Acta Pacis Westphalicae III C 2,1 : Diarium Volmar, 1. Teil: 1643 - 1647 / Joachim Foerster und Roswitha Philippe
1643 XI 6

10
1643 XI 6
Freitag

35
10 Auff] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Auff dise Kayserlichen schreiben haben wir vom
11
6. Novembris geanttworttet und obiges anlangen des herrn churfürsten, waß
12
auch zuvor wir an ine uff der statt Münster ansuechen geschriben hetten,
13
referirt, waß wegen der Franzosen ankunfft weiter eingelangt wer, ange-
14
henkht und zumaln

36
14 ettlich – mandatum] am Rande: NB: Circa mandatum plenipotentiae considerationes.
ettlich auffgesetzte considerationes circa mandatum umb
15
weiter resolution beygeschlossen [ 69].

16

37
16 Mit] am Rande: Bericht der Oßnabrukhischen commissarien, waß sie an könig in
38
Dennemarkh geschriben.
Mit obiger ordinari haben unß auch die Oßnabrukhische commissarii com-
17
municirt, daß Schwedische gesandte beim könig in Dennemarkh ankommen,
18
sie daher anlaß genommen, dem könig ze schreiben, waß Ihr Kayserliche
19
Maiestät wegen befürderlicher einkunfft der Papstlichen und Venetianischen
20
gesandten vorgenommen, daß auch die Spanischen beraits in Münster vor-
21
handen, also die mora allein uff Frankreich und Schweden ersitzen thet, sub
22
dato 2. Novembris [ 70].

23

39
23 Den] am Rande: Responsio ad eosdem.
Den 6. huius haben wir sie widerumb beanttworttet und, waß unß der Fran-
24
zösischen intentionum halber einkommen wer, mit mehrern umbstenden
25
communicirt [ 71].

26

40
26 Eodem] am Rande: Ankunfft don Diego Saavedra.
Eodem ist wegen Spania don Diego Saavedra in Münster ankommen, ime
27
von herrn grafen von Nassaw ein gutschen entgegen geschikht worden.
28
Conte Zappata und Dr. Bruin sein ime als ihrem mitgesandten zugleich ent-
29
gegengefahren. Im übrigen, waß das auffwartten mit der soldatesca und
30
burgerschafft anlangt, ists wie mit denn vorigen Spanischen gesandten gehal-
31
ten worden.

[p. 19] [scan. 67]


1
1643 XI 7
Samstag

39
1 Den] am Rande: Visitatio von mir an Dr. Bruin.
Den 7. huius hatt herr graf Dr. Bruin absonderlich
2
visitirt. Und ob ich zwar mit ime solche visite verrichten wollen, hab ich
3
doch wegen zugestandner unvorsehener leibsindisposition mich wider nach
4
hauß begeben müessen.

5
1643 XI 8
Sonntag

40
5 Sontags] am Rande: Unser sambtliche visitatio an don Diego.
Sontags, den 8., haben wir sambtlich don Diego Savedra
6
visitirt. Der hatt unß durch zween seiner ministrorum zu eingang des hoffs
7
empfangen und biß zum untern saal vorgehen lassen, allda er und conte
8
Zapata unß empfangen und hinauff beglaittet. Die visita bestundt in meris
9
salutationibus, so herr graf Französisch that, ich mit wenigem Italianisch
10
secondirte, darauff seind die discursi in Italiano et Franceso durcheinander
11
gangen. Im zurückkehren seindt beede, Zapata und Savedra, unß vorgangen
12
biß zur gutschen vorn hof herauß und wir zur gutschen gesessen. Allein im
13
heraußgehen außm zimmer ist graf Zapata unß vorgangen, Savedra aber
14
zurukh biß den treppen herunder gebliben, fort neben dem Zapata unß vor-
15
gangen.

16
1643 XI 10
Dienstag

41
16 Martis] am Rande: Congressus primus cum Hispanis, cum communicatione nostrae
42
instructionis.
Martis 10. huius mensis. Cum nobis visum esset
17
comparentibus iam Monasterii omnibus tribus plenipotentiariis Hispanicis
18
iuxta instructionem sacrae Caesarae maiestatis secretiorem colloquiis de
19
rebus ad futuros tractatus pertinentibus initium facere iisque exemplar seu
20
copiam instructionis Latinae exhibere, ut, quae ipsorum super ibi contentis
21
mens esset, intelligere mature possemus, dominus comes de Nassau die deci-
22
ma Novembris anno 1643 ante prandium misso ad dominum comitem
23
Zappata famulo petiit, ut vocatis, quando ipsi commodum esset, ad se reli-
24
quis collegiis horam indicaret, qua a nobis conveniri possent; habere enim
25
nos, quae iussu domini Imperatoris cum ipsis communicare vellemus. Sed
26
responsum se et collegas suos ad dominum comitem una venturos quaeque
27
ipsos [!] vellemus percepturos esse. Venerunt itaque a prandio circiter horam
28
tertiam et, cum consedissemus, iussu domini comitis pauca idiomate Gallico,
29
ut ex me caussam conuocationis audire vellent, praefantis in hunc modum
30
ipsos allocutus sum:

31
Excellentissimi Domini. Cum sacra Caesarea maiestas pro summo suo pacis in
32
orbe christiano restaurandae desiderio et studio nobis in mandatis dederit,
33
prae omnibus cum regiae catholicae maiestatis

43
Philipp IV. (1605–1665), Kg. von Spanien 1621.
legatis et plenipotentiariis de
34
hoc tam gravi pacis negocio mature, diligenter, syncere et confidenter, quae
35
facto opus viderentur, communicare, ut in caussa hac utramque Caesaream et
36
regiam maiestatem pro mutua sanguinis et affinitatis propinquitate commu-
37
niter concernente eo maiori facilitate totiusque rei catholicae bono ad felicem
38
exitum pervenire possimus, sane vehementer gaudemus Excellentias Vestras

[p. 20] [scan. 68]


1
adventum suum tantopere a nobis desideratum hactenus accelerare voluisse,
2
ut inde nobis occasio sit, priusquam aduersariorum mandatarii aduenissent,
3
de rebus futuro congressui necessariis cum ipsis conferre. Sic enim inter-
4
pretamur Excellentias Vestras hoc tanto studio quasi toti christiano orbi
5
testatum facere voluisse non minus regem catholicum ac Caesarem nihil non
6
paci publicae reducendae facturum falsoque ambos cupiditatis bellum diutius
7
protrahendi insimulari. Quemadmodum igitur, quod ad nos attinet, promp-
8
ti paratique sumus cum Excellentiis Vestris ex mente augustissimi domini
9
Imperatoris de iis, quae ad summam negotii instituti pertinent, quandocun-
10
que placuerit, amice familiariterque conferre et plane tales nos praestare, ut
11
caussam hanc communem cum Excellentiis Vestris voce, consilio et viribus
12
unitis peregisse et defendisse aduersariis videamur, ita neutiquam dubitamus
13
eosdem a regia catholica maiestate similiter, ut pari fiducia suas quoque
14
intentiones nobiscum communicent, instructos fore. Ut autem futuris collo-
15
quiis et deliberationibus ex nostra parte initium fiat, exhibemus ipsis exem-
16
plar instructionis a Caesarea maiestate nobis concreditae enixe rogantes, ut
17
id pro sua commoditate perlegere, expendere sensumque suum et mentem
18
nobis desuper, quam primum fieri poterit, aperire ne grauentur, rem inpri-
19
mis Caesarae maiestati tum et nobis pergratam facturi, quam et mutua
20
beniuolentia compensare studebimus.

21
Haec cum dixissem, duas copias Latinarum instructionum exemplaribus
22
Vienna missis per omnia conformes domino comiti Zappata obtuli. Is
23
paulisper honore et praeeminentia accipiendi don Diego oblato recepit qui-
24
dem, sed mox domino Bruin tradens, ut paucis quae viderentur responderet,
25
monuit. Et ille gratias egit perliberaliter Caesarae maiestati pro tam benigna
26
voluntate nobisque, quod tanta cum promptitudine mutua communicationis
27
et correspondentiae officia obtulissemus, deinde contestatus rcgiam quoque
28
catholicam maiestatem paria ipsis mandata dedisse nec intermissuros, quae ad
29
mutuae huius beniuolentiae et correspondentiae conseruationem caussaeque
30
communis promotionem facere posse videbuntur. Ad extremum subiunxit
31
legere se velle oblatam instructionem cumque nobis etiam regis sui mentem et
32
consilia fideliter communicare, interea se pariter humanitatis et beniuolentiae
33
officia nobis deferre.

34
Replicaui pergratam hanc ipsorum declarationem Caesari maiestati futuram,
35
ut quae de optima regis catholici voluntate circa praesens negocium minime
36
dubitet, nos autem pro tanta animi ipsorum promptitudine, et quod ad nos
37
potius commeare quam nos domi suae expectare maluissent, maximas agere
38
gratias daturosque operam, ut ne quid hoc loco a nobis desiderari possit. Pari
39
modo et comes Zapata et don Diego, ille quidem Gallico hic autem Hispani-
40
co et Italico sermone, tum regis volutatem tum et suum quoque studium con-
41
testati sunt. Et sic sumpta licentia discessere.

42

44
42 Den] am Rande: Kayserliche Maiestät schikhen ein newen emendirten gwaltsbrief.
Den 10. ut supra bei der ordinari seind unß von Kayserlicher Maiestät schrei-
43
ben einkommen vom dato Wien, den 28. Octobris, darinnen unser relation

[p. 21] [scan. 69]


1
vom 9. eiusdem beanttwortten und wegen daselbst angedeütter difficulteten
2
wegen des gwalts ein newen umbgeferttigten gwaltsbrief schikhen. Darbei
3
auch communicirt wurdt zur nachricht, waß bei Ihr Maiestät der Dennemar-
4
kische resident, Dr. Bidembach

40
Dr. Franz Wilhelm Bidenbach von Treuenfels (gest. 1655), dänischer Resident in Wien, Reichs-
41
hofrat
1648. Vgl. O. von Gschliesser S. 259; W. Pfeilsticker I § 1207.
, umb befürderung der fridenstractaten [an-
5
gebracht] und daß Frankreich an Dennemarkh geschriben, daran ze sein,
6
das die Pfaltzischen sachen nit an Kayserlichen hof, sondern nunmehr zu
7
denn generaltractaten möchten gezogen werden, daher auch Dennemarkh,
8
wie gern er sonst Ihr Kayserlicher Maiestät hierunder ze deferiren genaigt
9
gewesen, auff den bestimbten tag niemandt an Kayserlichen hof schikhen
10
köndte [ 72].

11
Eodem ist auch vom secretari Söldner anttwortt und bericht einkommen
12
wegen befundnen erroris in decifrirung der newen instruction, mit über-
13
schikhung ettlicher beylagen, daß Savoyische wesen betreffend, zu denen in-
14
structionibus gehörig, de 28. Octobris [ 73].

15
1643 XI 12
Donnerstag

38
15 Die] am Rande: Congressus secundus cum Hispanis, responsum eorum ad communi-
39
catam instructionem concernens.
Die jovis post prandium rediere ad nos loco prae-
16
dicto et, cum Bruinius paucis praefatus esset dominos legatos responsum
17
suum ad ea, quae pridie ipsis proposuissemus, scripto comprehendisse, id
18
nobis tradidit tenoris subsequentis [ 74].

19
Secessimus paulisper ut legeremus et mox collatis sententiis respondimus in
20
hunc modum: Pergratum nobis fuit intelligere Excellentissimos Dominos pro
21
facta communicatione mutuaeque beniuolentiae et confidentiae officiis non
22
solum gratias inprimis augustissimo Caesari tum et nobis agere, sed etiam
23
paria se mandata obseruandae confidentiae mutuique officii a regi catholico
24
habere contestari nec dubitamus de summa animi ipsorum ad communis
25
caussae defensionem propensione. Quod autem, priusquam nobis mentem et
26
intentionem regis adeoque instructionum suarum contenta aperiant, ad do-
27
minum marchionem de Castell Roderigo

42
Manuel de Moura y Cortereal (gest. 1652), marqués de Castel Rodrigo, conde de Lumiares,
43
1641–1644 spanischer Gesandter in Wien, am 5. Juli 1643 zum Gouverneur der spanischen
44
Niederlande ernannt, wo er im Juni 1644 eintraf. Vgl. DHE II S. 602.
referendum censeant, id quidem
28
nos moleste habere non possumus, quanquam nobis constat Caesarem iam
29
pridem ipsi quoque exemplar huius instructionis tradidisse, ut, quid in vice
30
rependenda erga nos obseruari velit, dominos legatos facile hactenus edocere
31
potuerit.

32
Interea tamen officii nostri esse putamus admonere, quod iam dudum ad-
33
uersarii obtendere in publicum ausi sint ipsos dominos legatos per se nihil in
34
hoc pacis negotio agere posse, sed prorsus a nutu et directione praefati
35
domini marchionis dependere, adeo ut, nisi is quoque adsit, cum caeteris nihil
36
omnino concludi possit. Atque hinc rex quoque Daniae motus tum per
37
legatos suos Osnabrugae Caesareae maiestatis legatos tum suam maiesta-

[p. 22] [scan. 70]


1
tem ipsammet Viennae per suum residentem hoc nomine interpellauerit,
2
quod, si ergo procedente tractatu aduersariis de huiusmodi relationibus sub-
3
oleat, verendum certe erit, ne hinc aliqua rei communi difficultas oriatur.

4
De exsequendis visitationum et salutationum officiis habemus singularia
5
mandata a Caesare, et primo quidem, quomodo legatum pontificium ac dein
6
Venetum salutare quaeque apud utrumque occasione salutationis proponere
7
debeamus, inprimis quod Venetus eo, quo reliqui regii legati, honore et
8
officio salua dignitatis et ordinis praerogatiua excipiendus sit, qua quidem in
9
re utrobique nullam fore difficultatem existimamus.

10
Quod autem ad legatos regis christianissimi attinet, iubemur expectare,
11
donec se apud legatum apostolicum legitimaverint nobisque aduentum suum
12
denunciauerint, tum demum ipsos velut hospites in terris Caesaris aduenientes
13
salutare et invisere. De Hollandis nulla nobis visitationum aut salutationum
14
officia iniuncta: audiri tamen, si quid proponere vellent, eorumque postulata
15
cum dominis legatis regis catholici conferri debere. In caeteris beniuolentiae
16
signa non abnuenda, quod termini neutralitatis, qui dudum Ratisbonae anno,
17
ni fallor, 1630 erga ipsos observati

42
Statt eines vom Kaiser abgelehnten förmlichen Neutralitätsvertrages war es 1630 zu Verein-
43
barungen über die Räumung der jülich-klevischen Gebiete durch die Truppen aller krieg führenden
44
Parteien gekommen. Vgl. M. C. Londorp IV S. 116ff.
, nondum sublati essent.

18
Ratihabitionem nouam praeliminarium ad manum esse perlibenter audiui-
19
mus, quod tamen res ista proprie dominum comitem Auersperghium con-
20
cernat, conuenire putamus, ut ipse prius certior reddatur, quod si placeat
21
nobis eandem consignari haud aegre parebimus dataque syngrapha recipie-
22
mus. Rogamus autem dominos legatos, ut ipsi quoque ad eundem Auers-
23
pergium scribere ne graventur.

