab una in aliam imperii provinciam percurrendo, illas plerum-
que impeterent, ubi opimiora essent spolia.
Cum de appellatione evangelicorum, utrum ea donandi essent Augustanae
confessionis asseclae, tractaretur inter catholicos, ait Sabaudiae legatus: Si
ipsi volent vocari evangelici, nos vocari debebimus epistolares. Novum
enim testamentum evangeliis et epistolis constat.
*
De quodam, qui Gallis erat familiarior, legato principis imperii, dicebatur,
eum servire Servienti (comiti Servien) et claudicare cum Claudio (Claudio
de Mesmes comite d’Avaux).
*
Conclusa pace nonnemo, qui per eam gravissime laesus videbatur, ipse quo-
que laetitiae signa edidit explosione bombardarum. Rogatus a viciniore le-
gato, quid faceret? respondit: Explodo pacem.
*
Pro pace Hispano-Batavica multa edebantur signa laetitiae et explosiones
tormentorum maiorum. Haec Galli quidam numerabant, et cuilibet explosi-
oni adiungebant unam urbem aut provinciam, cui vigore istius pacis renun-
ciare perpetuo rex catholicus deberet.
*
Quidam e legatione Gallica aiebat: tres esse nationes, quarum una praesens,
alia praeteritum, tertia futurum tempus respiciat. Gallos praesenti rerum sta-
tui se accomodare solitos, Hispanos praeterita respicere, Italos velut in-
genii perspicacioris respicere futura.
*
Conquerebatur apud nuncium Apostolicum Servien, quod Volmarus in-
iuriosa quaedam glossemata edidisset ad publicum aliquod Gallorum scrip-
tum, apponendo videlicet in margine haec formalia: Hoc non est verum.
Hoc est falsum. Hoc est falsissimum. Nuncius aiebat, glossas illas esse re-
lativas ad asserta quaedam, quae videnda prius essent, quam de marginali-
bus formari posset iudicium. Servien absque mora proferebat scripturam
glossatam, verum absque nomine aliquo. Et cum obiiceret nuncius, incer-
tum esse glossarum authorem, nec proinde iuste argui posse Volmarum,
institit Servien, de authore non esse dubitandum ursitque, ut nuncius in-
terrogaret Volmarum, num diffiteri posset, se glossematis istius esse autho-
rem. Verum reposuit nuncius, hoc simile esse ac si a viro honesto quaerere-
tur, num ille esset furti reus, de cuius authore dubitaretur. Porro glossae
istae duntaxat erant informatio cuiusdam confidentioris amici, qui veritatem
edoceri cupiebat.
*
In familiari discursu magnus quidam legatus catholicus extollebat labores
comitis d’Avaux, quos pro honore et incremento coronae Galliae per annos
quatuordecim constanter non minus quam laudabiliter sustinuisset. Avau-
xius vero non quatuordecim, sed viginti quatuor annorum operam numera-
bat. Reposuit alter: non esse computandum hoc temporis, quod in promo-
vendo bello erigendisque foederibus cum Suecis, Hollandis ac protestanti-
bus impendisset.
*
Solebat comes Penneranda magnam etiam in adversa Hispanorum fortuna
fiduciam in divina providentia collocare dicendo: Dios es grande. Quod
pium comitis dictum Galli aliquando ridere et per iocum usurpare sunt
auditi.
*
Nuncio Apostolico increpanti quendam e catholicis de nimia in concedendis
bonis ecclesiasticis facultate respondit ille: in periculo naufragii abiiciendas
esse quasdam merces, ut salventur caeterae. Reposuit vicissim nuncius:
Non abiici autem praestantiores, sed viliores primum, deinde, non abiici
tot, ut navis periclitetur a levitate, quae prius periculum incurrebat ex onere.
*
Ex Suecica legatione nonnemo audiens, quod iniquae vocarentur eius postu-
lationes de tam immensa summa pro satisfactione militiae, aiebat: Utile est
aequum .
*
Cui consonans erat, quod e legatione alia dicebat quidam: In pacificatorio
hoc tractatu infirma esse argumenta, quae ab honesto desumantur; valere
ea, quae fiant ab utili.
