Acta Pacis Westphlicae II B 1 : Die französischen Korrespondenzen, Band 1: 1644 / Ursula Irsigler unter Benutzung der Vorarbeiten von Kriemhild Goronzy

[p. XI] [scan. 11]

GEDRUCKTE QUELLEN UND LITERATUR

    APW
  • Acta Pacis Westphalicae, i. A. der Vereinigung zur Erforschung der Neueren Geschichte hg. v. Max Braubach und Konrad Repgen.
  • APW
  • Acta Pacis Westphalicae, Serie I: Instruktionen. Bd. 1: Frankreich, Schweden, Kaiser. Bearb. v. Fritz Dickmann, Kriemhild Goronzy, Emil Schieche, Hans Wagner, Ernst Manfred Wermter. Münster 1962. Zit.: APW I, 1.
  • APW
  • Acta Pacis Westphalicae, Serie II Abt. A: Die kaiserlichen Korrespondenzen. Bd. 1: 1643–1644. Bearb. v. Wilhelm Engels unter Mithilfe von Elfriede Merla. Münster 1969. Zit.: APW II A 1.
  • APW
  • Acta Pacis Westphalicae, Serie II Abt. C: Die schwedischen Korrespondenzen. Bd. 1: 1643–1645. Bearb. v. Ernst Manfred Wermter. Münster 1965. Zit.: APW II C 1.
  • APW
  • Acta Pacis Westphalicae, Serie III Abt. D: Varia. Bd. 1: Stadtmünsterische Akten und Vermisches. Bearb. v. Helmut Lahrkamp. Münster 1964. Zit.: APW III D 1.
  • Aitzema
  • Aitzema, Lieuwe van ( Leo ab): Historia Pacis a foederatis Belgis ab anno 1621 ad hoc usque tempus tractatae. Lugduni Batavorum 1654.
  • Aitzema
  • Aitzema, Lieuwe van ( Leo ab): Historie of verhael van saken van staet en oorlogh, in ende omtrent de Vereenigde Nederlanden. V: Beginnende met den Jare 1640 en eyn-digende mit het begin van den Jare 1645. s’Gravenhage 1660. Zit.: Aitzema V.
  • ADB
  • ADB: s. Biographie, Allgemeine Deutsche.
  • André
  • André, Louis: Michel Le Tellier. L’organisation de l’armée monarchique. Paris 1906.
  • André
  • André, Louis: Le Maréchal de La Mothe-Houdancourt. Son procès, sa rébellion, sa fin. In Revue d’histoire moderne 12 (= N. S. 6) (1937) S. 5–35.
  • Aretin
  • Aretin, Carl Albert von: Chronologisches Verzeichniß der bayrischen Staats-Verträge vom Tode Herzog Georgs des Reichen (1503) bis zum Frankfurter Territorial-Receß (1819). Passau 1838.
  • Ascoli
  • Ascoli, Georges: La Grande Bretagne devant l’opinion française au 17 e siècle (= Travaux et mémoires de l’Université de Lille. Nouvelle série, fasc. 13). 2 Bde., Paris 1930.[ dAvaux]: Lettres du comte d’Avaux à Voiture suivies de pièces inédites extraites des papiers de Conrart. Hg. v. Amadée Roux. Paris 1858. [ dAvauxServien]: Lettres de Messieurs d’Avaux et Servien, ambassadeurs pour le Roy de France en Allemagne, concernantes leurs différens et leurs réponses de part et d’autre en l’année 1644. o. O. 1650.
  • Barthold
  • Barthold, Friedrich Wilhelm: Geschichte des großen deutschen Krieges vom Tode Gustav Adolfs ab mit besonderer Rücksicht auf Frankreich. 2 Bde., Stuttgart 1842–1843.
  • Barozzi
  • Barozzi, NicolòBerchet, Guglielmo (Hg.): Relazioni degli Stati europei lette al Senato dagli ambasciatori veneti nel secolo decimosettimo. Serie II: Francia, II. Venedig 1859.
  • Baschet
  • Baschet, Armand: Histoire du dépôt des Archives des Affaires Etrangeres. Paris 1875.
  • Bau- und Kunstdenkmäler von Westfalen
  • Bau- und Kunstdenkmäler von Westfalen. XLII: Kreis Warendorf. Münster 1936.
  • Baur
  • Baur, Joseph: Philipp von Sötern, geistlicher Kurfürst von Trier, und seine Politik während des Dreißigjährigen Krieges. 2 Bde., Speyer 1897–1914.
  • Bazin
  • Bazin, Anaïs de Raucon: Histoire de France sous Louis XIII et sous le ministère du Cardinal Mazarin, 1610–1661. 4 Bde., 2. Aufl., Paris 1846.
  • Beaucaire
  • Beaucaire, Horric de: Un collaborateur de Richelieu et de Mazarin. Bernard du Plessis-Besançon (1600–1670). In Revue d’histoire diplomatique 9 (1895) S. 97–123, 225–243 und 404–416.
  • Beaucaire
  • Beaucaire, Horric de: s. Du Plessis- Besancon, Bernard.
  • Becker
  • Becker, Winfried: Der Kurfürstenrat. Grundzüge seiner Entwicklung in der Reichs-verfassung und seine Stellung auf dem Westfälischen Friedenskongreß (= Schriften-reihe der Vereinigung zur Erforschung der Neueren Geschichte e. V. 5). Münster 1973.
  • Bercé
  • [p. XII] [scan. 12]