24
Ad haec Brunus: Confirmari nostra oratione, quae hactenus liberaliter et
25
prolixe polliciti simus, ideoque magis sese ad mutua officia obligari, gra-
26
tiasque agere, quod ipsos de obiectionibus aduersariorum informare volu-
27
erimus; fieri tamen ipsis iniuriam, sese omnes et singulariter singulos suf-
28
ficientibus plenipotentiis instructos esse, adeo ut singuli potestatem habe-
29
ant tractandi et concludendi, paratosque si cupiamus authographa ipsa nobis
30
exhibere. Quod autem ad instructiones et informationes seorsim datas atti-
31
net, esse istas documenta separata nec quenquam legatorum ad communica-
32
tionem eorum in publicum obligari, sicut nec ipsi Galli suas ostenturi sint.
33
Quae circa visitationum et salutationum officia a nobis commemorata, per-
34
libenter se audiuisse ac talia esse, quae et ipsi in multis sequi possint. Esse
35
tamen nonnullas considerationes circa visitationem et salutationem Gallo-
36
rum nec sibi per omnia consultum videri, ut expectetur, donec aduentum
37
suum nobis indicassent aut sese ad legatum apostolicum legitimassent. Quid
38
enim, si ipsi priores aduenissent? Auersperghio ut, quid de ratihabitione
39
fieri velit, scribatur se non abnuere.

40
Nos pro oblata communicatione plenipotentiarum gratias egimus modeste
41
excusantes opus non esse, quod nulla nobis dubitandi caussa subsit. Ad

[p. 23] [scan. 71]


1
dubium circa visitationes videri et nobis ea de re Caesarem interpellari de-
2
bere, cum satis adhuc temporis, priusquam Galli adueniant, superfuturum
3
credamus. Sin vero praeoccuparent, nos cum dominis legatis consilium ex
4
arena capturos, quid facto opus videatur. Ita soluto colloquio domum rediere.
5

35
5 Misit] am Rande: Plenipotentia Hispanica.
Misit postea don Saavedra suam plenipotentiam ad me per puerum, qua cum
6
domino comite communicata copiam remisso originali apud acta retinui [75].

7
1643 XI 13
Freitag

36
7 Freytags] am Rande: Visitatio erga me domini comitis Zappata.
Freytags, 13. huius, hatt mich herr graf Zappata visi-
8
tirt.

9

37
9 Eodem] am Rande: Responsio nostra ad Caesarem super praemissis et modo visi-
38
tandi Gallos.
Eodem haben wir Ihr Kayserliche Maiestät über obiges schreiben und emp-
10
fangnen newen gwalt beanttworttet, die ankunfft des don Diego [mitgeteilt]
11
und waßgestalten wir den sambtlichen Spanischen gsandten die unß zu sol-
12
chem ende überschikhte Lateinische instruction communicirt, unß darüber in
13
allen vorfallenden tractaten bester vertrawlicheit, correspondentz und guetten
14
vernemmen erbotten, auch hinwiderumb, wohin ihres königs intention bei
15
diser fridenshandlung gerichtet sein möchte, unß vertraulich zu communi-
16
cirn ersucht, waß sie auch unß darauff in anttwortt anfüegen lassen, und ent-
17
gegen wir per discursum inen weiteres zu erkennen geben hetten, alles mit
18
beylag eines extractus protocolli;

39
18 sodann] am Rande: Von annäherung der Französischen gsandten.
sodann, daß die Französischen gsandten
19
nunmehr im Haag ankommen und vermuettlich sich ehist hieher begeben
20
werden. Darauff wir auch die von denn Spanischen movirte dubia circa visi-
21
tationem Ihr Maiestät representirt und umb resolution gebetten. Sub 13. No-
22
vembris [ 76].

23

40
23 Eodem] am Rande: Responsio ad Osnabrughenses.
Eodem haben wir denn Oßnabruggischen commissariis geschriben wegen
24
ihrer beschehnen erinnerung, bei dem thumbcapitel, auch der statt allhie, die
25
vertheürung der haußzinsen zufürkommen, daß wir den sachen mit ehistem
26
nachzesetzen gedenkhen. Sodann haben wir inen zu wissen gethan, das sich
27
die Spanischen erbotten, ihre newe ratification der praeliminartractaten unß
28
einzehendigen, so wir aber, weil es proprie herrn grafen von Auersperg
29
berüere, nit annemmen wöllen. Erwaitten also seiner erclärung [ 77].

30

41
30 Eodem] am Rande: Sollicitatio ad Caesarem per me umb weitere provision.
Eodem hab ich auch in particulari Ihr Maiestät umb resolution meiner wei-
31
tern provision und sustentation halber gebetten [ 78].

32

42
32–S. 24,6] ursprünglich hinter S. 24,17.
1643 XI 16
Montag

43
32 Den] am Rande: Schreiben von churfürsten von Brandenburg uff unser sollicitation
44
vom 25. Septembris.
Den 16. huius ist unß von churfürsten von Branden-
33
burg eine anttwortt über unsere sollicitation vom 25. Septembris zukommen,
34
darinn die zurükbleibung seiner gsandten entschuldigt, weil von denn inter-

[p. 24] [scan. 72]


1
essirten cronen, zumaln von Churcöln, noch niemandt vorhanden. Mit erbie-
2
ten, die seinige also in beraittschafft ze halten, daß uff den fahl ihrenthalben
3
kein mangel erscheinen soll [ 80].

4

34
4 Eodem] am Rande: Ankunfft des Venetianischen ambassadors.
Eodem ist der Venetianische ambassador ankommen und von herrn grafens
5
von Nassau, auch der Spanischen entgegengeschikhten gutschen einbeglait-
6
tet worden.

7
1643 XI 17
Dienstag

35
7 Als] am Rande: Antwortt an die Oßnabrukhischen commissarios.
Als dann unß die Oßnabrukischen commissarii vom
8
12. diß abschrifften deß von Ihr Kayserlicher Maiestät an sie wegen von der
9
stifft Halberstatt gesuechter neutralitet abgangnen inhibitionbevelchs, darinn
10
Ihr Mayestät handschreiben an ertzherzog Leopoldt Wilhelm

37
Ehg. Leopold Wilhelm von Österreich (1614–1662), Bischof von Passau und Straßburg 1626,
38
Administrator von Halberstadt und Hersfeld 1627–1648, Bf. von Olmütz 1637, Bf. von Breslau
39
1655, Hoch- und Deutschmeister 1641, kaiserlicher Generalleutnant. Vgl. ADB 18 S. 404.
in eadem ma-
11
teria angezogen würdt, ein abschrifft zukommen lassen, haben wir sie darauff
12
mit widersendung eines particularbrieflins vom graaf Kevenhiller

40
Franz Christoph Gf. von Khevenbüller (1588–1650), kaiserlicher Geheimer Rat, Obersthofmei-
41
sterder Kaiserin Maria Anna. Vgl. H. F. Schwarz S. 253–255.
an graf
13
von Auersperg, so sie in postscripto communicirt hetten, sub dato 17. huius
14
beanttworttet und unß der communication bedanckt, sie auch deß Venedi-
15
schen ambassadors ankunfft, item, waß unß der churfürst von Brandenburg
16
vor eine anttwortt hette zukommen lassen, [benachrichtigt], item eine expli-
17
cation wegen des Schönböckhischen tractats begehrt [ 79].

18
1643 XI 19
Donnerstag

36
18 Die] am Rande: Eiusdem visitatio et salutatio.
Die jovis, qui erat 19. mensis praedicti (Novem-
19
bris scilicet), accessimus dominum oratorem Venetum salutandi et invisendi
20
caussa, et cum e rheda descendissemus atque praeeuntibus ministris in aulam
21
domus maiorem deducti fuissemus, statim ad limen nobis ipse occurit nos-
22
que in suum conclaue assumpto ad latus dextrum domino comite deduxit.
23
Ibi cum consedissimus, ita iussu domini comitis exorsus sum:

24
Excellentissime Domine. Caesareae maiestati inter diuturnas bellorum cala-
25
mitates, quibus ipsa, sacrum Romanum imperium totaque augustissima do-
26
mus Austriaca plures iam annos sane immerito vexata est, hoc pergratum
27
accidit magnaeque consolationi fuit, quod haud obscuris indiciis animad-
28
verteret serenissimae Venetorum rei publicae inprimis curae ac cordi esse, ut
29
ista dissidia inter summos orbis christiani principes tandem aliquando com-
30
poni maiorque hostilium insultuum progressus utrinque inhiberi possit.
31
Quapropter cum nuper admodum amplissimi senatus iussu per suum ora-
32
torem in aula Caesarea degentem

42
Giovanni Giustiniani (1600–1692), venezianischer Gesandter in Wien 1643–1647.
suae maiestati significatum sit, serenissi-
33
mam rem publicam pacem promouendi studio Excellentiam Vestram ad

[p. 25] [scan. 73]


1
tractatum et conuentum Monasteriensem pro re publica legati et mediatoris
2
munere functuram prae caeteris inter tot amplissimos clarissimosque urbis
3
senatores delegisse eique singulariter iniunxisse, ut in tractando isthoc pacis
4
negotio ad ea, quae ad Caesaris, sacri imperii totiusque domus Austriacae
5
commodum et utilitatem pertinere viderentur, diligenter attenderet, non
6
potuit tam propensa serenissimae rei publicae voluntas suae maiestati non
7
gratissima esse minimeque dubium habet Excellentiam Vestram tum ex
8
ordine commissionis et mandati tum privata in hanc augustissimam domum
9
beniuolentia et affectione in id sedulo incubituram esse.

10
Hinc est, quod et nos de felici aduentu Excellentiae Vestrae nobismet ipsis
11
gratulamur eamque post emensa longissima terrarum spatia saluam et inco-
12
lumem huc tandem appulisse ex animo gaudemus, nihil antiquius habituri,
13
quam ut eandem nomine augustissimi domini Imperatoris nostri omni
14
officiorum genere demereri possimus. Et quoniam sacrae Caesareae maiestati
15
hactenus vel maxime in votis fuit, ut tandem aliquando cum aduersariis pax
16
aequa, bona et firma possit iniri, eaque de causa quaecunque huc conducere
17
videbantur semper auidissime et obuiis, quod aiunt, ulnis amplexa est, quem-
18
admodum inter plurima vel hoc unum toti Europae luculento testimonio
19
esse possit, dum ipsius maiestas huic rei iam a septem annis continuis suos
20
mandatarios Coloniae Agrippinae et Hamburgi

41
Zum Kölner Kongreß vgl. C. Th. Odhner S. 49ff; A. Leman, Urbain VIII.; K. Repgen,
42
Ginetti. Eine Übersicht über die Präliminarverbandlungen in Hamburg bieten APW [II C 1]
43
[S. XIXff] ; J. A. Fridericia II S. 172ff, S. 293ff; G. H. Bougeant I S. 485ff.
maximis aluit impensis, eos
21
denique mox ad diem congressui dictum locis utrinque noviter deputatis
22
adesse iussit, ne uspiam communi bonorum omnium voto deesset, sed sem-
23
per ubicunque et undecunque spes aliqua affulgeret, paci amplectendae para-
24
tam promptamque se ostenderet, certe hoc maiorem nunc quidem animo
25
spem concepit Excellentiam Vestram ex mandato serenissimae rei publicae pro
26
insigni sua prudentia, ut pars quoque aduersa ad aequabilitatis terminos adi-
27
gatur, operam daturam aut, si minus syncere ab illis consilia pacis tractari
28
animaduertat, mature et fideliter nos admonituram, ut, quae posthac Caesa-
29
reae maiestati facto opus videantur, eo rectius deliberare liceat.

30
Promerebitur hac ratione Vestra Excellentia immortales laudes apud prae-
31
sentem et futuram aetatem Caesareamque maiestatem et sibi et rei publicae
32
perpetuo deuinctam habebit beneficio.

33
Ad haec ille Italico bene composito et eleganti sermone respondit, cuius
34
summa erat: Rem publicam semper hactenus operam dedisse, ut cum principi-
35
bus et statibus christianis pacem et amicitiam coleret seposito omni priuatae
36
utilitatis studio, unde ipsi maxime dolere, quod illi principes, quorum amici-
37
tia hactenus republica esset usa, tantopere inter se dissiderent atque infestis
38
armis in se mutuo grassarentur. Putare igitur sui officii esse in id incumbere,
39
ut sublatis tandem inimicitiis pax et amicitia inter illos quoque concilietur,
40
nec pepercisse hactenus aut laboribus aut sumptibus ullis. Interesse quidem

[p. 26] [scan. 74]


1
rei publicae, ut quoddam aequilibrium inter reges et principes christianos
2
retineri et conseruari possit, interea tamen iudicare, maxime sibi adlaboran-
3
dum, ut prae caeteris Imperatori sacroque Romano imperio conueniens auc-
4
toritas et potentia sarta tectaque maneat, quo hostium iniuria et violentia
5
oppressis refugium aliquod patere possit. Insigne eius rei documentum se-
6
ipsum expertum esse, quando de componenda postrema illa Venetae rei
7
publicae cum Turcarum imperatore controuersia Constantinopoli ageret

40
Contarini war 1638 venezianischer Bailo in Konstantinopel geworden und hatte als solcher die mit
41
Sultan Murad IV. (1601–1640, regierte seit 1623) über die Verfolgung algerischer Schiffe durch
42
Venedig entstandenen Auseinandersetzungen beizulegen.
,
8
etenim literis hac de re a Caesare ad illum perscriptis non leue momentum
9
allatum, ut aequioribus conditionibus transigeretur, quod in posterum nec
10
res publica nec alius aliquis exterorum iniuriis vexatus sperare deinceps
11
posset, si auctoritatem et potentiam Romani imperii domusque Austriacae,
12
in qua sceptrum istud feliciter hactenus requievisset, dissolui pateretur.
13
Suam igitur rem publicam hoc serio agere, ut pax aequa inter Imperatorem
14
regemque christianissimum et caeteros, quorum interest, componatur suaque
15
Imperatori, Romano imperio et domui Austriacae constet autoritas et poten-
16
tia. Se quidem huic tantae rei delectum, sed vereri, ut sufficere possit utpote
17
rerum Germanicarum minus peritum, et carius habiturum fuisse, si rei publi-
18
cae alium huic negocio praeficere placuisset. Se tamen nulli parciturum labori,
19
ut iuxta mandata suae rei publicae omnia, quaecunque ad rem feliciter confi-
20
ciendam fuerint, quanta fieri possit diligentia administrentur.

21
Gratias se agere nobis pro honorifica salutatione officiorumque oblatione
22
nec dubitare, quin ipsamet res publica, ad quam haec omnia cum maxima com-
23
mendatione relaturus esset, pro tanta humanitate et beniuolentia grati animi
24
significationem apud Caesarem contestatura sit. Postremo se paratum nobis-
25
cum de omnibus, quae opus forent, magna confidentia et fide agere et hoc
26
solum a nobis exspectare, ut quae ab ipso fieri vellemus mature admone-
27
remus.