*
Conquerenti cuidam minorum statuum legato, quod eorum iura a poten-
tioribus passim supprimerentur et possessiones invaderentur ab aliis, respon-
dit alius: An nescis minores pisces a maioribus devorari? Imo vero, ait,
scivi hoc animalibus brutis, ipsisque imprimis lupis esse solemne. Verum
hoc me male habet, quod brutum hoc facinus etiam homines imitentur.
*
De comite Servien duo eminentiores legati discurrentes, eorum unus aiebat,
illi non servientis, sed dominantis nomen et rem potius convenire, ut qui
variis artibus dominium legationis acquisierit effeceritque, ut primum dux
Longevillaeus, deinde Avauxius Munsterio, nec minus Osnabruga baro de
Rortée ac postea monsieur La Barde fuerint avocati, ita ut cum ipso in West-
phalia solus relinqueretur cognatus eius monsieur de la Court, qui ab eius ore
et nutu dependeret. Addidit alter: Si haec vera sint, nec Abelis quidem
nomen ipsi convenire, sed Cain vocitandum esse, qui collegas suos honore
legationis velut anima viventis spoliasset.
*
Pax Hispano-Batava, cum esset conclusa et a partibus subscripta, accessit
ad mediatores gubernator urbis interrogans, num ad moenia explodi de-
beret? Respondit nuncius: Ipsa pax, si quidem damna contineat contra reli-
gionem. Caeterum, cum partes non per mediatores convenerint, sed imme-
diate, ab ipsis etiam requirendum erit, quae laetitiae signa et ceremoniae in
publicatione eius observandae sint.
*
Visitabatur a mediatoribus et Caesareanis comes Penneranda lecto defixus.
De quo postea quaesti sunt Galli, quasi Hispanis nimius exhiberetur honor.
Mediatores non solum pro excusatione inducebant Pennerandae aegritu-
dinem, quam et ipse civiliter prius excusasset, sed etiam eorum alter iocando
pollicebatur duci Longevillaeo, si quidem ipse simili cacoethe collum suum
aperiri permitteret eaque causa deberet lectulo defigi, eundem profecto sibi
honorem exhibendum fore.
*
Liberationem electoris Trevirensis nuncius Apostolicus Gallis significabat,
addens, non dubitare se, quin Pontificis inclinatio hanc liberationem
promovisset. Respondit vero Gallorum unus: Non se dubitare de hoc;
credere tamen, quod et Torstensonii (tunc in provinciis Caesaris haere-
ditariis libere grassantis) interpositio liberationi huiusmodi imprimis
commodarit.
*
Habuerunt Jesuitae Munsterii affixionem, quam vocant, carminum sane
perpulchram in atrio scholarum suarum, in quibus ad legatorum omnium
nomina ac honorem luserunt studiosi adolescentes. Ne vero inter hos
quisquam ex ordine aut dispositione offendi posset, alphabetum imitati
sunt: ita, ut qui alias primo loco aut iuxta poni debuissent, medio nonnun-
quam aut etiam ultimo fere loco collocarentur sine iniuria cuiusquam aut
offensa. Itaque primus in affixione huiusmodi locus tributus fuit Abeli
Servien, secundus Adamo Adami, et sic deinceps. 1647.
*
Vix fuit in Westphalia serena aestas praeter unicam, quoad in ea erant
legati ad pacem congregati. Rogavit quendam capucinum Westphalum
nonnemo legatus: Num in Westphalia semper tam pluvia ac tristis aura
esset? Respondit: Imo, quamdiu hic sunt tot extranei, quod merito West-
phali mirentur.
*
Eo die eaque hora, queis Munsterii subscripta pax fuit, prima nix istius
anni cecidit ac mox evanuit liquefacta. Colloquebantur de hoc aliqui
legati, dicebatque unus: Monet nos haec nix, ut pacis candori applaudamus.
Alter: Monet nos, ut evanituram vereamur.
*
Erat, qui ut ecclesiastica quaedam bona suis principalibus servaret, Gallos
fraequenter accesserat pro interpositione rogans, nec unquam sine verbo-
rum solatio dimissus. Re desperata cumque videret Gallos hac in parte nihil,
aut non velle, aut non posse, per iocum cum uno ex plenipotentiariis ex-
postulat dicens: deberi sibi ab ipsis par calceorum, quod fraequentando
illos frustra trivisset.