    Bercé, Yves- Marie:
    Aspects de la criminalité au XVII e siècle. In Revue historique 239 (1968) S. 33–42.
  • Biaudet
  • Biaudet, Henry: Les nonciatures apostoliques permanentes jusqu’en 1648 (= Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Ser. II Bd. II, 1). Helsinki 1910.
  • Biographie
  • Biographie, Allgemeine Deutsche. 56 Bde., Leipzig 1875–1912. Zit.: ADB.
  • NDB
  • Biographie, Neue Deutsche. 10 Bde. erschienen. Berlin 1953–1974. Zit. : NDB.
  • NBG
  • Biographie générale, Nouvelle ..., depuis les temps les plus reculés jusqu’à nos jours s. 46 Bde., Paris 1862–1866. Zit.: NBG.
  • BNB
  • Biographie Nationale. 39 Bde. erschienen. Brüssel 1866–1976. Zit. : BNB.
  • BU
  • Biographie universelle. 45 Bde., 2. Aufl., Paris 1854ff. Zit. : BU.
  • Bittner
  • Bittner, LudwigGroß, Lothar (Hg.): Repertorium der diplomatischen Vertreter aller Länder seit dem Westfälischen Frieden. I. Oldenburg-Berlin 1936.
  • Blok
  • Blok, Pieter Johannes: Geschichte der Niederlande. IV (= Allgemeine Staatenge-schichte Abt. I Bd. 33, 4). Gotha 1910.
  • Blok
  • Blok, Pieter Johannes: Frederik Hendrik Prins van Oranje (= Nederlandsche histo-rische Bibliotheek XIII). Amsterdam 1924.
  • BNB
  • BNB: s. Biographie Nationale.
  • Böckenförde
  • Böckenförde, Ernst- Wolfgang: Der Westfälische Frieden und das Bündnisrecht der Reichsstände. In Der Staat. Zeitschrift für Staatslehre, öffentliches Recht und Verfas-sungsgeschichte 8 (1969) S. 449–478.
  • Böhme
  • Böhme, Klaus- Richard: Geld für die schwedischen Armeen nach 1640. In Scandia. Tidskrift för historisk forskning 33 (1967) S. 54–95.
  • Börsting
  • Börsting, Heinrich: Geschichte des Bistums Münster. Bielefeld 1951.
  • Börsting
  • Börsting, HeinrichSchröer, Alois: Handbuch des Bistums Münster. I: Geschichte. 2. Aufl., Münster 1946.
  • Boppe
  • Boppe, Auguste: Correspondance inédite du comte d’Avaux (Claude de Mesmes) avec son père Jean-Jacques de Mesmes, Sieur de Roissy (1627–1642). Paris 1887.
  • Bougeant
  • Bougeant, Guillaume Hyacinthe: Historia des Dreyssigjährigen Krieges und des darauf erfolgten Westphälischen Friedens. Aus dem Französischen übersetzt ... von Friedrich Eberhard Rambach. 4 Bde., Halle 1758–1760. Französische Erstausgabe Paris 1744, 2. Aufl. 1751. [ Brienne]: Mémoires du comte de Brienne, ministre et secrétaire d’Etat. Bearb. v. Aimé- Louis Champollion- Figeac (= Nouvelle collection de mémoires pour servir à l’hi-stoire de France, hg. v. Joseph François Michaud und Jean Joseph François Pou-joulat, Ser. III t. 3). Paris 1838.
  • BU
  • BU: s. Biographie Universelle.
  • Bücker
  • Bücker, Hermann: Der Nuntius Fabio Chigi (Papst Alexander VII.) in Münster 1664–1649. In Westfälische Zeitschrift 108 (1958) S. 1–90.
  • Burckhardt
  • Burckhardt, Carl Jakob: Richelieu. I. 15. Aufl., München 1966. II-IV. 2. Aufl., Mün-chen 1965–1967.
  • The Cambridge History of Poland
  • The Cambridge History of Poland. I: From the Origins to Sobieski (to 1696). Hg. v. W. F. Reddaway, J. H. Penson, O. Halecki, R. Dyboski. Cambridge 1950.
  • Cassan
  • Cassan, Jean de: La recherche des droits et prétentions du Roy et de la Couronne de France sur les royaulmes, duchés, comtés, villes et pays occupés par les Princes estran-gers. Paris 1643.
  • Chauchat
  • Chauchat, Arsène-M.: Histoire de la presse en dix portraits. I: La curieuse et grande figure de Théophraste Renaudot, sieur de Boissemé, fondateur du journalisme en France. Paris 1937.
  • Chéruel
  • Chéruel, André: Henri Groulart, seigneur de la Court. Sa correspondance relative aux négociations qui ont préparé la paix de Westphalie. In Revue des sociétés savantes, Paris 1860, S. 451–466.
  • Chéruel
  • Chéruel, André: Histoire de France pendant la minorité de Louis XIV. 4 Bde., Paris 1879–1880. Zit.: A. Chéruel.
  • Chéruel
  • [p. XIII] [scan. 13]