28
Nos ad haec gratiis humaniter actis: Caesarem de omnibus nos edocere velle
29
nec dubitare suae maiestati summae voluptati futura maioraque in dies ab
30
ipsius domini legati dexteritate sibi promissuram. Etiam serenissimae rei
31
publicae pro Caesare nos maximas agere gratias, quod ipsum praecipue huic
32
negotio delegerit. Satis nobis de exquisito amplissimi senatus iudicio in dele-
33
gendis agendarum rerum idoneis personis constare. Et ne multa in laudem
34
ipsius domini oratoris dicamus, sua nos modestia et loci temporisque an-
35
gustia prohiberi. Nos quidem operam daturos, ut ne quid a nobis desiderari
36
possit.

37
Ita adimpletis curialibus ad alia digressi, inter colloquendum etiam hoc com-
38
memoravit, oratorem Venetum

43
Girolamo Giustiniani (um 1611–1656), venezianischer Gesandter in Frankreich Mai 1641-
44
Juli 1644. Vgl. APW [ II B 1 S. 20 Anm. 5.]
iussu senatus cum regina Parisiis non nihil
39
expostulasse, quod suos plenipotentiarios serius ablegaret, illam vero egre-

[p. 27] [scan. 75]


1
giam voluntatem pacem faciendi contestatam, nihil desiderare se dixisse,
2
quam ut pax aequa et diuturna stabiliri possit. A praedicto oratore ad se
3
scriptum ituros quidem Galliae plenipotentiarios in Hollandiam, sed haud
4
diu ibi moraturos, unde se sperare ipsos propediem adfuturos esse. Ex Hol-
5
landia se habere, quod ipsi Hollandi non quidem pacem perpetuam, sed lon-
6
giores tamen inducias desiderent. Non enim e re familiae Auraniensis

39
Zur Familie Oranien vgl. unten S. 40 Anm. 4, S. 41 Anm. 1.
esse, ut
7
integra pax sanciatur, quod hoc modo cogitationes de bello abiicerent ordi-
8
nes atque armis exuerent istam familiam, quae adulta dein pace haud diu in
9
tanto fastigio permansura esset. Inter caetera mentionem quoque iniecit de
10
annonae amplioris subuectione, quod animaduerteret itinera excursionibus
11
militum infesta haberi tutoque in comportandis rebus ad victum necessariis
12
commeari non posse. Nos, a parte Caesaris moram nullam fore, quin con-
13
uenientia remedia adhibeantur, quemadmodum et hactenus factum, sed id ab
14
aduersae partis militibus obtineri nequiuisse, mediatorum hic operam ne-
15
cessariam fore. Finito colloquio sumptaque licentia abiuimus, comitante
16
nos a tergo oratore usque ad rhedam, nolens recedere priusquam inse-
17
dissemus.

18
1643 XI 20
Freitag

34
18 Den] am Rande: Schreiben vom Kayser, 4. Novembris.
Den 17. huius ist unß von Kayserlicher Maiestät ein
19
recipisse einkommen über unser relation vom 16. Octobris, deß Französi-
20
schen residenten abraiß nach Hollandt, auch Cardinals Rosetti anttwortt
21
betreffend, sub dato Wien, 4. Novembris [ 81].

22

35
22 Den] am Rande: Antwortt darauff vom 20. Novembris.
Den 20. eiusdem anttwortten wir und berichten Ihr Kayserliche Maie-
23
stät deß Venetianischen gesandtens ankunfft und gegen denselben ver-
24
richter visita, mit communication deß churfürstlich Brandenburgischen
25
schreibens [ 82].

26

36
26 Vorgemeldten] am Rande: Schreiben vom Söldner 4. Novembris.
Vorgemeldten 17. huius ist unß auch vom herrn Söldner zugeschriben
27
worden, daß in denen zwischen dem von Lützow

40
Konrad von Lützow, Reichshofrat, kaiserlicher Resident in Hamburg 1639–1642, wo er am
41
25. Dezember 1641 mit Frankreich und Schweden den Präliminarfrieden schloß (Druck: J. G.
42
Meiern I S. 8–10 ). Vgl. über ihn O. von Gschliesser S. 250, zu den Verhandlungen zwischen
43
Lützow und Salvius C. Th. Odhner S. 67ff und APW [I 1 S. 330ff.]
und Salvio vorgang-
28
nen geheimen tractaten kein proiectum utrinque extradirt worden, sub
29
dato Wien, 4. Novembris [ 83].

30

37
30 Dieses] am Rande: Communication mit denen Oßnabrukhischen commissariis, eodem
38
dato 20. huius.
Dieses communicirn wir sub dato 20. diß den Kayserlichen commissariis zu
31
Oßnabrukh, mit bedeutten, waß sich der Venetianische ambassador bei der
32
visita vernemmen lassen [ 84].

33
Den 20. diß hatt mich herr Bruin revisitirt cum oblatione officiorum solita.

[p. 28] [scan. 76]


1

39
1 Eodem] am Rande: Literae Osnabrugenses de modo exhibendinouam Hispanicam rati-
40
ficationem praeliminarium.
Eodem accepimus responsum a dominis commissariis Osnabrugae agenti-
2
bus sub dato 19. eiusdem ad nostras de 13. praecedente super modo exhi-
3
bendi nouam ratificationem regis catholici. Significant autem ita inter se et
4
coronarum inimicarum ministros conuentum, ut noua ista ratificatio initio
5
congressus Monasterii in manus Gallicorum plenipotentiariorum immediate
6
absque mediatorum opera tradi debeat. Itaque putare ipsos, nos quidem
7
instrumentum ratificationis ab Hispanis acceptare posse, non tamen, ut
8
loquuntur, prius extradendum, nisi cum Galli aduenissent, ne praematura
9
editione ansa novis disputationibus detur [ 85].

10

41
10 Nobis] am Rande: Communicatio super his cum Hispanis eorumque sententia.
Nobis videbatur hic extradendi modus non admodum securus esse, cum
11
hactenus re ipsa compertum sit, Franciae ministros in huiusmodi occasioni-
12
bus non admodum bona fide agere solere facileque occasionem aut cauillandi
13
aut, quae ipsorum fidei credita essent, negandi captare. Eaque de caussa cau-
14
tionem aliquam adhibendam, vel ut legato apostolico aut ipso diutius post
15
aduentum Gallorum morante Veneto authentica ratificationis scriptura
16
ostendatur petaturque, ut exemplar quod vocant fidimatum sub suo sigillo
17
nobis retinendum conficiant authentico postea per nos in manus Gallorum
18
consignando, vel ut immediate his tradamus recepta recognitione cum inserta
19
instrumenti copia.

20
1643 XI 21
Samstag Re itaque cum domino Saavedra die sequenti per me
21
communicata nullatenus ipse hoc loco mediatores praetereundos censebat,
22
tum quod et ipsi huiusmodi praeteritione statim in principio congressus
23
offendi possent, tum quod haec consignatio in manus Gallorum quandam
24
submissionem prae se ferre videretur, tum quod ipsorum cauillationibus
25
nulla ratione melius quam per tertias manus obuiari posset. Mansit igitur in
26
hac sententia se saepedictam ratificationem in nostras manus deposituros,
27
hac tamen conditione, ut eandem vel legato apostolico vel ipso absente
28
oratori Veneto retenta tamen copia fidimata exhibeamus, quid hoc nomine
29
Gallis praestare conueniat, exponamus rogemusque, ut hoc nouae ratificatio-
30
nis Hispanicae documentum authenticum Gallicis quidem plenipoteniariis
31
inspiciendum ac legendum exhibeant, interim tamen penes se depositum
32
retineant nobisque factae huius insinuationis literas testimoniales cum inserto
33
principio et fine instrumenti in rei memoriam fidemque dent.

34
Haec omnia perscripsimus ad Osnabrugenses, ut, si forte aliquid in contra-
35
rium adducere possent, nos facerent certiores [ 86].

36
1643 XI 22
Sonntag Die 22., cum interessemus solemni disputationi theo-
37

42
37 Die] am Rande: Hispani noua dubia mouent circa visitationes et saltutationes Gallorum.
logicae apud Franciscanos, legati Hispanici nobis proposuerunt, quod memi-
38
nissent in nostra instructione certum nobis modum, quando et quomodo

[p. 29] [scan. 77]


1
plenipotentiarios Gallicos salutare deberemus, praescriptum esse; ne forte hac
2
occasione loco beneuolentiae captandae forte maior aliqua animorum nasca-
3
tur offensio, sibi visum non abs re fore, si nobis placeret, oratori Veneto men-
4
tionem iniicere, ut ipse scriberet in Hollandiam ad Gallos: se huc venisse,
5
Caesaris regisque catholici legatos offendisse magnoque cum desiderio etiam
6
ipsos expectare; caeterum, quod putaret etsi dissidentium inter regum princi-
7
pumque legatos animo tamen ad pacem amicitiamque conciliandam pro-
8
penso conuenire ideoque signa etiam quaedam humanitatis in principio ad-
9
uentus hinc inde adhibenda fore, cupere se scire, quando legati Caesarei
10
Hispanique ipsos aduenientes missis obuiam suis rhedis et apparitoribus
11
salutare, urbem ingressos inuisere vellent, an hoc gratum habituri vicemque
12
reddituri essent; sperare enim se utrisque, ut hoc officii genus Gallis exhi-
13
berent, persuadere posse. Addebant Hispani se ad hoc nobis suadendum ea
14
etiam ratione adduci, quod licet ipsi in mandatis habeant Gallos, statim ac
15
venissent, nisi repugnent salutandi; vereri tamen, nisi et rhedas cum suis
16
apparitoribus obuiam extra urbem mitterent, dimidiam officii gratiam peri-
17
turam.

18

38
18 Nos] am Rande: Nostra responsio.
Nos re inter nos seorsim collata respondimus, non quidem nobis hoc dis-
19
plicere consilium, quin magnas pro tanta sollicitudine ipsis agere gratias, sed
20
tamen, quod limites et terminos mandati vel minimum transgredi nobis graue
21
futurum sit et quod iam pridem ad Caesarem de hac dubitatione perscripse-
22
rimus, satius nobis videri, ut exspectemus responsum, maxime cum nondum
23
constet, quando Galli aduenturi sint. Sin autem, priusquam Caesar respon-
24
deat, ex Hollandia mouisse nuncientur, sat temporis nobis superfuturum tale
25
aliquod consilium arripiendi et forte eo casu angustiam temporis nobis excu-
26
sationi fore, ut nonnihil a litera instructionis recedamus aut eandem benignius
27
interpretemur. Quo responso et ipsi contenti erant, confessi prudenter a
28
nobis fieri.

29

39
29 Eodem] am Rande: Ankunfft und anbringen eines Polnischen negotianten, Pommern
40
denn Schweden nit zu geben.
Eodem hatt sich beim herrn grafen einer von Grießheim

41
Heinrich Christoph von Grießheim, 1643–1644 polnischer Vertreter in Münster.
mit einem recom-
30
mendationsschreiben vom könig in Polen

42
Wladislaw IV. Sigismund Wasa (1595–1648), Kg. von Polen 1632.
angemeldt und, weil ich auch dar-
31
zu erfordert worden, vor unß sambtlich angebracht, daß der könig zwar
32
willens gewesen, einen ansehenlichen gesandten und in specie den palatinum
33
Sandomiriensem

43
Woiwode von Sandomir war seit 1638 Christoph Ossolinski (1587–1645).
allher zu schikhen, so hette er es doch allerhandt vorge-
34
fallner bedenkhen willen noch derzeit eingestellt und allein ime so vil
35
bevelch geben, sich allher einzefinden, zwar sich in einige negotiation nit
36
einzemischen, sondern allein sein auffsehens ze haben, waß in den fürgehen-
37
den fridenstractaten gehandlet werden möchte, derentwegen der könig unß

[p. 30] [scan. 78]


1
ersuechen liesse, wir wolten ime von eim und andern uff den fahl parte
2
geben, mit versichern, das der könig gantz begihrig sei, alle mittel und weg
3
anhandt ze geben helffen, das ein guetter friden zu Ihr Kayserlicher Maiestät
4
und der catholischen religion bestem möge erhalten werden. Hierauff hat er
5
erzehlt, das der könig ein aigne person zu Pariß

37
Domenico Roncalli; vgl. APW II B 1 S. 56 Anm. 2; APW II C 2 S. 464 Anm. 1.
und mit dem cardinal
6
Mazzarini negocirn lasse, ob die cron Frankreich von Schweden möchte
7
separirt werden. Item, daß weder er noch Dennemarkh zugeben köndten,
8
der Kayser mach, waß er wölle, das man denn Schweden Pommern in hands
9
lassen soll, und daß man in disem werkh Dennemarkh sicher trawen könde,
10
wie er denn einen von aclel, Denhof

38
Heinrich Frbr. von Doenhoff, Kämmerer des Königs von Polen.
genannt, erst neulich deßwegen wider
11
zu deme geschikht hette. Item, der könig hab so vil nachricht, das die Schwe-
12
den nit tractiren werden, es werden dann auch die reichsständt ad simul
13
tractandum admittirt. Er seins theils sehe nit, warumbs der Kayser difficul-
14
tirn soll. Item, es hab die landtgräfin zu Cassel an Würzburg und Bamberg

39
Melchior Otto Voit von Salzburg (um 1601–1653), Bf. von Bamberg 1642; Johann Philipp
40
von Schönborn (1605–1673), Bf. von Würzburg 1642, Kf. von Mainz 1647, Bf. von Worms
41
1668, vgl. über ihn K. Wild und G. Mentz .

15
geschriben und inen zu erkennen geben, daß an disen der fürsten und stän-
16
den reputation und standt gelegen, weil diß ein solcher convent, der gantz
17
Europam betreffe und dergleichen niemaln in Teütschlandt erhört wor-
18
den, derentwegen sie sich darvon uff keinerlei weiß noch weeg auß-
19
schließen lassen solten. Er hatt auch andeüttung gethan, zwar dessen un-
20
verwährt sein wöllen, daß der könig sein vorhaben mit der gesandtschafft an
21
Kayser gelangen lassen, aber darinn außdruklich begehrt, das Ihr Maiestät
22
solch schreiben weiter und sonderlich einer gewissen person (subintelligebat
23
conte de Trauttmansdorff

42
Maximilian Gf. von Trauttmansdorff (1584–1650), Geheimer Rat, seit 1637 kaiserlicher
43
Obersthofmeister. Vgl. ADB 38 S. 531–536 , O. von Gschliesser S. 138ff, H. F.
44
Schwarz S. 127ff und S. 372ff.
) nit communicirn wollen. Nichtsdestoweniger
24
hetts der Kayser eben derselben person ze lesen geben, darauff ime dann ein
25
kalte anttwortt erfolgt, und er destoweniger ursach gehabt, bedeütte gesandt-
26
schafft ins werkh ze setzen. Wir haben ime hierauff geanttworttet, daß wir
27
onedas bevelcht, mit demjenigen, der sich im namen der cron Polen allhie
28
finden würde, alle guette vertrauliche correspondentz zu pflegen, also wol-
29
ten wir nit ermanglen, bei furlauffenden tractaten ie zu zeiten, waß die
30
nothurfft erforderte, ime wissen ze machen, in hoffnung, waß ime ein und
31
andern theils vorkommen möchte, er unß dasselb auch wider communicirn
32
würde. Dabei es dißmals bliben.