*
Comes Trautmansdorfius e Westphalia abiturus nuncium interpellat, non ve-
lut mediatorem, sed velut amicum, num discessum hunc suaderet? Nuncius
declinabat responsum; sciens vero quod non libenter comes recederet pace
non confecta, interrogavit, an liceret illi bona Caesaris venia per annum
adhuc in Westphalia remanere? Neganti id comiti dixit: abiret igitur, quia
intra annum necdum conficienda pax esset.
*
Concionator quidam novellus e societate Jesu dominica decima post Trini-
tatis, dum legeretur evangelium: videns Jesus civitatem flevit super eam
etc. in Monasteriensis civitatis ordines et statum vehementius invectus, eam
indignam esse adstruxit, in qua pax conficeretur
Vgl. [Nr. 96 S. 102] . Obige Stelle bezieht sich auf jene Predigt vom 20. August 1645 (dominica
decima post Trinitatis), über die im Rate Klage geführt wurde.
boni viri ipseque magistratus effecerunt, ut scripto benignius explicaret
dicta sua, et tamen haud diu postea pro concione peroraret.
*
Foederati Belgii legati ecclesiam cathedralem eiusque reliquias, ornamenta
et supellectilem sacram lustrant ductore et comite parocho S. Lamberti .
Eorum nonnemo iocose interrogat, num permissum sibi esset vasa sacra
reliquiarum tangere? Respondit pastor, licere cum veneratione; caetera, si
contemptus adforet, esse quoque sanctis ultionis potestatem. Cum porro
recessissent domum, fracta est rhedae, cui insidebant, axis, ita ut aegre illaesi
dilaberentur legati et pedites redire domum deberent. Parocho vero deinde
in familiari colloquio fuit materia vicissim iocandi ac dicendi, ut discerent
nostros non temnere divos.
*
Salvius nomine cuiusdam capituli cathedralis visitatus, exponentis innocen-
tiam suam, quodque sine culpa aliqua interveniente privarentur suis iuribus,
ut ostenderet, in iis, quae omnes tangunt, non posse semper haberi singu-
lorum rationem, ait: Quid meruere boves animal sine fraude doloque ?
*
Ordinum foederati articulos statuendae pacis cum rege catholico exhibue-
runt Hispanis. Quos cum fere eosdem esse adverteret comes Penneranda
cum iis, qui in nuperis induciis pacti essent, surrexit et appraehensis Bel-
garum manibus exclamavit: Ergo fiat pax. Quam Hispani subitam inopina-
tamque declarationem obstupuerunt Belgae. Dixeruntque postea ad princi-
pem Osnabrugensem, eo momento constitui pacem potuisse, nisi Gallorum
intuitu eo usque differri debuisset, donec appareret eos moram nectere rei-
publicae suae nimium quantum damnosam.
*
E legatione Gallica nonnemo testimonium petebat a mediatoribus, quod pax
non a Gallis, sed ab Hispanis impediretur. Responderunt mediatores, hoc
testimonium ab ipsis actis petendum, ex quibus aperte constet, penes quem
sit ea mora. Mediatorum vero non esse uni aut alteri parti eius culpam tri-
buere. 1648 Februario.
*
Cum Suecis obsidentibus Widenbrugum et Furstenoniam obiicerentur
praeliminaria, in quibus habebatur, quod in civitatem et cognominem dioe-
cesin Osnabrugensem nemo plus iuris aut facti usurpare deberet, quam
ante habuisset, reposuit e Suecis nonnemo, se hanc observare conven-
tionem. Nam ante initos tractatus ius habuisse invadendi civitatem, igitur
et nunc illud habere.
*
Abituro cuidam legato catholico, qui in protestantium desideria pronior
fuisse dicebatur, nuncius Apostolicus foelicitatem itineris precari fecit et
adiici, quod spirituali aliquo honorariolo ipsum, sicut caeteros, libenter affi-
cere vellet; sed ignorare se, quo id animo suscipiendum esset ab eo, de quo
non plene constaret, cuius esset religionis.
*
Interceptae nonnunquam fuerunt literae legatorum a Suecis etiam ad Caesa-
rem datarum [!]. Obiiciebantur huic facto praeliminaria, sed repositum fuit
ea non de nunciis intercursoribus, sed de postis publicis sive imperialibus
intelligenda.