    Chéruel, André:
    Le Baron Charles d’Avaugour, ambassadeur de France en Suède 1654–1657. In Revue d’histoire diplomatique 3 (1889) S. 523–534.
  • Corr. dipl.
  • Correspondencia diplomática de los plenipotenciarios españoles en el congreso de Munster, 1643–1648. 3 Bde. (= Coleccion de documentos inéditos para la historia de España LXXXII-LXXXIV). Madrid 1884–1885; unv. Nachdruck Vaduz 1966. Zit. : Corr. dipl.
  • Cortreius
  • Cortreius, Adam (Hg.): Viri excellentissimi Domini Isaaci Volmari liberi baronis de Rieden ... Diarium sive Protocollum actorum publicorum Instrumenti pacis gene-ralis Westphalicae Monasteriensis et Osnabrugensis ... o. O. 1710.
  • Cousin
  • Cousin, Victor: Madame de Hautefort et Madame de Chevreuse. Nouvelles études sur les femmes illustres et la société du XVII e siècle. Paris 1856.
  • Coville
  • Coville, Henry: Etude sur Mazarin et ses démelés avec le pape Innocent X (1644–1648) (= Bibliothèque des Hautes Etudes, Sciences historiques et philologiques CXX). Paris 1914.
  • Coyecque
  • Coyecque, ErnestDebraye, Henry: Catalogue général des manuscrits des bibliothè-ques publiques de France. Paris. Chambre des Députés. Paris 1907.
  • Cubells
  • Cubells: Le Parlement de Paris pendant la Fronde. In XVII e siècle. Bulletin de la Société d’étude du XVII e siècle 6 (1957) S. 171–201.
  • Dahlgren
  • Dahlgren, Erik Wilhelm: Louis de Geer, 1587–1652. Hans lif och verk, på uppdrag of hans ättling friherre Louis de Geer till Leufsta, tecknade. 2 Bde., Stockholm 1923.
  • Daris
  • Daris, Joseph: Histoire du diocèse et de la principauté de Liège pendant le XVII e siècle. I. Lüttich 1877.
  • DBF
  • DBF: s. Dictionnaire de biographie française.
  • DBI
  • DBI: s. Dizionario biografico degli italiani.
  • DBL
  • DBL: s. Leksikon, Dansk biografisk.
  • Dehio
  • Dehio, Georg (Hg.) : s. Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler.
  • Depner
  • Depner, Maja: Das Fürstentum Siebenbürgen im Kampf gegen Habsburg. Dargestellt im Rahmen der deutschen und europäischen Geschichte. Phil. Diss. Hamburg. Stuttgart 1938.
  • Derichsweiler
  • Derichsweiler, Hermann: Geschichte Lothringens. Der tausendjährige Kampf um die Westmark. II. Wiesbaden 1901.
  • Dethan
  • Dethan, Georges: Gaston d’Orléans. Conspirateur et prince charmant. Paris [1959].
  • Dethan
  • Dethan, Georges: Mazarin et ses amis. Etude sur la jeunesse du Cardinal d’après ses papiers conservés aux Archives du Quai d’Orsay suivie d’un choix de lettres inédites. Paris 1968.
  • DHE
  • DHE: s. Diccionario de historia de España.
  • DHGE
  • DHGE: s. Dictionnaire dhistoire et de géographie ecclésiastiques.
  • Diarium Wettstein
  • Diarium Wettstein: s. Wettstein, Johann Rudolf.
  • DHE
  • Diccionario de historia de España. Hg. v. German Bleiberg. 3 Bde. 2. Aufl., Madrid 1968–1969. Zit. : DHE.
  • Dickmann
  • Dickmann, Fritz: Der Westfälische Frieden. 3. Aufl., Münster 1972.
  • DBF
  • Dictionnaire de biographie française. 13 Bde. erschienen, Paris 1933–1975. Zit. : DBF.
  • Dictionnaire des Cardinaux
  • Dictionnaire des Cardinaux contenant des notions générales sur le Cardinalat ... Paris 1857; unv. Nachdruck Meisenheim/Glan 1969.
  • DHGE
  • Dictionnaire dhistoire et de géographie ecclésiastiques. 17 Bde. erschienen, Paris 1909–1971. Zit. : DHGE.
  • Dietz
  • Dietz, Heinrich Georg: Die Politik des Hochstifts Bamberg am Ende des Dreißig-jährigen Krieges unter besonderer Berücksichtigung seiner Bemühungen um den Westfälischen Frieden. Phil. Diss. Würzburg (= Beiheft 4 zum 104. Bericht des Histori-schen Vereins Bamberg). Bamberg 1967.
  • Diwald
  • Diwald, Hellmut: Wallenstein. Eine Biographie. München-Eßlingen 1969.
  • DBI
  • Dizionario biografico degli Italiani. 18 Bde. erschienen, Rom 1960–1975. Zit. : DBI.
  • Düssmann
  • Düssmann, Karl: Graf Anton Günther von Oldenburg und der Westfälische Friede, 1643–1653 (= Oldenburger Forschungen, Heft 1). Oldenburg i. O. 1935.
  • Du Mont
  • [p. XIV] [scan. 14]

    Du Mont, Jean:
    Nouveau recueil des traités. 2 Bde., Amsterdam-Den Haag 1710.
  • Du Mont
  • Du Mont, Jean: Corps universel diplomatique du droit des gens ... IV–VI, Amsterdam 1726–1728; Zit: J. Du Mont. [ Du Plessis- Besançon, Bernard]: Mémoires de Du Plessis-Besançon, publiés pour la Société de l’histoire de France et accompagnés de correspondances et de documents in-édits. Paris 1892.
  • Dupuy
  • Dupuy, Pierre: Traitéz touchant les droicts du Roi Très Chrétien sur plusieurs Etats et Seigneuries possédés par divers Princes voisins. Paris 1655.
  • Eggen van Terlan
  • Eggen van Terlan, Johann: Graf Ernst von Isenburg und sein Jahrhundert. In Jahr-buch des Kölnischen Geschichtsvereins 24 (1959) S. 1–138.
  • Egloffstein
  • Egloffstein, Hermann Freiherr von: Baierns Friedenspolitik von 1645 bis 1647. Ein Beitrag zur Geschichte der westfälischen Friedensverhandlungen. Leipzig 1898.
  • EI
  • EI: s. Enciclopedia italiana.
  • EI
  • Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti. 36 Bde. und 5 Supplementbde., Rom 1929–1961. Zit. : EI.
  • GEPB
  • Enciclopédia portuguesa e brasileira, Grande. 40 Bde., Lissabon 1936–1960. Zit. : GEPB.
  • Engelbert
  • Engelbert, Günther: Der Hessenkrieg am Niederrhein. I, II. In Annalen des Histori-schen Vereins für den Niederrhein 161 (1959) S. 65–113; 162 (1960) S. 35–96. [ dEstrades]: Correspondance authentique de Godefroi comte d’Estrades de 1637 à 1660. Hg. v. A. de Saint- Léger und L. Lemaire. I. Paris 1924.
  • Eysinga
  • Eysinga, Willem Jan Mari van: Hugo Grotius. Eine biographische Skizze. Deutsche Übersetzung von P. v. Duiveland. Basel 1952.
  • Flassan
  • Flassan, Gaīetan Raxis de: Histoire générale et raisonnée de la diplomatie française ou de la politique de France depuis la fondation de la monarchie jusqu’à la fin du règne de Louis XVI, avec des tables chronologiques de tous les traités conclus par la France. 1. Aufl. Paris 1809; 2. Aufl. Paris 1811.
  • Fleitmann
  • Fleitmann, Wilhelm: Postverbindungen für den Westfälischen Friedenskongreß 1643–1648. In Beiträge zur Geschichte der Post in Westfalen, Münster 1969, S. 23–48 ( auch in Archiv für deutsche Postgeschichte 1 (1972) S. 3–48).
  • Fraga Iribarne
  • Fraga Iribarne, Manuel: Don Diego de Saavedra y Fajardo y la diplomacia de su epoca. Madrid 1955.
  • Gärtner
  • Gärtner, Carl Wilhelm: Westphälische Friedens-Cantzley, darinnen die von Anno 1643 biss Anno 1648 bey denen Münster- und Osnabrückischen Friedens-Tractaten geführte geheime Correspondance ... enthalten. 9 Bde., Leipzig 1731–1738. Zit.: Gärtner.
  • Gauchat
  • Gauchat, Patritius: Hierarchia catholica medii et recentioris aevi ... IV: A pontificatu Clementis PP. VIII (1592) usque ad pontificatum Alexandri PP. VII (1667). Münster 1935.
  • Gauss
  • Gauss, Julia: s. Wettstein, Johann Rudolf.
  • Gebhardt
  • Gebhardt, Bruno (Hg.): Handbuch der deutschen Geschichte. 4 Bde., 9. Aufl., Stuttgart 1970.
  • Geest
  • Geest, Titia Johanna: Amalia van Sohns en de Nederlandsche Politiek van 1625 tot 1648. Diss. Amsterdam. Baarn 1909.
  • GEPB
  • GEPB: s. Encilopédia portuguesa e Brasileira, Grande.
  • Glasson
  • Glasson, Ernest- Désiré: Le Parlement de Paris. Son rôle politique depuis le règne de Charles VII jusqu’à la Révolution. I. Paris 1901.
  • Godefroy-Menilglaise
  • Godefroy- Menilglaise: Les savants Godefroy. Mémoires d’une famille pendant les XVI e, XVII e et XVIII e siècles. Paris 1873.
  • Gonzenbach
  • Gonzenbach, August von: Der General Hans Ludwig von Erlach von Castelen. Ein Lebens- und Charakterbild aus den Zeiten des Dreißigjährigen Krieges. Bearbeitet nach zeitgenössischen Quellen. 3 Bde., Bern 1880–1882.
  • Gschliesser
  • [p. XV] [scan. 15]