33
1643 XI 23
Montag

35
33 Die] am Rande: Visitatio et salutatio nomine dominae archiducissae Claudiae ad ora-
36
torem Venetum.
Die 23. a meridie missa prius epistula credentiali
34
nomine dominae meae archiducissae accessi salutatum dominum oratorem

[p. 31] [scan. 79]


1
Venetum ipsique sermone Italico quae in mandatis acceperam exposui. Qui-
2
bus ille respondit, se iter suum iussu rei publicae duabus de caussis per Tirolim
3
instituisse, tum ut archiducissam de volutate senatus ipsam in his tractatibus
4
pacis pro viribus iuuandi certiorem redderet, tum ut cum ipsa de transitu
5
militum, quos res publica in Germania colligere instituisset, per Tirolim per-
6
mittendo ageret. Percarum sibi futurum fuisse, si eam coram videre et allo-
7
qui potuisset, sed nihilominus se multum debere suae celsitudini ob eximia
8
humanitatis officia sibi exhibita, quemadmodum haec honorificentissime ad
9
senatum perscripserit. Gaudere itaque se, quod occasionem nactus esset me-
10
cum de rebus ad utilitatem suae celsitudinis pertinentibus conferendi. Confi-
11
denter se mecum acturum in omnibus; petere, ut informationem in scriptis
12
conficiam, quo melius negotii qualitates et circumstantias comprehendere
13
atque eueniente necessitate Gallos aliosque qui contraniti vellent conuincere
14
posset. Cogitandum interea de obiectionibus, quas forte Galli ratione Bri-
15
siaci

39
Breisach, vorderösterreichische Stadt und Festung am Oberrhein, am 17. 12. 1638 durch Hg.
40
Bernhard von Sachsen-Weimar (1604–1639) erobert, dessen Heer nach seinem Tode (17. Juli
41
1639) in französische Dienste überging. Vgl. F. Dickmann S. 279ff.
opponere vellent, refutandis. Quo loco sibi occurrere, quod venditionis
16
titulo forsan se tueri sint conaturi, quemadmodum ab illis factum in illa con-
17
trouersia de restitutione Pignaroli et Susae

42
Pinerolo (Piemont), Festung südwestlich von Turin, seit 1631 französisch, vgl. G. Zeller, Saluces,
43
Pignerol et Strasbourg. Susa (Piemont), westlich von Turin.
.

18
Ego informationem in scriptis me daturum paruoque negotio obiectionibus
19
aduersariorum satisfacturum recepi, nam Gallos non posse simplici emtionis
20
titulo se defendere, quod et ipsi instigatores Vimario auxiliatoresque obsi-
21
dendi Brisiaci fuerint, sumptus obsidionis omnes subministrauerint militem-
22
que ductu vicecomitis de Turraine

44
Henri de la Tour d’Auvergne (1611–1675), vicomte de Turenne, 1643 Marschall.
submiserint, et nisi hoc fecissent, Bri-
23
siacum solis Vimarii viribus nunquam capi potuisse. De pignerationibus
24
Virtembergicis putebat nullam difficultatem fore, maxime cum archiducissa
25
adhuc in possessione earum sit, standum enim esse pactis conuentis. Deinde
26
ad alia digressus mentionem fecit de uisitatione et aliis humanitatis officiis
27
Gallorum plenipotentiariis exhibendis, cupiens, quod nostra mens esset,
28
scire.

29
Respondi, Caesarem non abnuere, quin ipsos salutaremus, hac tamen condi-
30
tione, si ipsi prius aduentum nobis per unum ex suis curialibus denunciassent
31
seque apud nuncium seu legatum apostolicum legitimassent. Incidisse tamen
32
nobis circa haec aliquam dubitationem, an haec expectare conueniat, cum
33
notorium sit ipsos tamquam legatos de pace facienda aduenire. Eaque de
34
caussa scripsisse ad Caesarem pro habenda resolutione. At uero si Galli hanc
35
anteuerterent, inter nos iam agitari caeptum, an forte expediat, ut ipsum
36
dominum oratorem interpellaremus, scriberet quasi sua sponte ad Gallos
37
notificando ipsis suum aduentum atque hortando, ut ipsi quoque venire ma-
38
turarent, interea tamen obiter moneret, quoniam pacis caussa conueniretur,

[p. 32] [scan. 80]


1
sibi videri aequum esse, ut Caesaris regumque ministri se inuicem pacato
2
animo excipiant, cupere igitur se ab illis intelligere, an eiusmodi salutationes
3
et visitationes more alias solito daturi atque admissuri sint, sperare enim
4
se et Caesaris regisque catholici ministros in eandem sententiam inducere
5
posse. Sed quod nondum nobis quicquam de Gallorum aduentu pro-
6
piore constet, hactenus expectandum nobis videri, quid Caesar respon-
7
surus sit. Ad haec ille, se nobiscum latius in reddendo visitationis officio
8
acturum. Subiunxi ego, quem putaret modum teneri oportere, ut peractis
9
istis curialibus dein ad initium tractatuum transiri possit. Respondit, sibi
10
constare Gallos longa propositione suorum postulatorum instructos, itaque
11
tentandum, an ad exhibendam illam induci possint.

12
Postremo explicauit quasdam obiectiones, quas Galli contra cardinalem
13
Rossetti habeant. Quarum summa est, esse ipsum iuuenem, rerum talium
14
prorsus imperitum, nulla graviori legatione antehac functum, summum pon-
15
tificem se his rebus haud commode miscere. Gallorum mentem fuisse, ut
16
pontifex utrumque nuncium, et qui Parisiis et qui Viennae

39
Nuntius in Paris war von Mai 1641 bis April 1644 Girolamo Grimaldi (um 1596–1685), Kar-
40
dinal 1643. Gasparo Mattei (um 1598–1650), Kardinal 1643, Nuntius in Wien seit 1639, ver-
41
ließ seinen Posten am 4. September 1643. Sein Nachfolger Camillo Melzi (um 1587–1659), Kar-
42
dinal 1657, übernahm die Wiener Nuntiatur im September 1644 und blieb bis 1652.
ageret, his tracta-
17
tibus praeficere deberet, sic enim ea, quae ipsi postularent, per nuncium
18
Parisiensem Viennensi proponi ac per eundem Caesareanis significari potuisse
19
et vice versa etc. Nunc in dubio esse, quid iste cardinalis Rossetti praesti-
20
turus et an tanto negotio par sit futurus. Sibi igitur plane non constare, an et
21
quando iste legatus huc venturus sit. His ultro citroque dictis sumpta licen-
22
tia discessi.

23
1643 XI 25
Mittwoch

38
23 Die] am Rande: Resolutio et visitatio oratoris Veneti erga nos.
Die 25. a meridie venit ad dominum comitem me
24
etiam praesente orator Venetus inuisendi et salutandi caussa, cui domini
25
comitis aulici usque ad rhedam obuiam processerunt egressumque in inte-
26
riorem aulam, cum deducerent, comes et ego in mediam aulae partem pro-
27
gressi salutauimus atque in conclaue deduximus; considentibus dein singu-
28
lis Italico sermone primo petiit, ne aegre ferremus, quod hoc salutandi
29
officium hactenus distulisset, inde breuiter rei publicae suae voluntatem stu-
30
diumque circa pacis negocium contestatus, se quoque operam omnem ad-
31
hibiturum, ut, quantum fieri potest, cum utilitate et dignitate Imperatoris do-
32
musque Austriacae pax obtineatur, quamquam fatendum id omne a nutu
33
diuinae prouidentiae dependere et absque hoc auxilio parum humanis con-
34
siliis effici posse. Interea se a nobis expectare, quae fieri vellemus et quibus
35
modis ad finem optatum deueniri posse arbitremur.

36
Respondimus gratias nos agere maximas pro honore visitationis nobis habito
37
tum inprimis serenissimae rei publicae, quod tanto studio animique conten-

[p. 33] [scan. 81]


1
tione pacis hoc negocium procurare dignetur. Nuper nos abunde contestatos,
2
quantopere Caesar hinc laeteretur multumque se rei publicae hoc nomine
3
debere fateretur, hoc gratiorem suae maiestati fore iteratam domini oratoris
4
declarationem. Existimare nos ipsum facile expendere posse, quantum Cae-
5
sari dolere debeat, se a rege christianissimo eiusque adhaerentibus armis in-
6
festari, a quo potius auxilia contra alios expectanda sibi fuissent. Sicut enim
7
abs quovis homine cum est opus benificium accipere gratum ac iucundum,
8
gratius tamen, si ab iis recipias, quos aliquo necessitudinis vinculo id facere
9
aequum sit; ita graue et dolendum quidem, a quocunque tandem bello peti,
10
grauius tamen magisque dolendum esse, si ii bellum inferant, quos minime
11
conueniat. Hinc eo maiori voluptati, etiam consolationi Caesari fuisse, cum
12
animadverteret serenissimam rem publicam aequiores partes secutam, chri-
13
stiani principis officio functam, ad componenda huiusmodi dissidia pacem-
14
que inter orbis christiani principes reducendam animum adiecisse atque in ea
15
voluntate immotam persistere. Verum quidem esse, totum hoc pacis nego-
16
cium a divini numinis nutu dependere, sperandum tamen, si auxilium eius
17
opemque syncero affectu expectamus nobisque ipsis non defuerimus, rem
18
tandem ad felicem exitum deductum iri. Nos, quod in mandatis habemus con-
19
fidenter de his, quae huc spectarent, cum ipso agere, officio nostro non defu-
20
turos et, quam primum initium rebus tractandis dari posse spes sit, quae
21
nobis viderentur diligenter monituros.

22
Et quia mentionem quoque fecerat se a legato Veneto Parisiis agente cer-
23
tiorem factum, quod ipsi cardinalis Mazzarini denuo confirmaverit pleni-
24
potentiarios Gallicos omnino cum mandatis ad pacem faciendam ablegatos et
25
absque longiori mora ex Hollandia Monasterium se conferre iussos, in-
26
structos etiam pro pace facienda postulatis moderatis et honestis (verba
27
Italica erant ’con conditioni moderate et honeste‘), pro huiusmodi communi-
28
catione gratias egimus subiungentes operae precium fore, si quales in specie
29
essent sciri possit. Nihil ille ad haec respondit, sed conuersendo ad alia
30
digressus obiter insinuavit, sibi videri mutua visitationis officia etiam Gallis
31
exhibenda fore et, nisi nobis aliter videretur, se constituisse hac de re ad ipsos,
32
priusquam aduentarent, scribere, an admissuri vicemque reddituri essent, ut
33
annuentes non solum salutari Monasterium ingressi, sed extra urbem quoque
34
honoris caussa rhedae obuiam mitti possent. Sperare enim se idem ut fiat a
35
Caesareis et Hispanis legatis obtinere posse. Et quia iam pridie a me intellexe-
36
rat, habere quidem nos de peragendo salutationis et visitationis officio man-
37
datum, sed ob quaedam dubia nouum a Caesare expectare, recepit se tantis-
38
per expectaturum, quod iam a ministro Hollandico, qui instruendo hospitio
39
huc appulisset, intellexerit, Gallos cum legatis Hollandicis intra quindecim dies
40
ex Hollandia non moturos. Interea tamen se omittere non potuisse, quin hac
41
ordinaria Parisias ad oratorem Venetum scriberet, ut data occasione etiam
42
huius rei ad cardinalem mentionem faciat moneatque, si forte Gallici pleni-
43
potentiarii nihil hoc nomine in mandatis haberent, ut quamprimum moneri
44
ipsos curet. Valde enim alienum ab instituto negocio fore, si hinc inde ad-

[p. 34] [scan. 82]


1
uenientes ad pacem legati se inuicem humaniter salutare officiisque inter
2
principum legatos solitis deuincire nollent.

3
Quod ad consilia quae Galli cum Hollandis tractarent attinet, putebat inter
4
caetera et hoc fore, ut Hollandi cum iusto exercitu ineunte vere in apertum
5
prodire debeant, quo aduersa pars ad pacis conditiones ipsis magis optatas
6
adigi possit. Et huc animum vel maxime aduertendum esse. In pacis negotio
7
ipso videbatur eius sententia huc inclinare, ut sepositis particularibus contro-
8
uersiis, quae intuitu adhaerentium moueri possent, statim ad summam rerum,
9
quae Caesaris, regis catholici et christianissimi statum propriumque inter-
10
esse concernerent, accederetur. Quamquam se Coloniae a certo et fido ho-
11
mine intellexisse Caesarem magnam disputationibus ansam praecisurum, si
12
electorem Treuirensem

40
Philipp Christoph von Sötern (1567–1652), 1610 Bischof von Speyer, 1624 Kurfürst von Trier.
41
Vgl. über ihn J. Baur und H. Weber.
ante initia tractatuum in integrum restitueret, nisi
13
enim hoc fiat, Gallos summis viribus ipsius liberationem procuraturos, gra-
14
tiam hinc Caesari perituram ac penes Gallos futuram eoque magis ipsos
15
hunc principem totumque electoratum obnoxium habituros, suo quoque
16
iudicio melius fore, si Caesar ipsum libertati restituat, utque coadiutorem
17
suae maiestati gratum assumat, curet. Ultimo loco mentionem iniecit de
18
suspensione armorum facienda, alioqui semper eam partem, quae fortunam
19
magis propitiam una vel altera actione sentiret, duriorem et renitentiorem
20
ad tractatus fore.

21
Nos de Treuirensis conditione pauca et negocium hoc non in solius Caesaris,
22
sed et electorum manu esse. Credere nos dudum hanc caussam finiri potu-
23
isse, si ipse elector aequis conditionibus acquiescere voluisset. De suspen-
24
sione armorum credibile esse plura in medium allatum iri, sed cogitandum,
25
an rebus sic stantibus Caesari talis suspensio profutura an potuis potius obfutura
26
sit et, quando maior aduersariis in suspensione armorum spes, tanto minus
27
ad aequam pacem deuentum iri. Existimabat tamen ille posse de conditioni-
28
bus quibusdam tollerabilibus, maxime ut aduersariorum copiae terris haere-
29
ditariis Caesaris exigantur, cogitari. Nos haec in medio reliquimus atque dis-
30
cedentem ad rhedam usque comitati sumus.

31
1643 XI 26
Donnerstag

39
31 Den] am Rande: Kayserliche resolution vom empfahung deß legati apostolici.
Den 26. diß ist unß Kayserliche resolution sub
32
10. November einkommen, innhalts, das wir dem ankommenden legato
33
apostolico uff ein meil wegs entgegenfahren, doch also zeittlich unß wider
34
zurukh vor ime in die statt begeben solten, daß wir nit unter die clerisey ein-
35
gemischt werden müeßten, oder wo diß nit ze practicirn, möchten wirs gar
36
underlassen und ine erst in der statt besuechen [ 87].

37
Eodem haben wir Ihr Kaiserlicher Maiestät relation gethan dessen, so obver-
38
merktermaassen sich mit denn Spanischen und Venetianischen gesandten

[p. 35] [scan. 83]


1
verloffen, auch zeittung von der Hollandischen vorhaben, ein suspensionem
2
armorum ze tractirn, und das die Französischen plenipotentiarii den 20. huius
3
noch nit im Haag ankommen gewesen, auch der Hollandische furier wider
4
von hier abgeraißt, item, daß ein Polnischer agent allher kommen wer. Ad
5
finem haben wir auch den empfang Ihr Mayestät resolution wegen deß legati
6
apostolici einbeglaittung angedeüttet [ 88].