*
Avauxius Monasterio recedens ab amico quodam rogatus fuit: quisnam ab
ipso haberetur praecipuus pacis obex? respondit: se ignorare, cumque non
in difficultate negotiorum, sed in voluntate quorundam hominum consistere.
*
Dicebat nonnemo legatorum catholicus: Ex eo, quod instrumento pacis
tam pauci catholici, protestantes vero tam insigni numero subscripsissent,
satis apparere, che parte havesse havuto il meglior mercato.
*
Servien sub finem tractatuum diutius haerens Osnabrugae pluries scripsit
ad mediatores continebanturque in literis quaedam, quae et ipsos mediatores
et Hispanos offendere potuissent
responderi Contarenus; verum nuncius censuit non respondendum, tum
alias ob causas, tum ne tractatum Osnabrugae institutum probare videretur.
Igitur accersito secretario comitis, qui responsum urgebat, praelectum fuit,
quod ipsi referre posset ipse, in hunc sensum: Ea, quae in literis huiusmodi
continerentur mediatores pungentia, haberi pro non intellectis (italice non
lo pigliamo per inteso), ne ex mediatoribus fieri viderentur adversarii; quae
vero Hispanos tangerent, non se velle ipsis communicare, quandoquidem
ea duntaxat, quae ad pacem, non vero quae ad rixas faciant, procurare velint.
*
Quidam catholicus dicebat: credere se, si nunc de crucifigendo iterum Chri-
sto ageretur, ut pax fieret, inveniendos homines, qui clamarent: crucifige,
crucifige. Cum enim Christus vere sit rex pacificus, quidni se permitteret
crucifigi et immolari hostiam pacis?
*
In quadam deputatione catholicorum ad nuncium facta nonnemo legatus
episcopalis animos addere nuncio conabatur, quatenus cum haereticis ipse
tractaret eosque ad mediocritatem disponeret circa bona ecclesiastica. Id
enim propter eximias illius dotes atque in rebus agendis prudentiam non
solum protestantibus gratum, sed etiam religioni utile futurum. Subsumpsit
nuncius: Se non consensurum sedis Apostolicae nomine, ut vel uno die
haereticis concederentur bona ecclesiastica. In hoc si consenserint ipsi,
tractatu opus non esse; si non consenserint, alio similiter tractatu non fore
opus.
*
Eo die, quo Munsterii pax fuit subscripta, visa est volare ciconia a campo
dominico super curiam senatoriam, nec ulterius visa. Admirantibus qui id
videbant, quod sub hiemale tempus unica et sola se spectandam praeberet,
dicebat quidam: Haec ciconia est pax Germanica, quae sine Hispano-Gallica
est intempestiva ac velut sine coniuge maritus.
*
Quidam pro symbolo scribebat circum effigiem suam: Angeli pacis amare
flebunt
responsum tulit: Reddantur mihi ea, quibus per pacem exutus sum, et subito
scribam: Angeli pacis iucunde ridebunt. Caetera non est causa aliter loquen-
di, quam locutus fuerit Isaias capitulo 33.
*
Claudat observationes has, quod observatu dignissimum est, quodque non
iam argute, sed prudentissime Fabius Chisius nuncius Apostolicus respon-
sum dedit.
Ille cum repudiasset regis Galliae munera per Alexandrum Fabri nuper car-
dinalis Mazarini secretarium sibi oblata, addebat, idem se Caesareis fecisse.
Respondit Alexander: hoc iam in Galliis innotuisse et prudenter factum cen-
seri, ex eo, quod Caesar causa esset damnorum religionis; quia vero rex
christianissimus hac in parte immunis et innocens sit, idcirco posse ac de-
bere acceptari munera Gallicana. Subridens nuncius ait, non se futurum
talem iudicem; antea se utriusque, et Caesaris et regis, legatos monuisse,
ut pacem facerent absque religionis et ecclesiasticae rei nocumento; post
illata vero damna sperare se, quod uterque suae conscientiae consuluerit,
proinde ambos ad omniscii Dei tribunal remittere.
Idem Alexander Fabri post oblata munera mediatores rogavit, ut in Bel-
gium irent et Hispanos moverent ad congressum pro pace. Respondit nun-
cius: hoc non a solis Hispanis, sed ab utriusque partis voluntate dependere,
nec ituros se ad convivium, nisi invitatos .