    Gschliesser, Oswald von:
    Der Reichshofrat. Bedeutung und Verfassung, Schicksal und Besetzung einer obersten Reichsbehörde von 1559 bis 1806 (= Veröffentlichun-gen der Kommission für neuere Geschichte des ehemaligen Österreich XXXIII). Wien 1942.
  • Guérard
  • Guérard, François- Marie: Liste des ambassadeurs, envoyés, ministres et autres agents politiques de la Cour de France auprès des principales puissances européennes et de ceux de ces puissances à la Cour de France, depuis le commencement des rapports diplomatiques entre elles jusqu’à la révolution française; suivie de la chronologie historique des ministres des Affaires Etrangères de France. Paris 1833.
  • Guillaume
  • Guillaume, P.: Henri II d’Orléans au congrès de la paix à Munster. In Bulletin de la Société archéologique et historique de l’Orléanais, 3 e trimestre 1961, no. 11 bis, S. 1–22.
  • Hammer-Purgstall
  • Hammer- Purgstall, Josef von: Geschichte des Osmanischen Reiches, großentheils aus bisher unbenützten Handschriften und Archiven. III: Vom Regierungsantritte Murads IV. bis zum Frieden von Carlowicz (1623–1699). 2. Aufl., Pest 1835.
  • Handbuch
  • Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler. Hg. v. Georg Dehio. Nordrhein-West-falen II: Westfalen. Bearb. v. Dorothea Kluge und Wilfried Hausmann. München-Berlin 1969.
  • Handbuch
  • Handbuch der historischen Stätten Deutschlands. III: Nordrhein-Westfalen. Stuttgart 1963.
  • SBH
  • Handlexikon, Svenskt biografiskt. Alfabetiskt ordnade lefnadsteckningar af sveriges namnkunniga män och kvinnor från reformationen til nuvarade tid. Hg. v. Herman Hofberg. 2 Bde., Stockholm 1906. Zit. : SBH.
  • Hauck
  • Hauck, Karl: Karl Ludwig, Kurfürst von der Pfalz, 1617–1680 (= Forschungen zur Geschichte Mannheims und der Pfalz 4). Leipzig 1903.
  • HBLS
  • HBLS: s. Lexikon der Schweiz, Historisch- biographisches.
  • Heinisch
  • Heinisch, Reinhard Rudolf: Salzburg im Dreißigjährigen Krieg (= Dissertationen der Universität Wien 18). Wien 1968.
  • Helly
  • Helly, A.: Deux diplomates dauphinois au XVII e siècle, Abel Servien – Hugues de Lionne. Grenoble 1924.
  • Heringa
  • Heringa, Jan: De eer en hoogheid van de Staat. Over de plaats de Verenigde Neder-landen in het diplomatieke leven van de zeventiende eeuw. Groningen 1961.
  • Hoeufft
  • Hoeufft, W. H.: Genealogie van het Geslacht Hoeufft. Middelburg 1905.
  • Hövel
  • Hövel, Ernst (Hg.): Pax optima rerum. Beiträge zur Geschichte des Westfälischen Frie-dens 1648. Regensburg-Münster 1948.
  • Hövel
  • Hövel, Ernst: Quartier und Gastlichkeit in der Friedensstadt. In E. Hövel (Hg.): Pax optima rerum, S. 157–181.
  • Hudita
  • Hudita, I.: Répertoire des documents concernant les négociations diplomatiques entre la France et la Transsylvanie au XVII e siècle (1635–1683). Paris 1926.
  • Hudita
  • Hudita, I.: Histoire des relations diplomatiques entre la France et la Transsylvanie au XVII e siècle (1635–1683). Paris 1927.
  • Hume
  • Hume, Martin: La Cour de Philippe IV et la décadence de l’Espagne (1621–1665). Aus dem Spanischen übersetzt von J. Condamin und P. Bonnet. Paris 1912.
  • Huygens
  • Huygens, Constantijn: De Briefwisseling van Constantijn Huygens (1608–1687). Hg. v. J. A. Worp. III-IV (= Rijs Geschiedkundige Publicatien XXI und XXIV). s’Gra-venhage 1914–1915.
  • Inventaire sommaire
  • Inventaire sommaire des Archives du département des Affaires Etrangère s. Correspon-dance politique. 2 Bde., Paris 1903.
  • Jourdain
  • Jourdain, Charles: Histoire de l’Université de Paris au XVII e et XVIII e siècle. 4 Bde., Paris 1862–1866; unv. Nachdruck in einem Band Brüssel 1966.
  • Jourdan-Decrusy-Isambert
  • Jourdan- Decrusy- Isambert: s. Recueil général.
  • Justi
  • Justi, Karl Wilhelm: Amalie Elisabeth. Landgräfin von Hessen. Gießen 1812.
  • Kellenbenz
  • [p. XVI] [scan. 16]