7
1643 XI 27
Freitag Dise relation haben wir auch nach Oßnabrukh selbi-
8
gen Kayserlichen commissarien communicirt sub dato 27. eiusdem [ 89].

9

36
9 Bei] am Rande: Responsum der Oßnabrukhischen commissarien wegen extradierung
37
der newen Spanischen ratification super praeliminaribus.
Bei diser ordinari haben unß auch sie, Oßnabrukhische, widerumb uff
10
unsern bericht wegen extradition der Spanischen ratihabition geanttworttet,
11
daß sie deren kein bedenkhens hetten, sub dato 26. eiusdem, mit angehenkh-
12
tem begehren, inen die von Wien unß zukommene beylagen ze communi-
13
cirn, weil sie deren anderwerts keine hetten [ 90].

14
1643 XI 28
Samstag

38
14 Die] am Rande: Orator Venetus communicat literas ad Gallorum plenipotentiarios
39
a se scriptas.
Die 28. misit ad nos orator Venetus secretarium
15
suum

40
Sekretär Contarinis war bis März 1645 Andrea Rosso. Vgl. H. Lahrkamp, Ratsprotokolle
41
S. 179 Anm. 1.
, ut ostenderet nobis epistulam, quam ad Galliae plenipotentiarios in
16
Hollandiam scripturus esset, qua, ut nuper significauerat, innuit sibi videri, ut
17
Caesaris, regum principumque legati, qui in negocio pacis huc venire debe-
18
rent, sibi inuicem mutuae humanitatis officia exhibeant, quo et pacatioribus
19
animis in tractatu ipso procedant et familiae ipsorum sine offensa in publico
20
versari et commeare possint. Cupere igitur se scire, an et ipsi eadem mente
21
sint et an gratum habituri, si abiis, qui iam Monasterii adsunt, ipsis aduenien-
22
tibus rhedae honoris caussa obuiam mitterentur hocque nomine ipsi urbem
23
ingressi per unum ex familia sua mittentibus gratias sint acturi ac postea
24
quoque coram inuisentibus vicem reddituri.

25
Sperare enim sese Caesareanis et Hispanis persuasurum, ut id faciant, omnem-
26
que operam daturum. Hortatur deinde, ut quam primum sese itineri dare
27
velint, ne diutius hoc pacis universalis negocium protrahatur; inserere etiam
28
volebat, cauerent Galli, ne comitatui suo Hollandos aliorumve principum
29
legatos immisceri patiantur, ne forte eam ob caussam Caesareani et Hispani
30
difficiliores ad praestandum hoc officii genus redderentur, sed sibi visum hoc
31
disputationibus ansam daturum ideoque omisisse, sin tamen aliter nobis vi-
32
deretur, morem se gesturum.

33
Gratias egimus pro tanto studio ac omnino ad rem praesentem epistulam
34
conscriptam esse, nec abnuere, quin transmitteretur. Verum quod meminis-
35
set nuper nos ipsi significasse, quid hac ipsa de caussa ad Caesarem perscrip-

[p. 36] [scan. 84]


1
serimus, ac responsum in dies a sua maiestate expectare gratiusque nobis
2
futurum, si tandiu differret, sin vero Gallos ex Hollandia mouisse constet,
3
priusquam sententiam Caesaris accepissemus, tum nos non repugnare, quin
4
hoc modo per literas animum ipsorum exploraret, idem nobis etiamnum
5
videri, maxime cum speremus nos responsum Caesaris proxima die jovis
6
accepturos esse.

7
Sed ille mox per secretarium replicauit se quidem pro arbitrio nostro factu-
8
rum, interea tamen, quod hominem certum Amstelrodanum mittere decre-
9
uerit, putare nihil obstare, quin hanc epistulam statim perferri curaret. Nos
10
enim hic nullatenus obligari, cum a se motu proprio, non ad nostram
11
interpellationem composita sit. Renunciari igitur ipsi iussimus nobis
12
quidem ob caussam iam dictam gratius futurum fuisse, si res hanc morulam
13
ferre potuisset. Quando tamen ipsi videretur occasionem, quae prae manibus
14
esset, minime negligendam, nos haud repugnare, quin transmittat, liberamque
15
ipsius voluntatem relinquere. Nobis interea reseruatum velle, ut integrum sit,
16
quicquid hac in re Caesar iussisset, obseruare, quamquam plene confidamus
17
suam maiestatem facile assensuram esse. Quod ad clausulam illam de non
18
immiscendis aliis legatis et cetera, nostra parum interesse. Nos enim hunc ho-
19
norem disertis verbis nulli praeterquam legatis Gallicis habituros. Consultius
20
tamen videri, ut prorsus omittatur, hoc ipso enim dari aliis occasio posset, ut
21
parem honorem praetendere auderent. Id tamen magis ad regis catholici
22
legatos quam ad nos pertinere. Praeter iam dicta monebat etiam hac epistula
23
Gallos, ut curare vellent militum Hassiacorum et Suecicorum excursiones in
24
vicinia Monasterii inhiberi, quo tutior commeatus rebus necessariis impor-
25
tandis esset.

26
Significatum deinde nobis est per Hispanos pariter et cum ipsis hanc epistu-
27
lam communicatam, sed sibi visum nullam de mittendis obuiam rhedis men-
28
tionem fieri debere, sed generaliter tamen de exhibendis mutuis humanitatis
29
officiis, quo liberior quod videretur peragendi facultas nobis relinqueretur.
30
Eodem die erat nobiscum dominus a Reck

42
Dietrich Adolf von der Recke zu Kurl (1601–1661), Dompropst von Paderborn, kurkölnischer
43
Geheimer Rat, Bf. von Paderborn 1650.
praepositus Paderbornensis, cui
31
significauimus, quae ad nos elector Brandeburgicus de mittendis suis legatis
32
perscripsisset, rogantes, ut exemplar istiu s responsi ad dominum electorem Co-
33
loniensem mitteret atque hortaretur, ut suo nomine deputatos tandem Mo-
34
nasterium conuenire iubeat ac Brandeburgicum certiorem faciat, ne iste lon-
35
giores moras nectere posset, nobisque nomine collegii electoralis ad manum
36
sint, cum quibus de rebus incidentibus deliberare possemus. Tum obiter indi-
37
cauimus, quae Venetus de suspensione armorum in medium attulisset, et quo-
38
niam a Caesare nobis mandatum, ut, quae hoc nomine proponerentur, dili-
39
genter cum deputatis electoralibus deliberare deberemus, non abs re fore, si
40
in literis ipsius ad dominum electorem etiam huius puncti mentionem iniice-
41
ret.

[p. 37] [scan. 85]


1
Quod et facturum se recepit et sequenti die lunae mihi in aede capuccinorum
2
iam eo nomine literas a se et cancellario Merfeldio ad dominum electorem
3
exaratas esse indicauit.

4
1643 XI 30
Montag

42
4 Die] am Rande: Discursus cum Hispanis de suspensione armorum, excipiendo legato
43
apostolico.
Die ultima huius mensis conuenimus legatos Hispani-
5
cos in hospitio domini Sauedra eisque quatuor sequentia puncta proposui-
6
mus:

7
Primo Caesarem super modo et forma excipiendi dominum legatum aposto-
8
licum nobis rescripsisse posse nos ipsi per unum milliare obuiam ire, sed, ut
9
primum salutationis officia peregissemus, adeo regressum nostrum ad urbem
10
nos accelerare debere, ne processioni clericali, quae ipsum exceptura esset,
11
immiscere nos cogamur; aut si hoc commode fieri nequiret, arbitrio nostro
12
relinqui, ut prorsus hunc occursum omittamus ac demum urbem ingressum
13
modo ad alios legatos usitato salutemus. Verum hic nobis nonnulla dubia
14
occurrere, quod aliquo modo inciuile videatur ipsum post salutationem foris
15
factam relinquere nec in urbem comitari, immisceri autem nos clericorum
16
processioni Caesarem nolle ob praecedentiae disputationem, quae cum prae-
17
latis ecclesiasticis otitura timeretur.

18
Deinde quando Galli ipso adueniente praesentes essent ac obuiam progre-
19
derentur, tum nos coactum iri aut ipsi quoque eodem modo quo illi nos
20
gerere aut, si minus honoris haberemus, vehementer ipsum offendere, quod
21
quidem nec rebus Caesaris conduceret nec fieri ullo modo Caesar vellet. Et
22
maxime nos hoc casu angi, quod sciamus de praecedentia utriusque et catho-
23
lici et christianissimi regis inter ministros grauiter controuerti. Petere igitur
24
nos, ut, quod ipsi uno vel altero casu facienda iudicarent, nobis aperiant.
25
Responderunt absentibus Gallis sibi videri rem non magnam difficultatem
26
habituram, posse enim et nos et ipsos in occursum domini legati exire tanto
27
viae spacio quanto conueniat ac peractis salutationis officiis excusatione
28
huiusmodi uti: Multis rationibus nobis minime conuenire, ut clericis ipsum
29
solemni processione excepturis immisceri debeamus, petere nos, ut pro sua
30
humanitate veniam det paulo maturius in urbem redeundi; nos deinde, ubi ad
31
palatium suum diuertisset, officio nostro in habendo et deferendo decenti
32
honore abunde satisfacturos. Nec ipsum tam inciuilem fore, ut nos praeter
33
huiusmodi excusationem inuitos detineat.

34
Quando autem Galli iam adessent, ob euitandas praecedentiae aliasque diffi-
35
cultates consultum videri, ut per tertium quendam Vesaliam usque obuiam
36
mittendum legato persuaderi curemus, ut ultro remitteret istas officiorum
37
solennitates et quasi sua sponte significaret legatis partium controuerten-
38
tium sibi placere, ut omittantur haec curialia, ne caussa aliqua dissensionum
39
detur, cum ipse non ad actum aliquem pontificalem, sed ad pacem concilian-
40
dam huc missus sit. Sin hoc consilium nolit admittere, tum ex arena aliud
41
capiendum dispiciendumque, quid factu melius sit futurum. Subiunxerunt

[p. 38] [scan. 86]


1
cogitandum etiam fore, qua ratione legatus apostolicus et Venetus induci
2
possint, ut sepositis belli respectibus

43
Zum sogenannten Castrokrieg vgl. unten [S. 109 Anm. 2] .
inuicem amice agant, ut eorum inter-
3
positione eo securius utrinque gaudere possimus. Forsitan Caesarem monen-
4
dum, ut hac de re Romam ac Venetias scribat atque utrobique postulet
5
legatis hoc iniungi. Posse etiam Romae hoc moneri, ut solemnitas illa exci-
6
piendi legatum caussis iam dictis inhibeatur, quod credibile sit ipsum satis
7
diu adhuc abfuturum esse.

8
Secundo loco proposuimus, nuper Venetum, cum nos inuiseret, inter caetera
9
mentionem de admittenda quadam suspensione armorum ad effectum, ut
10
negocia pacis tractandae commodius expediri possent, fecisse, nos quidem,
11
quod mandatum ea de re a Caesare aliud non haberemus nisi ad audiendum et
12
referendum, noluisse tum ipsi prolixius respondere; solum innuisse valde nos
13
dubitare, an huiusmodi suspensio Caesari utilis esse possit rebus sic stanti-
14
bus, videri enim hostibus plus hinc commodi accessurum resque Caesaris
15
longe peiori loco futuras, tum hoc ipso hostes ad pacem ineundam tardiores
16
redditum iri. Et quanquam ipse indicauerit bonis conditionibus et maxime, ut
17
excederent hostes terris Caesaris haereditariis, conueniri posse, tamen nos
18
haec levi passu transmisisse, quod longiori informatione pro tractando hoc
19
negocio nobis opus videretur. Sic igitur nos existimare agi hic de communi
20
Caesaris et regis catholici sociorumque re, proinde rogare, ut suum nobis
21
iudicium, quid eueniente casu, et quando aduersarii etiam hanc suspensionem
22
urgerent, consultum esse putent, nobis indicare ne grauerentur.

23
Responderunt caput negocii fore, ut diligenter attendamus, quo animo Galli
24
ad hunc pacis tractatum descendant. Si minime serio pacem cogitent, fugien-
25
dam fore talem suspensionem, maxime longius protractam, necesse enim
26
esse Caesarem paulatim consumi milite intra suas prouincias incluso; sin
27
animo vere ad pacem inclinato veniant Galli, tunc vereri se, ut suspensionem
28
armorum omnino deuitare possimus, sed eam non nisi breuissimam, verbi
29
gratia usque ad finem mensis Maii, admittendam. Posse etiam de conditioni-
30
bus quibusdam restringentibus cogitari, ut tollerabilior minusque noxia fiat.
31
Quodsi procedente tractatu spes aliqua consequendi pacem affulgeat, facile
32
de prorogatione suspensionis conuenire posse. Interea tamen se suadere, ne
33
tractando huic negocio nos ullo modo offeramus, sed expectemus, quid
34
aduersarii dicturi, quid Caesar responsurus sit.

35
Hinc arrepta occasione tertio loco subiunximus facilem huiusmodi suspen-
36
sionis tractationem fore, si quidem intra hos terminos coerceri possit, sed
37
metuendum esse, ne hostes animaduersa utilitate hinc ad ipsos redundatura
38
toti ad longiores inducias incumbant exemplumque a consilio Hollandorum
39
sumant, quos in eo versari intellexerimus, quod velint suspensionem armo-
40
rum in annos plures cum rege catholico tractare. Id forte cum maximo prae-
41
iudicio Caesaris et imperii coniunctum fore. Et quod sane utriusque Caesaris
42
et regis catholici per multum interesse arbitremur, ut neuter altero inscio

[p. 39] [scan. 87]


1
quicquam statuat, quod alterius rebus nocere possit, credere ipsos minime
2
aegre laturos, si ipsorum intentionem circa huiusmodi Hollandica consilia
3
scire cupiamus.

4
Responderunt ad se quoque talia perscripta fuisse, sed ut verum fateantur,
5
haec ipsis plane noua nec prius cogitata fuisse ideoque, quid regi ipsorum
6
videatur, dicere non posse, scripsisse tamen ad dominum Franciscum de
7
Melo

42
Francisco de Melo y Castro (1597–1651), marqués de Villescas y Torre Laguna, conde de
43
Assumar, 1642–1644 Generalgouverneur der Spanischen Niederlande. Vgl. BN 14 Sp. 320–324.
, quid facto opus iudicaret, quando Hollandi huiusmodi postulata pro-
8
ferrent. Ipse tamen, inquiebat Savedra, sum eius opinionis talem suspensio-
9
nem, quod nullatenus a treuga vel induciis differret, rebus nostris utilem fore
10
adeoque minime reiiciendam, sic enim bello Hollandico explicati arma nostra
11
in Galliam, Catalaunos ac Lusitanos conuertere possumus. Et scimus Gallos
12
huic consilio Hollandorum vehementer contradixisse, quod nunquam fecis-
13
sent, si nostro damno fieri iudicassent. Nec etiam Imperatori aut imperio
14
ullam hinc timendam fore belli grauioris accessionem. Nam primo regem
15
catholicum tanto melius Caesarem auxiliis iuvare Gallosque ab imperii fini-
16
bus arcere posse. Deinde, etsi credibile sit Hollandos aliquam copiarum par-
17
tem exauctoraturos et ad Gallos Suecosque transmissuros, tamen dubium
18
esse nullum, quin maiorem partem retenturi sint. Tertio non timendum,
19
quod pari modo etiam in imperio suspensionem armorum Caesar concedere
20
cogatur, quod magna differentiae ratio sit. Hollandos longo et continuato
21
bello dominium prouinciarum occupatarum quodam modo nactos, Gallos
22
autem Suecosque nullo iure prouincias imperii usurpare, itaque semper ipsis
23
replicare posse, nisi his decedant, inducias aut suspensionem armorum con-
24
cedi aut admitti non debere. Quarto Gallos ipsos Suecosque his induciis
25
Hollandicis magis coactum iri, ut pacem integram cum imperio faciant, cum
26
videant hoc facilius arma undique in ipsos conuerti posse.

27
Nos pro hac communicatione gratias egimus ostendentes nobis non id agi, ut
28
nullam cum Hollandis regi catholico treugam seu inducias aut suspensionem
29
armorum ineundam esse opinemur, sed ut saltem, quid ipsi circa haec con-
30
sultum iudicent, intelligamus, quo melius deinde etiam, quid Caesari et
31
imperio faciendum aut non faciendum sit, deliberare possimus.

32
Postremo significauimus commissarios Caesareos Osnabrugae agentes de
33
modo extradendi nouam regis catholici ratihabitionem praeliminarium nu-
34
per inter nos agitato in nostram ire sententiam. Itaque ipsorum iam esse, an
35
aduenientibus Gallis eam nobis credituri sint, ut porro legato apostolico aut
36
Veneto, cui visum, exhibere eorumque opera Gallis inspiciendam praebere
37
possimus. Quod et facturos se receperunt.

38
1643 XII 1
Dienstag

41
38 Den] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh de 1. Decembris.
Den 1. diß schreiben wir an die Kayserlichen com-
39
missarios zu Oßnabrukh und schikhen inen ettlich zu unserer sambtlichen
40
instruction gehörige beylagen mit bericht, das der von Polen in Denne-

[p. 40] [scan. 88]


1
markh verschikhte gesandte

40
Heinrich Frhr. von Doenhoff
kein bevelch, nach Oßnabrukh oder Münster ze
2
kommen [ 91].

3

32
3–9] ursprünglich hinter 16.
1643 XII 3
Donnerstag Bei diser ordinari seind von Kayserlicher Maiestät
4
kein brieff einkommen.

33
4 Dieselbe] am Rande: Relatio ad Caesarem de 3. Decembris.
Dieselbe haben wir aber außfüerlich berichtet, waß
5
wir mit denn Spanischen gesandten über von dem Venetianischen ambassa-
6
dor unß angedeütte suspensionem armorum, wie auch diejenige, so von
7
denn Hollendern vorgeschlagen ze werden erwarttet würdt, discurrirt. Item,
8
waß sie zugleich wegen empfahung deß Päpstlichen legati für vorschläg
9
gethan [ 94].

10
1643 XII 4
Freitag

34
10 Und] am Rande: Von Oßnabrukh de 30. Novembris.
Und weil sie

41
Gemeint die Kaiserlichen in Osnabrück.
vom 30. Novembris widerumb berich-
11
tet, daß sie nachweils der beilagen ermanglen, zumalen das der Salvius den
12
27. eiusdem in Oßnabrukh einkommen [ 92],

35
12 also] am Rande: Eisdem responsum, 4. Decembris: Von zulassung aller reichständen
36
ad tractatus.
also haben wir inen vom 4.
13
huius widerumb unser relation ad Caesarem communicirt wie auch ein copei
14

37
14 Dennemarkhischen] am Rande: Das Dennische schreiben ist nicht bei denn actis.
Dennemarkhischen schreibens ad electores umb zulassung aller reichsstän-
15
den ad tractatus generales, sodann widerumb ettlich beilagen, zu der instruc-
16
tion gehörig [ 93].

17
1643 XII 5
Samstag

38
17 Die] am Rande: Reuisitatio domini oratoris Veneti eiusque discursus de Gallorum ma-
39
chinationibus apud Hollandos.
Die 5. huius reddidit mihi salutationis et visitationis
18
officium orator Venetus meque inuisit horis pommeridianis. In hac conuer-
19
satione recensuit se ex Hollandia habere legatos Gallicos Dorsdrechti

42
Dordrecht (Holland).

20
magna contentione conatos persuadere Hollandis, ne ullo modo treugam seu
21
suspensionem armorum cum Hispanis inirent, aut si minus hoc placeret, ut
22
saltem directionem huiusce modi sibi nomine regis christianissimi deferrent,
23
sed neutrum obtinuisse Hollandis in sua sententia firmiter persistentibus ac
24
palam professis se nec Galli nec alterius directione ad eam rem opus habere,
25
quin paratos sine alicuius tertii interuentu cum Hispanis tractare. Dord-
26
〈rechto〉 Roterdamum delatos publica munificentia ac festiuis honoribus ex-
27
ceptos. Senatum tamen significasse, se id honoris solum mutuorum commer-
28
ciorum caussa ipsis exhibere; reliqua, quae publico ordinum nomine propter
29
societatem belli expectarent, ad se non pertinere.

30
Hagae Comitis principem Auraicum

43
Friedrich Heinrich von Nassau-Dillenburg (1584–1647), Prinz von Oranien, Generalkapitän
44
der Vereinigten Niederlande seit dem Tode seines Bruders Moritz (1625).
ipsis obuiam non prodiisse, quod pedi-
31
bus aegrum se ferret, seu vere seu falso, officium tamen ipsius nomine filium

[p. 41] [scan. 89]


1
Wilhelmum

37
Wilhelm II. von Nassau-Dillenburg (1626–1650), Prinz von Oranien, folgte seinem Vater 1647.
peregisse. Comitem d’Auaux febre laborare et hactenus se cubi-
2
culo suo continuisse, Seruientum vero epulis principis et ordinum frequenter
3
adesse. Rumorem esse ipsos intra octiduum Haga discessuros, se tamen id
4
minime credere.

5
Deinde cum mentio incidisset de literis Ragotsii

38
Georg Rákóczy (1591–1648), Fürst von Siebenbürgen. Am 16. November 1643 war zwischen
39
ihm und Schweden ein Bündnisvertrag geschlossen worden (Text: Sverges Traktater V
40
2 S. 539–542).
ad Torstensonium

41
Lennart Torstenson (1603–1651), Generalfeldmarschall, schwedischer Reichsrat und General-
42
gouverneur von Pommern. Vgl. SMK VIII S. 19f.
inter-
6
ceptis aliisque indiciis, quibus constaret non solum Ragotsium verum etiam
7
Turcam ipsum ad bellum Caesari inferendum sollicitari, respondit Turcas
8
non tam leuiter Gallorum importunis sollicitationibus se moueri passuros.
9
Scire enim ipsos in aula Constantinopolitana ob instabilitatem et peruersum
10
rebelles subditos iuuandi studium male audire Turcamque Caesaris pruden-
11
tiam et constantiam illorum versutiae anteferre.

12
1643 XII 8
Dienstag

34
12 Die] am Rande: Conuersatio cum Veneto.
Die 8. eiusdem inuisit dominum comitem Nas-
13
sau, cui et ego vocatus aderam. Sed quod nihil admodum magnum pro-
14
poneret solum de rebus, quae in Hollandia gererentur, mentionem faciens,
15
apparebat ipsum desiderasse a nobis intelligere, quid a Saluio Osnabrugae
16
agi caeptum et quid Vienna noui accepissemus.

17
Nos: De Vienna nihil nisi Torstensonium ad Gloggouiam

43
Glogau, Stadt an der Oder im Herzogtum Schlesien.
se recepisse, Sal-
18
uium autem hactenus tantum salutationis officia cum legatis Danicis peregisse
19
nec adhuc sciri, quid praeterea acturus esset, quin satis apparere ipsum
20
Gallorum aduentum spectare nec quicquam prius incepturum. Ille hoc etiam
21
innuit, denuo se literis ab oratore Veneto Parisiis agente monitum, cardina-
22
lem Mazarini confirmasse rursus, Galliae plenipotentiarios nullam prorsus
23
caussam habere, cur diutius Hagae aut in Hollandia morarentur, sed recta
24
Monasterium ire iussos. Sed et de cardinalis Rossetti aduentu spem ali-
25
quando propiorem esse, quod ex Italia habeat a sanctissimo nobilem quen-
26
dam Lucanensem missum cum biretta cardinalitia ad ipsum iam Ferrariam
27
transiisse et propediem Coloniae adfuturum.

28

35
28 Den] am Rande: Kayserliche anttwortt ad relationem de 6. Novembris, die Münsterische
36
guarnigion und derentwegen mit dem domcapitel entstandenen streit betreffend.
Den 8. ut supra ist von Kayserlicher Mayestät ein anttwortt uff unser relation
29
vom 6. Novembris einkommen, innhalts, daß wir recht gethan, daß wir unß
30
wegen underhalts der Miinsterischen guarnigion uff deß herrn churfürsten
31
von Cöln anlangen in nichts eingelassen, so wir auch ferner zu beobachten
32
und, waß dergleichen an unß gelangen möchte, allein ad referendum ze
33
nemmen, sub dato Wien, 23. Novembris [ 95].

[p. 42] [scan. 90]


1
1643 XII 10
Donnerstag

34
1 Vom] am Rande: Relatio ad Caesarem de Gallorum machinationibus et tergiversatio-
35
nibus im Hag.
Vom 10. haben wir Ihr Kayserliche Maiestät
2
deß empfangs und weiteren verlauffs berichtet, mit beyschliessung auß Hol-
3
landt einkomener zeittungen wegen der Französischen plenipotentiarien
4
ankunfft und empfahung im Haag, ihrer praetension und intention bei denen
5
friedenstractaten, daß sie nemblich allein einen anstandt uff 12 jar in forma
6
edicti uti possidetis ze tractirn begehren, sonsten auch vermeint, die Hol-
7
lender ad continuandum bellum ze persuadiren oder wenigst daß directori-
8
um in tractatu suspensionis armorum cum Hispanis ze füeren, so die Hollen-
9
der nit zugeben wolten; daß der Venetianische ambassador solches alles in
10
unserer weiteren besuchung gleichergestalt confirmirt und weiter anzeigt,
11
bei diser ordinari von Pariß bericht empfangen ze haben, der cardinal Mazza-
12
rini hette abermaln dem Venetianischen ambassadornen daselbst gesagt, ob-
13
wol die Französischen plenipotentiarien im Haag ankommen, hetten sie doch
14
daselbst nichts ze schaffen noch sich auffzehalten, sondern bevelch, sich one
15
mittel nach Münster zu verfüegen. Item, daß ein Luchesischer gentilhuomo
16
zu Ferrara mit dem cardinalhuet vor denn cardinal Rossetti durchpassirt und
17
ehist zu Cöln ankommen, also vermuettlich er, herr cardinal, sich darauff
18
baldt hieher begeben werde. Zum beschluß haben wir auch umb die acta mit
19
Trier sollicitirt, wie nochmaln umb den Schönbeckschen recess

42
Zu den Schönebeckschen Traktaten im Herbst 1635 vgl. APW [II C 1 S. 445 Anm. 1] , Th. Odh-
43
ner
S. 27f und F. Dickmann S. 530 mit weiteren Literaturangaben. Text des Projekts: unten
44
Beilage nr. 479.
[ 96].

20

36
20 Vom] am Rande: Schreiben von Oßnabruk.
Vom 7. huius schreiben unß die Oßnabruggischen commissarii mit com-
21
munication ihrer relation ad Caesarem, daß Salvius biß dato allein mit denn
22
Dennemarkischen gesandten die complimenti verricht, im übrigen sich eini-
23
ger tractation nit vernemmen lasse, sondern scheine, daß vor ankunfft der
24
Franzosen er nichts ze tractirn gesinnet und die Dennemarkischen in deme
25
mit inen eines.

37
25 In] am Rande: De suspensione armorum.
In postscripto thuen sie anregung, daß der passus unserer
26
instruction de suspensione armorum ihres erachtens nit den verstand, wie
27
wirs in relatione ad Caesarem angezogen hetten [ 97].

28
1643 XII 11
Freitag

38
28 Hierauff] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh de suspensione armorum.
Hierauff communicirn wir inen weiters nechtsange-
29
zogne unsere relation ad Caesarem, mit ersuechen, unß ihre gedankhen de
30
suspensione armorum etwas deuttlicher zu eröffnen, de 11. huius [ 98] .

31
1643 XII 13
Sonntag

39
31 Die] am Rande: Visitatio oratoris Veneti, qua ille plenipotentiariorum Gallicorum pro-
40
positionem ad Hollandos, intentionem eorundem quoad caussam Palatinam et resti-
41
tutionem Germanicorum principum explicuit.
Die 13. huius in compensationem prioris officii inuisi-
32
mus ad oratorem Venetum sermone ut fit vario et de diuersis quae inciderant
33
rebus. Recensuit ille breuiter, quae Galli in senatu ordinum Hollandiae publice

[p. 43] [scan. 91]


1
egissent, quorum summa est: Primo huius mensis ipsos in senatum admissos
2
exhibitis literis credentialibus exposuisse regis sui curam et studium conser-
3
uandi amicitiam ipsorum et quod intermittere noluerit, quin per legatos
4
suos ad pacem de iis, quae communem utrinque utilitatem concernere pos-
5
sent, communicaret. Sibi dein curae fore ante omnia, ut elector Palatinus

37
Pfalzgf. Karl Ludwig (1617–1680), ältester Sohn und Erbe des geächteten Kf. Friedrich V. von
38
der Pfalz, Kurfürst 1649.

6
(hoc enim titulo in literis regiis nominatum) dignitati et prouinciis suis resti-
7
tueretur, tum ut reliquii etiam imperi principes ut reliqui imperii principes et ordines sua pace et libertate
8
fruerentur. Postea etiam commissarios ex senatu petiisse, cum quibus seorsim
9
de rebus necessariis agere possent. Gratias a praeside consilii actas ac delec-
10
tos secretiori colloquio.

11
De itinere eorum huc prosequendo nihil adhuc certi, nisi quod ab Hispanis
12
intellexerit cursorem Parisianum per Flandriam nuper in Hollandiam cum
13
nouis a rege mandatis transiisse, quibus opinio sit ipsos ad maturandum iter
14
admoneri, fama iam crebrescente Montsonium

39
Die Festung Monzón (nordwestlich von Lérida) war am 3. Dezember 1643 von spanischen Trup-
40
pen eingenommen worden.
ab exercitu Hispano cap-
15
tum.