    Kellenbenz, Hermann:
    Hamburg und die französisch-schwedische Zusammenarbeit im Dreißigjährigen Krieg. In Zeitschrift des Vereins für Hamburgische Geschichte 49/50 (1964) S. 83–107.
  • Kentzinger
  • Kentzinger, Antoine de: Documents historiques relatifs à l’histoire de France, tirés des archives de la ville de Strasbourg. I. Straßburg 1818.
  • Kerviler
  • Kerviler, René: Le Chancelier Pierre Séguier, second protecteur de l’Académie fran-çaise. Etudes sur sa vie privée, politique et littéraire et sur le groupe académique de ses familiers et commensaux. Paris 1874.
  • Kerviler
  • Kerviler, Rene:La Guienne et la Gascogne à l’Académie française. Extrait de la Revue de Gascogne. I: Jean de Silhon. Paris 1876.
  • Kietzell
  • Kietzell, Roswitha von: Der Frankfurter Deputationstag von 1642–1645. Eine Unter-suchung der staatsrechtlichen Bedeutung dieser Reichsversammlung. In Nassauische Annalen 83 (1972) S. 99–119.
  • Knoch-Lagemann
  • Knoch- Lagemann, Annegret: Die Politik des Bischofs Franz Wilhelm von Warten-berg während der Westfälischen Friedensverhandlungen (1644–1648). Phil. Diss. Bonn 1966.
  • Knuttel
  • Knuttel, Willem Pieter Cornelis: De toestand der Nederlandsche Katholieken ten tijde der Republiek. 2 Bde., Den Haag 1892–1894.
  • Krauske
  • Krauske, Otto: Die Entwickelung der ständigen Diplomatie vom fünfzehnten Jahrhun-dert bis zu den Beschlüssen von 1815 und 1818 (= Staats- und socialwissenschaftliche Forschungen V, Heft 3). Leipzig 1885.
  • Krosigk
  • Krosigk, Rudolph von: Nachrichten zur Geschichte des Dynasten- und Freiherren-Geschlechtes von Krosigk zusammengestellt aus Urkunden, authentischen Schrift-stellern, Archiv- und Familien-Nachrichten. Berlin 1856.
  • Kubala
  • Kubala, Ludwik: Jerzy Ossoliński. Lwów 1833.
  • Kybal
  • Kybal, VlastimilIncisa della Rocchetta, Giovanni: La nunziatura di Fabio Chigi (1640–1651) (= Miscellanea della R. deputazione Romana di storia patria). 2 Teile, Rom 1943–1946.
  • Lahrkamp
  • Lahrkamp, Helmut: Der Einzug des Fürstbischofs Franz Wilhelm von Osnabrück als Gesandter beim Friedenskongreß in Münster. In Dona Westfalica. Georg Schreiber zum 80. Geburtstage dargebracht von der Historischen Kommission Westfalens (= Schriften der Historischen Kommission Westfalens 4), Münster 1963, S. 174–191.
  • Lahrkamp
  • Lahrkamp, Helmut: Der Friedenskongreß zu Münster im Spiegel der Ratsprotokolle. In Quellen und Forschungen zur Geschichte der Stadt Münster N. F. 2 (1962) S. 197–297.
  • Lahrkamp
  • Lahrkamp, Helmut: Münsters wirtschaftliche Führungsschichten. In Quellen und For-schungen zur Geschichte der Stadt Münster N. F. 5 (1970) S. 2–53.
  • DBL
  • Leksikon, Dansk biografisk. 27 Bde., Kopenhagen 1933–1944. Zit. : DBL.
  • Leman
  • Leman, A.: Richelieu et Olivares. Leurs négociations secrètes de 1636 à 1642 pour le rétablissement de la paix (= Mémoires et travaux publiés par des professeurs des Facultés Catholiques de Lille, fasc. XLIX). Lille 1938.
  • Lettres
  • Lettres du cardinal Mazarin ...: s. Mazarin.
  • Lettres
  • Lettres de Messieurs dAvaux et Servien ...: s. dAvaux- Servien.
  • SBL
  • Lexikon, Svenskt biografiskt. 20 Bde. erschienen, Stockholm 1918–1975. Zit.: SBL.
  • HBLS
  • Lexikon der Schweiz, Historisch- biographisches. 7 Bde. und 1 Supplement, Neuen-burg 1921–1934. Zit.: HBLS.
  • LThK
  • Lexikon für Theologie und Kirche. 10 Bde. und ein Registerband, 2. Aufl., Frei-burg/Br. 1957–1967. Zit. : LThK.
  • Lonchay
  • Lonchay, Henri: La principauté de Liege, la France et les Pays-Bas au XVII e et au XVIII e siècle. Etude d’histoire diplomatique (= Mémoires couronnés et autres mémoires publiés par l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique XLIV). Brüssel 1891.
  • Londorp
  • Londorp, Michael Caspar: Der Römischen Kayserlichen Majestät und des Heiligen Römischen Reichs ... Acta publica und schrifftliche Handlungen. V. Frankfurt/M. 1668.
  • Lorenz
  • [p. XVII] [scan. 17]