16
Nos de caussa Palatiniana regessimus Caesarem adhuc nihil nobis man-
17
dasse et forte plurimum hoc difficultatis habiturum, quod nullatenus ad
18
exteros principes, sed solum ad Caesarem et imperii electores spectare videa-
19
tur. De reliquis imperii principibus frustra laborare Gallum, cum omnes,
20
quantum secundum leges Imperii fieri 〈...〉 potuerit, restituti sint. Potius
21
ea, quae ad statum regni Francici proprie pertinerent, spectanda atque in
22
tractationem deducenda fore. Ille tamen visus est suopte Marte putare om-
23
nino caussam Palatinianam ad hosce tractatus generales reuocandam fore,
24
alioqui Gallis eorumque sociis ansam datum iri, ut viceversa plurima ex-
25
cipiant aut nullo modo tractationi locum dent. Putabat autem vel alter-
26
natione vel adiunctione octaui electoris controuersiam hanc componi posse,
27
quorum utrumque legibus fundamentalibus imperii aduersari nec admitti
28
paucis ostendimus. Et huiusmodi consilia dudum etiam a defuncto Palatino

41
Friedrich V. von Pfalz-Simmern (1596–1632), Kf. von der Pfalz 1610, Gegenkönig in Böh-
42
men 1619/21, geächtet 1621.

29
cum Bethemo Gaborio

43
Bethlen Gábor (1580–1629), Fürst von Siebenbürgen 1613. Zu den Verhandlungen vgl. M.
44
Ritter III S. 74f.
in medium allata fuisse.

30
Et cum denuo mentionem de suspensione armorum iniicienti opponeremus
31
plurimum hic difficultatis versari, si quis enim statum belli, quo Germania
32
implicata est, penitius consideret, facile animaduersurum huiusmodi inducias
33
praesertim longiori tempore definitas non solum e re Caesaris non esse, sed
34
et neutiquam ad pacem ineundam facete, quod aduersarii res suas, quo
35
longius extractae, hoc magis auctum iri palam videant, Caesare interea pro-
36
priis in visceribus consumpto: subiecit longiores quidem non admittendas,

[p. 44] [scan. 92]


1
sed tamen, quando iam spes aliqua sit de pace conuentum iri, non omnino
2
respuendas.

3

37
3 Deinde] am Rande: De libertate comerciorum itinerumque securitate.
Deinde exposuimus sollicitari nos a mercatoribus, ut curaremus tolli istas
4
militares exactiones, quas vulgo licentas vocant, quo liberius importari res
5
necessariae possent, et nos hic officio nostro minime defuturos facileque
6
cum militiae Caesareae praesidiorumque praefectis, ut huiusmodi extorsioni-
7
bus abstineri curarent, acturos. Constare enim nobis Caesarem haud qua-
8
quam passurum, ut hoc nomine molestia qualisqualis congredientibus ad pacis
9
negocium obueniat, sed opus fore, ut idem quoque ab aduersae partis prae-
10
sidiis et militibus obseruetur. Qua in re ipsum dominum oratorem pro inter-
11
positoris iure officium et auctoritatem interponere debere, ut scribat ad Hol-
12
landos, landgrauiam Hassiae, Suecos, quemadmodum intellexerimus idem
13
hoc ab ipso per mercatores petitum fuisse. Respondit sibi neutiquam graue
14
esse huiusmodi literas exarare operaque sua negocium hoc promouere,
15
maxime cum a nobis intelligat hoc etiam conuentioni praeliminari conforme
16
esse. Finito tandem huiusmodi dissertatiunculis colloquio discessimus.

17
1643 XII 14
Montag

38
17 Zufolg] am Rande: Schreiben an den von Veelen.
Zufolg diser veranlaassung haben wir sub dato 14.
18
huius ein schreiben an herrn grafen von Veelen

41
Alexander Reichsgraf von Velen und Megen, Herr zu Raesfeld (1599–1675), kaiserlicher und kur-
42
kölnischer Generalfeldzeugmeister. Vgl. die Biographien von H. Knust und W. Rave .
, Kayserlichen generalfeldt-
19
zeugmeister, abgehen lassen, innhalts, weil nit allein in dem Lützauischen
20
praeliminaraccord, daß an denen beeden maalstätten Münster und Oßna-
21
brukh ein freye ab- und zufuor one allen eintrag zu verstatten, sondern auch
22
onedaß in dem jüngsten Regenspurgischen reichsabschiedt, alle licenten etc.
23
abzestellen, versehen, daß er derentwegen bei der Kayserlichen soldatesca
24
aller enden und orten, wo die umb hiesiger statt einquartiert wer, solcheabstel-
25
lung uneinstendig mit ernstlichem obhalt verschaffen, unß auch, wie dise ver-
26
ordnung beschehen wer, verstendigen wolte, angesehen der Venetianische
27
ambassador sich ein gleiches bei der gegenpartei ze negocirn anerbotten [ 99] .

28
1643 XII 15
Dienstag

39
28 Den] am Rande: Oßnabrukhischer commissarii relation ad Caesarem wegen des Salvii
40
tergiversation, in principalibus erbiettung ad praeliminaria.
Den 15. huius communicirn unß die Kayserlichen
29
commissarii zu Oßnabrukh ihre relation ad Caesarem, innhalts, das der Sal-
30
vius sich gegen Dennemarkhischen interpositorn uff ihr erinnern deutlich ver-
31
nemmen [lassen], es were Frankreich und Schweden so eng miteinander ver-
32
bunden, daß kein theil one den anderen, und also er, ehe dann die Französi-
33
schen plenipotentiarii vorhanden, sich in eingen tractat nit einlassen köndt,
34
doch waß die abstellung der plackereyen, befreynng befreyung der straaßen, beförder-
35
ung der zufuor an victualien, auch abfüerung ein oder anderer besatzung an-
36
langte, were ime nit zuwider, in etwas vorbereitliche handlung ze tretten. Dar-

[p. 45] [scan. 93]


1
auff sie, commissarien, sich noch dato anders nichts als allein per generalia ver-
2
nemmen lassen, inen hierunder ein handlung ebenmässig nit zuwider sein
3
solte, und weil der pass wegen abfüerung der guarnisonen von Salvio etwan
4
zu versterkung des Torstensohnes oder Königsmarkhs

41
Hans Christoph Gf. von Königsmarck (1600–1663), schwedischer Generalleutnant. Vgl. ADB
42
16 S. 528–531.
gemeint, so wolten
5
sie solches beobachten. Sie deutten auch im schreiben ad nos an, daß ihres
6
vermeinens die communicatio ratione armistitii mit denn churfürstlichen
7
deputatis nit über landt, sondern wann sie in loco vorhanden, geschehen
8
soll, laut einer instruction vom 5. Juni 1643

43
Nicht zu ermitteln.
[ 100].

9

37
9 Eodem] am Rande: Kayserlich recipisse.
Eodem empfangen wir von Kayserlicher Maiestät ein recipisse sub dato
10
Wien, 2. Decembris, uber unser relation vom 13. Novembris, innhalts, daß
11
unß wegen der visita mit denn Franzosen ehist ferner bevelch zukommen
12
solle [ 101] .

13
1643 XII 16
Mittwoch

38
13 Die] am Rande: Communicatio instructionis Hispanicae et quae Venetus de caussa
39
Palatiniana.
Die mercurii, 16. huius, obtulerunt nobis plenipo-
14
tentiarii Hispanici copias suae instructionis in domo domini comitis Nassau,
15
praefati se a domino marchione Castell Rodrigo accepisse in mandatis, ut fa-
16
cerent, quod iam et ipse suae Caesareae maiestati eandem exhibuisset, simul
17
etiam, quae de suspensione armorum cum Hollandis dicerentur, proposuisset,
18
nec videri suae maiestati hoc admodum displicere. Se tamen hac de re nihil
19
proposituros, sed exspectaturos, quid Hollandi postulaturi essent, ut dein pro
20
re nata consilium capere possint, nihil tamen nobis inconsultis facturos.

21

40
21 Exposuerunt] am Rande: Caussa Palatiniana.
Exposuerunt etiam, quae his diebus orator Venetus de negocio Palatinatus
22
ad generales tractatus admittendo cum ipsis conversatus esset, sed a se
23
responsum, negocium hoc pace Pragensi, conuentu Ratisbonensi et diaeta
24
Francofurtensi semper a generali pacis tractatu exceptum nec consultum
25
fore, ut hic ad eiusmodi particularia descendatur. Voluisse enim haec nobis
26
significare, ut eo melius, quid faciendum in hoc negocio videatur, deliberare
27
possimus.

28
Nos gratias pro communicatione egimus et perlecta instructione, quae porro
29
opus sint, cum ipsis solita fiducia communicaturos. De negocio Palatinatus
30
fere eadem ab ipso Veneto nobis indicata ac vicissim replicata fuisse, Caesarem
31
expresso mandato nobis iniunxisse, ne ulla ratione ad huius negocii tractatio-
32
nem nos induci pateremur, itaque fines mandati nos transgredi non posse
33
nec consultum iudicare, longam texere informationem pro auertendo Veneto
34
ab ista opinione, quod facile argumenta a nobis adducta aduersariis signi-
35
ficare et sic multis difficultatibus, priusquam Galli huc venissent, ansam dare
36
posset. Copiam autem instructionis [ 102] invenies.

[p. 46] [scan. 94]


1
1643 XII 17
Donnerstag

37
1 Vom] am Rande: Relatio ad Caesarem vom 17. huius, von denn Franzosen, Pfaltz
38
Heidelberg.
Vom 17. diß haben wir Ihr Kayserlicher Maiestät
2
relation gethan, mit beylag ettlicher französischer zeittungen und sonderlich,
3
waßgestalt die Französischen plenipotentiarii den 1. huius im Haag bei denn
4
Generalstaden audientz gehabt, biß dato von ihrem abreisen daselbst kein
5
nachricht vorhanden, gleichwol ihr pagage zu Wesel ankommen wer, daß sie
6
auch dem pfaltzgraf Carl, als unß der Venetianische ambassador angedeut-
7
tet, den titul electoris geben und zumal auch solcher in denn königlichen an
8
ine gestellten schreiben inserirt werde, und waß hieoben mehrers von der
9
Pfaltzischen sachen, auch wegen von denn Spanischen plenipotentiariis
10
communicirter instruction, adnotirt worden [ 103].

11

39
11 Eodem] am Rande: Communicatio eiusdem ad Osnabrugenses.
Eodem dato communicirn wir auch denn Kayserlichen commissarien zu Oß-
12
nabrukh dise relation mit beyschluss eines vom churfürstlichen collegio auß
13
Frankfurt an könig in Dennemarkh abgangnen anttworttschreibens [ 104].

14
1643 XII 19
Samstag

40
14 Die] am Rande: Particulare colloquium inter me et Venetum wegen des Inspruggi-
41
schen interesse.
Die sabbati, 19. huius, conueni legatum Venetum
15
nomine dominae archiducissae eique exposui suae celsitudini pergratum
16
fuisse, quod nuper ex literis meis intellexerit, quanto affectu pollicitus sit
17
sibi curae fore, quae ad tuendam suae celsitudinis caussam in hisce tractati-
18
bus pacis generalis pertinerent, eoque nomine mihi iniunctum, ut denuo ipsi
19
gratias agerem ac significarem dominam archiducissam singulariter ob id
20
serenissimae suae rei publicae obligatam se fateri nec intermissuram, si qua in
21
re eidem durante hoc bello Italico gratificare posset. Multa beneuoli animi
22
significatione hanc urbanitatem accepisse visus est orator enixeque rogavit,
23
scriberem serenissimae non debere ipsam dubitare, quin in proposito con-
24
stanter sit perseueraturus, modo occasio se offerat facto ipso praestandi, quod
25
verbis hactenus pollicitus esset.

26
Deinde ad alia conuersus de Gallicorum plenipotentiariorum aduentu dixit
27
se hodie ex Hollandia literas accepisse, quibus significatur, ipsos magis Hol-
28
landorum cunctatione quam sua sponte detineri. Non enim posse istos
29
difficultatibus sibi obiectis tam facile sese expedire; fuisse discordes in
30
nominandis legatis ad conuentum Monasteriensem, Hollandos voluisse tres,
31
reliquas autem prouincias singulas tantum binos, sed et putare se nouam a
32
Gallis cum Hollandis tractari ligam, qua in re hos difficiliores, quam vellent,
33
experirentur.

34

42
34-S. 48,10] ursprünglich hinter S. 53,19.
1643 XII 21
Montag

43
34 Die] am Rande: Oratoris Veneti iudicium de accepto Gallorum responso.
Die lunae, 21. huius, venit ad nos orator Venetus
35
literas responsorias, quas a plenipotentioriis Gallicis acceperat, ostensum. Eas
36
residentem Gallicum de Sancto Romano attulisse et inter caetera significasse,

[p. 47] [scan. 95]


1
detineri plenipotentiarios Hollandorum cunctatione, qui hactenus legatio-
2
riem suam ad hosce tractatus expedire nequiuerint; variare etiam sententiis,
3
quosdam de pace perpetua, alios vero duntaxat de induciis tractare velle. Se
4
ante octiduum Haga discessisse et pollicitos tum plenipotentiarios se intra
5
14 dies certe insecuturos esse. Sibi quoque in mandatis datum, ut cum land-
6
grauia Hassiae de libertate commerciorum itinerumque ad loca tractatuum
7
securitate coram ageret, modo a Caesaris legatis literas salui conductus im-
8
petrare posset. Commemorebat deinde Venetus, quibus modis illi tantam mo-
9
ram exprobrasset, cum nulla necessitate coacti Hollandos adiissent, potuisse
10
enim id muneris ordinario Galliarum apud istos legato

38
Ständiger französischer Gesandter bei den Generalstaaten war Gaspard Coignet (1597–1653),
39
sieur de La Thuillerie, 1648 comte de Courson, vgl. NBG XI Sp. 74.
demandari. Interea se
11
animaduertisse, Caesareanos et regis catholici legatos magna modestia se
12
gerere ad mutua humanitatis officia procliues, ob recentem victoriam

40
Gemeint ist die Schlacht bei Tuttlingen am 24. November 1643. Vgl. F. W. Barthold II
41
S. 473ff.
nulla
13
insolentiori in publicum laetitia elatos. Conuenire itaque regis christianissimi
14
legatis, ut pari modestia et ipsi agerent nec tantam omnium expectationem
15
diutius frustrarentur. Illum caussam morae denuo in Hollandos coniecisse.
16
Et licet verum sit ordinario legato quaedam demandari potuisse, quod ta-
17
rnen status Hollandorum in plurium imperio consisteret, difficilem cum ipsis
18
tractationem esse nec ab uno facile expediri posse, ut necessario pro negotio
19
pacis promouendo (scilicet) plenipotentiarii ipsi eos adire prius debuerint.

20
Nos actis gratiis respondimus, quod ad visitationis officia pertineret, a nostra
21
parte nihil, quod quidem decorum esse posset, omissuros, expectare tamen a
22
Caesare cum crastino veredo responsum, ut certius, quid hac in re statuen-
23
dum esset, deliberare possimus. Morae excusationes suo a nobis loco relin-
24
qui, sexto iam mense istos plenipotentiarios frustra exspectari, certe nos
25
minime dubitare, si a parte Caesaris haec cunctatio incidisset, ipsum hoc
26
nomine pessime auditurum fuisse. Literas salui conductus residenti ad effec-
27
tum praedictum nos concedere. Et iam cum Caesareae militiae praefectis de
28
exactionibus omnibus, quae quidem liberae importationi impedimento esse
29
possent, tollendis nos egisse, si tamen, quae hoc nomine aduersarii ordi-
30
nassent, certiores reddamur, pari promptitudine nos etiam, quae ulterius a
31
nobis desiderari possent, effectum daturos esse. Videatur exemplar literarum
32
Gallicarum [ 107].