    Lorenz, Gottfried:
    Das Erzstift Bremen und der Administrator Friedrich während des Westfälischen Friedenskongresses. Ein Beitrag zur Geschichte des schwedisch-dänischen Machtkampfes im 17. Jahrhundert (= Schriftenreihe der Vereinigung zur Erforschung der Neueren Geschichte e. V. 4). Münster 1969.
  • LThK
  • LThK: s. Lexikon für Theologie und Kirche.
  • Lundgren
  • Lundgren, Sune: Johan Adler Salvius. Problem kring freden, krigsekonomien och maktkampen. Lund 1945.
  • Män och kvinnor
  • Män och kvinnor, Svenska. Biografisk uppslagbok. 8 Bde., Stockholm 1942–1955. Zit. : SMK.
  • Mann
  • Mann, Golo: Wallenstein. Sein Leben erzählt von Golo Mann. 2. Aufl., Frankfurt/M. 1971.
  • Maranón
  • Maranón, Gregorio: Olivares. Der Niedergang Spaniens als Weltmacht. Deutsche Übersetzung von Ludwig Pfandl. München o. J. [1948].
  • Martens
  • Martens, Karl von: Geschichte der innerhalb der gegenwärtigen Gränzen des König-reichs Württemberg vorgefallenen kriegerischen Ereignisse vom Jahr 15 vor Christi Geburt bis zum Friedensschlusse 1815. Stuttgart 1847. [ Mazarin]: Lettres du cardinal Mazarin pendant son ministère, recueillies et publiées par André Chéruel (= Collection des documents inédits sur l’histoire de France, 1 ère Série: Histoire politique I–III). Paris 1872–1883. Zit.: Mazarin, Lettres.
  • Mecenseffy
  • Mecenseffy, Grete: Im Dienste dreier Habsburger. Leben und Wirken des Fürsten Johann Weikhard Auersperg (1615–1677). In Archiv für österreichische Geschichte 114 (1938) S. 295–509.
  • Mecenseffy
  • Mecenseffy, Grete: Habsburger im 17. Jahrhundert. Die Beziehungen der Höfe von Wien und Madrid während des Dreißigjährigen Krieges. In Archiv für österreichi-sche Geschichte 121 (1957) S. 1–91.
  • Meiern
  • Meiern, Johann Gottfried von: Acta pacis Westphalicae publica, oder westphälische Friedens-Handlungen und Geschichte in einem mit richtigen Urkunden bestärkten historischen Zusammenhang verfasset und beschrieben. 6 Bde., Hannover 1734 bis 1736. Zit.: Meiern.
  • Meiern
  • Meiern, Johann Gottfried von: Universalregister über die sechs Teile der Westphäli-schen Friedens-Handlungen ... von J. L. Walther, mit einer Vorrede von J. G. v. Meiern. Göttingen 1740. Zit.: Meiern, Universalregister.
  • Mémoires
  • Mémoires et instructions pour servir dans les négociations et affaires concernant la France. Paris 1665; 2. Aufl., Paris 1689.
  • Mémoires
  • Mémoires et négociations secrètes de la Cour de France, touchant la paix de Munster, contenant les lettres, réponses, mémoires et avis secrets envoiéz de la part du Roi, de S. E. le Cardinal Mazarin et de Mr. le comte de Brienne, Secrétaire d’Etat, aux Plénipotentiaires de France à Munster, afin de leur servir d’instruction pour la paix générale avec les dépêches et les réponses desdits Plénipotentiaire s. [Hg. v. N. Clément und J. Aymond]. 4 Bde., Amsterdam 1710.
  • Moerner
  • Moerner, Theodor von: Kurbrandenburgs Staatsverträge von 1601 bis 1700. Berlin 1867. [ Molé, Mathieu]: Mémoires de Mathieu Molé, Procureur général Premier Président au Parlement de Paris et Garde des Sceaux de France. Hg. v. Aimé Louis Champollion- Figeac. 4 Bde., Paris 1855–1857.
  • Mongrédien
  • Mongrédien, Georges: Le Grand Condé. Paris 1959.
  • Mongrédien
  • Mongrédien, Georges (Hg.): Mazarin. Paris 1959.
  • Monumenta Hungariae Historica
  • Monumenta Hungariae Historica. I: Diplomataria. XXI: I. Rákóczy György svéd és franczia szövetketzéseinek történetéhez. (Urkundensammlung zur Geschichte des schwedischen und französischen Bündnisses Georg Rákóczys. I). Bearb. v. Sandór Szilagyi. Budapest 1873.
  • Mossmann
  • Mossmann, Xavier: Matériaux tirés des Archives de Colmar pour servir à l’histoire de la guerre de Trente Ans. In Revue d’Alsace 1876–1891 (laufende Publikationen).
  • Mousnier
  • Mousnier, Roland: Le Conseil du Roi de la mort de Henri IV au gouvernement per-

    [p. XVIII] [scan. 18]

    sonnel de Louis XIV. In Etudes d’histoire moderne et contemporaine 1 (1947) S. 29–67.
  • Mousnier
  • Mousnier, Roland: Recherches sur les soulèvements populaires en France avant la Fronde. In Revue d’histoire moderne et contemporaine 5 (1958) S. 81–113.
  • Mousnier
  • Mousnier, Roland: L’évolution des institutions monarchiques en France et ses relations avec l’état social. In XVII e siècle 12 (1963) no. 58–59, S. 57–72.
  • Mousnier
  • Mousnier, Roland (Hg.): Lettres et mémoires adressés au Chancelier Séguier (1633 – 1649). II (= Publications de la Faculté des Lettres et Sciences humaines de Paris, Série Textes et Documents, t. 7 = Travaux du Centre de Recherches sur la civilisation de l’Europe moderne, fasc. 2, 2). Paris 1964.
  • Mousnier
  • Mousnier, Roland und andere (Hg.): Le Conseil du Roi de Louis XII à la Révolution (= Publications de la Faculté des Lettres et Sciences humaines de Paris-Sorbonne, Série Recherches t. 56 = Travaux du Centre de Recherches sur la civilisation de l’Europe moderne, fasc. 6). Paris 1970.
  • Müller
  • Müller, Eugen: Reichsritter Johann von Reumont, Stadtkommandant von Münster und Oberkommandant im Stift Münster (1600–1672). In Westfälische Zeitschrift 90, 1 (1934) S. 171–192.
  • Mummenhoff
  • Mummenhoff, Karl E.: Die Profanbaukunst im Oberstift Münster von 1450 bis 1650. Münster 1961.
  • NBG
  • NBG: s. Biographie Générale, Nouvelle.
  • NDB
  • NDB: s. Biographie, Neue deutsche.
  • Nég. secr.
  • Négociations secrètes touchant la paix de Munster et d’Osnabrug, ou Recueil général des préliminaires, instructions, lettres, mémoires concernant ces négociations depuis leur commencenment en 1642 jusqu’à leur conclusion en 1648, avec les dépeches de M. de Vautorte et autres pièces au sujet du même traité ... [ Hg. v. Jean Le Clerc]. 4 Bde., Den Haag 1725–1726. Zit. : Nég. secr.
  • NNBW
  • NNBW: s. Woordenboek, Nieuw Nederlandsch biografisch.
  • Ogier
  • Ogier, François: Journal du congrès de Munster. Hg. v. Auguste Boppe. Paris 1893. Opgenoorth, Ernst: Friedrich Wilhelm, der Große Kurfürst von Brandenburg. Eine politische Biographie. Erster Teil: 1620–1660. Frankfurt/M.-Zürich 1971.
  • Ordonnances des Roys de France
  • Ordonnances des Roys de France de la troisième race, recueillies par ordre chronologi-que ... 22 Bde., Paris 1723–1849.
  • Pagès
  • Pagès, Georges: Les institutions monarchiques sous Louis XIII et Louis XIV. Paris 1962.
  • Papadopoli
  • Papadopoli, Nicola (Hg.): Relazione del congresso di Münster del cavaliere Alvise Con-tarini. Venedig 1864.
  • Pastor
  • Pastor, Ludwig von: Geschichte der Päpste im Zeitalter der katholischen Restauration und des Dreißigjährigen Krieges. Bde. 13, 1, 13, 2 und 14, 1, 7. Aufl., Freiburg 1928 bis 1929.
  • Pax optima rerum
  • Pax optima rerum: s. Hövel, Ernst.
  • Pfeilsticker
  • Pfeilsticker, Walter: Neues Württembergisches Dienerbuch. I: Hof, Regierung, Ver-waltung. II: Ämter, Klöster. Stuttgart 1957 und 1963.
  • Pfister
  • Pfister, Kurt: Kurfürst Maximilian I. von Bayern und sein Jahrhundert. München 1948.
  • Pintard
  • Pintard, René: Le libertinage érudit dans la première moitié du XVII e siècle. Paris 1943.
  • Pirenne
  • Pirenne, Henri: Geschichte Belgiens. IV: Von der Ankunft des Herzogs von Alba (1567) bis zum Frieden von Münster (1648) (= Allgemeine Staatengeschichte Abt. I Werk 30 Bd. 4) Ins Deutsche übersetzt von F. Arnheim. Gotha 1913.
  • Pithon
  • Pithon, Rémy: Les débuts difficiles du ministère de Richelieu et la crise de Valteline (1621–1627). In Revue d’histoire diplomatique 74 (1960) S. 298–322.
  • Poelhekke
  • Poelhekke, Jan Joseph: De Vrede van Munster. s’Gravenhage 1948.
  • Pölnitz
  • Pölnitz, Götz von: Johann Philipp von Schönborn. 1605–1673. In Nassauische Lebens-bilder 2, Wiesbaden 1943, S. 91–108.
  • Pohl
  • [p. XIX] [scan. 19]

    Pohl, Hans:
    Zur Bedeutung Antwerpens als Kreditplatz im beginnenden 17. Jahrhun-dert. In Die Stadt in der europäischen Geschichte. Festschrift für Edith Ennen, Bonn 1972, S. 667–686.
  • Prestage
  • Prestage, Edgar: The Diplomatic Relations of Portugal with France, England and Holland from 1640–1668. Watford 1925.
  • Rabe
  • Rabe, Horst: Die Verfassungs- und Religionspolitik Karls V. und der Reichstag von Augsburg 1547/1548. Köln 1971.
  • Ranum
  • Ranum, Orest Allen: Léon Bouthillier, comte de Chavigny, créature de Richelieu et secrétaire d’Etat aux Affaires Etrangères. In Revue d’histoire diplomatique 74 (1960) S. 323–334.
  • Ranum
  • Ranum, Orest Allen: Richelieu and the Councillors of Louis XIII. A Study of the Secretaries of State and Superintendants of Finance in the Ministry of Richelieu, 1635–1642. Oxford 1963.
  • Rave
  • Rave, Wilhelm: Johann Krane. In Westfalen. Hefte für Geschichte, Kunst und Volks-kunde 25 (1940) S. 120–122.
  • Recueil général
  • Recueil général des anciennes lois françaises depuis l’an 420 jusqu’à la révolution de 1789. Hg. v. Athanase- Jean- Léger Jourdan, François- André Isambert und Decrusy. 29 Bde., Paris 1822–1833.
  • Repgen
  • Repgen, Konrad: Fabio Chigis Instruktion für den Westfälischen Friedenskongreß. Ein Beitrag zum kurialen Instruktionswesen im Dreißigjährigen Krieg. In Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 48 (1953) S. 79–116.
  • Repgen
  • Repgen, Konrad: Die Hauptinstruktion Ginettis für den Kölner Kongreß (1636). In Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 34 (1954) S. 250–287.
  • Reuss
  • Reuss, Rodolphe: L’Alsace au 17ième siècle au point de vue géographique, historique, administratif, économique, social, intellectuel et religieux. 2 Bde. (= Bibliothèque de l’Ecole des Hautes Etudes, Sciences philologiques et historiques CXVI und CXX). Paris 1897–1898.
  • Riezler
  • Riezler, Sigmund: Geschichte Baierns. V: Von 1597–1615 (= Allgemeine Staaten-geschichte 20). Gotha 1903.
  • Rochas
  • Rochas, Adolphe: Biographie du Dauphiné contenant l’histoire des hommes nés dans cette province qui se sont fait remarquer dans les Lettres, les Sciences, les Arts etc. avec le catalogue de leurs ouvrages et la description de leurs portraits. 2 Bde., Paris 1856–1860.
  • Roux
  • Roux, Amadée: s. dAvaux, Lettres.
  • Sacchetti
  • Sacchetti, Giulio: II cardinale Giulio Sacchetti (1587–1663). In Studi Romani 7 (1959) S. 405–416.
  • Sackville-West
  • Sackville- West, Victoria Mary: Tochter Frankreichs. Das abenteuerliche Leben der Anne Marie Louise d’Orléans, Herzogin von Montpensier. Hamburg 1960.
  • Saint-Léger-Lemaire
  • Saint- Léger, A. deLemaire, L.: s. dEstrades.
  • Salamon
  • Salamon, Franz: Ungarn im Zeitalter der Türkenherrschaft. Deutsche Übersetzung von Gustav Jurány. Leipzig 1887.
  • SBH
  • SBH: s. Handlexikon, svenskt biografiskt.
  • SBL
  • SBL: s. Lexikon, svenskt biografiskt.
  • Schäfer
  • Schäfer, Dietrich: Der Kampf um die Ostsee im 16. und 17. Jahrundert. In Historische Zeitschrift 83 (1899) S. 423–446.
  • Scherer
  • Scherer, Hermann: Der Sundzoll, seine Geschichte, sein jetziger Bestand und seine staatsrechtlich-politische Lösung. Berlin 1845.
  • Schmidt
  • Schmidt, Maria: Das Wohnungswesen der Stadt Münster im 17. Jahrhundert (= Schriften der volkskundlichen Kommission des Landschaftsverbandes Westfalen-Lippe, Heft 15). Münster 1965.
  • Schreiber
  • Schreiber, Friedrich Anton Wilhelm: Maximilian I. der Katholische, Kurfürst von

    [p. XX] [scan. 20]

    Bayern und der Dreißigjährige Krieg nach den Acten und Urkunden ... dargestellt. München 1868.
  • Schubert
  • Schubert, Friedrich Hermann: Französische Staatstheorie und deutsche Reichsver-fassung im 16. und 17. Jahrhundert. In Heinrich LutzFriedrich Hermann SchubertHermann Weber: Frankreich und das Reich im 16. und 17. Jahrhun-dert. Göttingen 1968, S. 20–35.
  • Schweinesbein
  • Schweinesbein, Karl: Die Frankreichpolitik Kurfürst Maximilians I. von Bayern 1639 – 1645. Phil. Diss. München 1967.
  • Schulze
  • Schulze, Rudolf: Das Minoritenkloster zu Münster während des Dreißigjährigen Krieges. In Westfalia Sacra. Quellen und Forschungen zur Kirchengeschichte West-falens Bd. 2, Münster 1950, S. 251–290.
  • Schwarz
  • Schwarz, Henry Frederick: The Imperial Privy Council in the Seventeenth Century (= Harvard Historical Studies LIII). Cambridge/Mass. 1943.
  • Schwarzenberg
  • Schwarzenberg, Karl zu: Geschichte des reichsständischen Hauses Schwarzenberg (= Veröffentlichungen der Gesellschaft für fränkische Geschichte, Reihe IX: Dar-stellungen aus der fränkischen Geschichte, Bd. 16). Neustadt/Aisch 1963.
  • Shennan
  • Shennan, Joseph Hugh: The Parlement of Paris. London 1968.
  • SMK
  • SMK: s. Män och kvinnor, svenska.
  • Stöckert
  • Stöckert, Georg: Die Admission der deutschen Reichsstände zum Westfälischen Friedenskongresse. Beitrag zur Geschichte des Westfälischen Friedens. Kiel 1869.
  • Stolpe
  • Stolpe, Sven: Königin Christine von Schweden. Frankfurt 1962.
  • Sturmberger
  • Sturmberger, Hans: Das Tagebuch des Grafen Johann Maximilian von Lamberg. Zur Geschichte des Westfälischen Friedenskongresses. In Mitteilungen des Oberöster-reichischen Landesarchivs 1 (1950) S. 275–289.
  • Thou
  • Thou, Jacques- Auguste de: J.-A. Thuani Historiarum sui temporis pars I. Paris 1640.
  • Tongerloo
  • Tongerloo, Luise van: Beziehungen zwischen Hessen-Kassel und den Vereinigten Nie-derlanden während des Dreißigjährigen Krieges. In Hessisches Jahrbuch für Landes-geschichte 14 (1964) S. 199–270.
  • Truchis de Varenne
  • Truchis de Varenne, A. de: Un diplomate franc-comtois au 17 e siècle. Antoine Brun, 1599–1654. Besançon 1932.
  • Urkunden und Actenstücke
  • Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg. Politische Verhandlungen I-III (= Bde. 1, 4 und 6). Hg. v. Bernhard Erdmannsdörffer. Berlin 1864, 1867 und 1872. Auswärtige Akten I (= Bd. 2). Hg. v. Bernhard E. Simson. Berlin 1865.
  • Vaillé
  • Vaillé, Eugène: Histoire générale des postes françaises. III: De la réforme de Louis XIII à la nomination de Louvois à la Surintendance générale des postes (1630–1668). Paris 1950.
  • Valfrey
  • Valfrey, Jules: La diplomatie française au XVII e siècle. Hugues de Lionne. Ses am-bassades en Italie 1642–1656 d’après sa correspondance conservée aux Archives du Ministère des Affaires Etrangères. Paris 1877.
  • Vaughan
  • Vaughan, Dorothy Margaret: Europe and the Turk. A Pattern of Alliances, 1350–1700. Liverpool 1954.
  • Vierkotten
  • Vierkotten, Ursula: Zur Geschichte des Apothekenwesens von Stadt und Fürstbistum Münster. In Quellen und Forschungen zur Geschichte der Stadt Münster, N. F. 5, Münster 1970, S. 95–208.
  • Volmar
  • Volmar, I.: s. Cortreius, A.
  • Waddington
  • Waddington, Albert: La république des Provinces-Unies, la France et les Pays-Bas espagnols de 1630 à 1650. (= Annales de l’Université de Lyon XVIII, XXXI). 2 Bde., Paris 1895–1897.
  • Waddington
  • Waddington, Albert: Le Grand Electeur Frédéric Guillaume de Brandebourg. Sa politique extérieure 1640–1688. I: 1640–1660. Paris 1905.
  • Wagner
  • [p. XXI] [scan. 21]

    Wagner, Georg:
    Wallenstein. Der böhmische Condottiere. Ein Lebensbild. Wien 1958.
  • Waliszewski
  • Waliszewski, Kazimierz: Les relations diplomatiques entre la Pologne et la France au XVII e siècle, 1644–1667. Etudes et documents. Krakau 1889.
  • Weber
  • Weber, Hans Heinrich: Der Hessenkrieg. Phil. Diss. Gießen 1935.
  • Weber
  • Weber, Hermann: Frankreich, Kurtrier, der Rhein und das Reich 1623–1635 (= Pariser Historische Studien 9). Bonn 1969.
  • Wettstein
  • Wettstein, Johann Rudolf: Johann Rudolf Wettsteins Diarium 1646/47. Bearb. v. Julia Gauss. Bern 1962.
  • Wild
  • Wild, Karl: Philipp Ludwig von Reiffenberg, Mainzer Domherr und Statthalter zu Erfurt (1664–1667). In Westdeutsche Zeitschrift 18 (1899) S. 174–198.
  • Wolf
  • Wolf, Karl: Johann Ludwig Graf von Nassau-Hadamar, 1590 bis 1653. In Nassauische Lebensbilder 2, Wiesbaden 1943, S. 109–123.
  • NNBW
  • Woordenboek, Nieuw Nederlandsch biografisch. Hg. V. Ph. Ch. Molhuysen, P. J. Blök u. a., 10 Bde., Leiden 1911–1937. Zit. : NNBW.
  • Wurzbach
  • Wurzbach, Constantin von: Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich..., 60 Bde., Wien 1856–1891. Unv. Nachdruck New York 1966. Zit.: Wurzbach.
  • Zedler
  • Zedler, Johann Heinrich: Grosses Universallexikon aller Wissenschaften und Künste, welche bißhero durch menschlichen Verstand und Witz erfunden und verbessert worden. 66 Bde., Leipzig-Halle 1732–1751.

Dokumente