33

37
33 Deß] am Rande: Deß von Veelen anttwortt.
Deß von Veelen anttwortt, darinn er bericht, das von unß begehrtes bando
34
de novo publicirt ze haben, und daß die licenten von dem churfürsten zu
35
Cöln und bischoff zu Oßnabrukh

42
Franz Wilhelm von Wartenberg (1593–1661), Bf. von Osnabrück 1625, Bf. von Verden 1630–
43
1648, Bf. von Minden 1633–1648, Koadjutor (1642) und Bf. von Regensburg 1649, Kardinal
44
1660, kurkölnischer Obersthofmeister.
sub nomine Caesaris eingenommen, aber
36
zu ihren henden behalten werden, sub dato 18. Decembris 1643 [ 108].

[p. 48] [scan. 96]


1
1643 XII 22
Dienstag Dienstags, 22. huius, ist Ihr Kayserlicher Maiestät
2
resolution über unsere vom 13., 20. und 26. Novembris abgangne relationes
3
in puncto visitationis et curialium gegen denn Frantzosen sub dato 7. De-
4
cembris einkommen, innhalts, das es Ihr Maiestät bei deß Venetianischen
5
ambassadors vorschlag bewenden lassen, also daß man inen auch die gut-
6
schen entgegenschikhen möge. Darbey würdt auch angeregt, waß wir we-
7
gen der plenipotentz eventualiter insinuirt, daß es Ihr Maiestät noch derzeit
8
bei derselben bewenden lassen, item, daß wir bei diser visita ultra curialia nit
9
schreitten noch in einige conversation von dem fridenswerkh unß mit denn
10
Franzosen einlassen sollen [ 109].

11

40
11-S. 53,7] ursprünglich hinter S. 53,28.
1643 XII 23
Mittwoch

41
11 Die] am Rande: Conuersatio cum Hispanis super eorum plenipotentiis, instructione
42
et mandatis.
Die autem mercurii, 23. huius, conuenimus His-
12
panos, dominum Saauedram et comitem Zappatam, absente tum Bruno
13
conferendi caussa super quibusdam punctis in instructione ipsorum com-
14
prehensis iuxta ea, quae Caesar nobis in instructione secretiori 23. Septem-
15
bris mandauerat. Usi autem sumus oratione eius modi:

16
Vidimus instructionem et mandata regis catholici, quibus legatos suos ad
17
tractationem pacis accedere voluit. Agimus denuo gratias pro communica-
18
tione tanta beneuolentiae significatione facta facileque deprehendimus Ex-
19
cellentias Vestras spem nostram de summa ipsorum humanitate conceptam
20
etiam facto superare conari. Hoc maiori studio nos deuinciri fatemur, ut eo-
21
rundem votis ubicunque feret occasio correspondeamus, quod et perlibenter
22
sumus facturi tum priuatae amicitiae conseruandae tum publico rei com-
23
munis bono et commodo. Caeterum dabunt nobis veniam, cum ex oratione
24
nostra intelligent, id a nobis quaeri, ut familiari colloquio, quae ab utraque
25
Caesaris et regis instructione dubia esse possunt, in medium conferantur et
26
expendantur. Animaduertimus autem regiam instructionem circa inuetcra-
27
tam praecedentiae controuersiam inter Hispaniae et Galliae coronas, suspen-
28
sionem armorum, syncerioris pacis media cautamque cum pontificio legato
29
agendi dexteritatem versari et in plerisque eam regis catholici mentem in-
30
dicari, quae facile cum Caesaris voluntate et iudicio conuenire possit. Quae
31
res absque dubio Caesaream maiestatem summa voluptate et aequanimitate
32
afficiet, cum hoc modo spes affulgeat maior aduersariorum peruicaciam tam
33
constanti totius augustissimae domus coniunctione perfringi tandem opta-
34
tamque pacem vel inuitis extorqueri posse; quapropter de singulis breuiter
35
sententiam nostram declarabimus.

36
Et primo quidem: Etsi modum de componenda praecedentiae controuersia
37
sapienter excogitatum fateamur, si usus ferat, ut uniuersis una conuenire et
38
coram agere necesse sit, attamen quod res admodum lubrica multisque dis-
39
ceptoribus obnoxia esse videatur, in forma concilii coire, propositiones au-

[p. 49] [scan. 97]


1
dire , confutare, disputare facileque verborum aut linguae intemperantia aut
2
sermonis insolentioris vehementia animi legatorum acerbius commoueri
3
atque a se inuicem abalienari possent, nobis videretur satius fore in medio
4
relictis eiusmodi conuentibus, quae proponenda veniunt, in scriptis delectis
5
mediatoribus exhibere, ut ipsi dein belligerantium plenipotentiariis tradant
6
eorumque sententias exquirant. De isto autem procedendi modo suo tem-
7
pore et loco cum ipsis mediatoribus agi et saluis saluandis agi poterit.

8
Ad suspensionem armorum quod attinet, sapientissimi regis mentem cum
9
iis, quae haud ita pridem a nobis nomine augustissimi domini Imperatoris
10
proposita sunt, quam optime conuenire vehementer gaudemus nobisque
11
gratulamur. Omnino enim ita se res habet, ut plus hinc commodi ad hostes
12
quam ad nos manare videamus spe insuper pacem aliquando aequam con-
13
ficiendi prorsus abscissa. Nec diffidemur propositionem hanc nos admo-
14
dum sollicitos habuisse, ut inde operae precium iudicauerimus, quae utrin-
15
que adduci posse viderentur, in cartam coniicere et cum Excellentissimis
16
Dominis communicare, pergratum habituri, si et ipsi super his iudicium su-
17
um proferre non grauabuntur.

18
Tertio loco unicum paci conficiendae medium proponi videmus, ut mutua
19
eorum, quae bello ablata sunt, restitutio fiat. Eadem Caesari mens, idem
20
sensus. Ne tamen per incerta vagetur tam aequa et iusta postulatio, visum
21
fuit, cancellos quosdam adhibere hancque restitutionem ad terminos pacis
22
cum rege Galliarum Ratisbonae superioribus annis initae restringere. Nec
23
facile Caesarem ab hac opinione sese dimoueri passurum credimus. At vero,
24
quod hoc negocium pacis non prorsus ex nostrae voluntatis arbitrio metiri
25
poterimus, quin plurima etiam pars ab aduersariorum siue pertinacia siue
26
peruicacia dependeat, etiam atque etiam considerare debemus, an ullo modo
27
effici posse sperandum, ut aduersarii tot a se occupatis prouinciis, arcibus
28
locisque munitis sua sponte aut pactione decedant et, si spes minus certa sit,
29
an dubio potius Marte, quae erepta nobis sunt, vindicatum ire, an vero certa,
30
quae adhuc in nostra potestate sunt, incertae amissorum recuperationi prae-
31
ferre debeamus. Vix enim credibile esse videtur Gallos (ut hoc loco de Suecis
32
nihil dicamus) in Germania Brisiaco, utraque Alsatia, tota Lotharingia, in
33
Italia Sabaudia, Pedemontio, in Hispania Catalaunia, Perpigniano, Salecio

41
Perpignan und Salces (Grafschaft Roussillon) waren am 29. August bzw. 15. September 1642
42
von den Franzosen erobert worden.
, in
34
Belgio Theonvilla, Atrebato, Hesdino

43
Diedenhofen (Hgt. Luxemburg) hatten die Franzosen am 10. Augnst 1643 genommen, Arras
44
und Hesdin (Grafschaft Artois) waren seit 1640 bzw. 1639 in ihrer Hand.
, aliis tam facile cessuros, ut nullum
35
sibi oppidum, nullam arcem, nullum portum, nullum populum eximium at-
36
que vel hactenus securitati suae in posteros consultum velint. Interea fateri
37
cogimur Caesarem armis, pecuniis, viris, commeatibus exhaustum sub tanto
38
onere quodammodo fatiscere nec esse bello diutius ferendo. Germaniae
39
principes, etiam qui ab initio belli socii, tot calamitatibus fracti quietem
40
optant et parum abest, quin ab ipso hoste quovis etiam modo emendicatum

[p. 50] [scan. 98]


1
ire festinent, ut Caesarem, nisi consentiat, deserturi potius quam ulla ratione
2
ad longiorem belli continuationem induci posse videantur.

3
Dicent forte Excellentissimi Domini regem catholicum Caesari non defutu-
4
rum, auxilia conuenientia submissurum. Equidem sperat id Caesar, sed eo res
5
rediit, ut propemodum nulla auxiliorum ratio subleuandis rebus tantopere
6
afflictis sufficere nec ulla ratione nisi pace et tranquillitate remedium con-
7
ueniens afferri posse videatur. Cupimus itaque edoceri, quae mens, quae
8
sententia, si quidem ad huiusmodi extrema deueniendum sit, regi catholico
9
maneat, quid quantumve, an nihil cedere decreuerit; quibus viribus, qua
10
spe, quibus consiliis res communes in tuto collocari posse arbitretur. Haec
11
enim omnia nobis prius deliberanda et discutienda videntur, quam cum ad-
12
uersariis in ullam tractationem descendere necesse habeamus.

13
De explorandis Gallorum consiliis quoad pacis negocium, de agendi dexteri-
14
tate cum legato apostolico, etiam Veneto, alio loco forte commodius tractare
15
poterimus, placeat modo Excellentiis Vestris suum animi sensum nobis
16
circa praedicta aperire. Haec cum dixissem, obtuli ipsis discursum de suspen-
17
sione armorum, de quo supra memini, et subiunxi latius ibi statum totum
18
belli in Germania explicari et ante oculos poni, ex quo necessitatem quae-
19
stionis nostrae facile deprehendere possint. Videatur hic discursus ad acta
20
[ 112].

21
Ad haec Saauedra paululum cum Zappata collocutus Italico sermone res-
22
pondit in hanc fere sententiam: Non opus fuisse ulteriori gratiarum actione,
23
se instructionem suam libenter nobiscum communicasse et porro quae opus
24
forent communicaturos, non se dubitare de reciproca nostra beniuolentia,
25
quod satis iam re ipsa compertum habeant, quantum studii in exhibendo mu-
26
tuo amicitiae officio poneremus. Quoad propositionem nostram, ordinem qui
27
a nobis seruaturum. Et primo de modo ratione controuersiae de praecedentia
28
obseruando sibi quoque easdem difficultates considerandas venire ac ea-
29
propter non displicere modum a nobis propositum, caeterum scripsisse ad
30
dominum Franciscum de Mello, quid ipse facto consultius iudicaret. De
31
suspensione armorum nullam inter Caesarem et regem catholicum fore maio-
32
rem difficultatem, constare sibi, quae incommoda hinc ad Caesarem totamque
33
domum Austriacam peruentura sint; si tamen aliquid hac in re concedendum
34
fuerit, posse de mediis et conditionibus accuratius cogitari nec nisi breues
35
admittendas fore. Quod vero attinet ad quaestionem huius colloquii prin-
36
cipalem, scilicet de mutua restitutione bello ereptorum et quibus rebus ob
37
pacis maiorem promotionem hostibus cedendum videatur, nihil se de mente
38
regis sui aliud perspectum habere, quam nihil Gallis omnino relinquendum
39
esse, nec se aliam habere instructionem, quam quae nobis oblata fuerit.
40
Videri sibi admodum intempestiue et praepropere hanc moueri quaesti-
41
onem, cum utrique consultius fuerit exspectare, qualia sint Gallorum po-
42
stulata; si enim illi resciscant, quemadmodum ex cancellariis omnia mani-
43
festari procliue sit, Caesarem et catholicum regem eo usque animum de-
44
misisse, ut cedendo potius quam repugnando pacem redimere velint, nihil

[p. 51] [scan. 99]


1
moderatum a Gallis expectandum fore. Sibi quidem ita videri cum decoro et
2
auctoritate in hoc pacis tractatu procedendum, quid aduersarii postulaturi sint,
3
expectandum nulloque modo animum demittendum esse. Hoc si vide rint illi,
4
impetum suum remissuros et ad aequioras conditiones descensuros esse.

5
Notam esse Gallorum naturam, insolentes et fastosos esse, quoties se timeri
6
arbitrentur, sin audaci et forti animo cupiditatibus suis obuiam iri animad-
7
uertant, plurimum ardoris sui natiui remittere solere. Sibi constare, etsi alia
8
forte mente fuerint, clade tamen Guebriani exercitus

39
Jean Baptiste de Budes (1602–1643), comte de Guébriant, franz. Marschall, führte seit 1640
40
das Oberkommando über die Weimarische Armee und erlag am Tage der Schlacht von Tuttlingen,
41
an der er nicht mehr teilnahm, einer kurz zuvor erhaltenen Verwundung. Vgl. H. Lahrkamp,
42
von Werth S. 131ff und F. W. Barthold II S. 473ff.
accepta Gallos pacem
9
serio spectare. Et vero caussas illos habere admodum graues, cur pacem
10
aequam bello praeferre debeant. Regnum Galliae non minus ac Germaniam
11
ditionesve Caesaris haereditarias armis, viris, commeatu, pecuniis exhaustum
12
esse. Et modo iustus aliquando exercitus intra fines irruat, plus terroris,
13
confusionum, dissensionum quam unquam in Germania auditum iri. Multos
14
pro rerum humanarum varietate casus accidere posse, quibus totum regni
15
statum conquassari necesse sit. Quid si regina durante tutela moriatur? Quid si
16
ipse rex, eius frater

43
Philippe de France (1640–1701), 1660 duc d’Orleans, einziger Bruder Ludwigs XIV.
? Quinque aut quatuor annorum pueros, plurimis infirmam
17
hanc aetatulam expositam vitae periculis. Et Caesari unius septimanae cru-
18
dele fatum binos eripuisse filiolos

44
Philipp August (1637–22. Juni 1639) und Maximilian Thomas (1638–29. Juni 1639).
. Quaestorum avaritia in tributis impo-
19
nendis et exigendis plures iam seditiones concitatas. Compressas quidem, sed
20
velut ignem cinere leui alimento in apertum erumpere posse. Metui a militiae
21
ducibus turbas, quorum variae et insatiabiles praetensiones. Nec omnino
22
Hugonottos quieturos, usuros propediem rerum occasione et pro libertate
23
sectae suae pugnaturos. Quodvis horum accidentium sufficere posse ad for-
24
tunam Galliae inclinandam, ut spacium Caesar rexque catholicus nancisci
25
possint rebus suis inuigilandi seque aduersus iniquiora aduersariorum po-
26
stulata firmandi. Gallos tam vaecordes non esse, quin perspiciant, si pacem
27
nisi retentis his vel illis locis munitis, portubus, prouinciis admittere nolint,
28
firmam non habituros, cum Hispani semper de recuperandis huiusmodi
29
bonis solliciti sint futuri nullamque neglecturi occasionem.

30
De caeteris se quoque sententias suas data occasione nobiscum conferre
31
paratos. Et de interpositione quidem sedis apostolicae, rem esse magni
32
momenti, negligi eam non posse ob reuerentiam, quae a Caesare et rege
33
catholico ipsi debeatur, et multum referre sedis apostolicae auctoritatem a
34
nostra parte stare. Interea tamen se non ignorare multa ab huiusmodi cardi-
35
nalibus et legatis apostolicis tentari, quae nec temporis nec Caesaris aut
36
regis catholici praesens conditio ferret, hinc sedulo attendendum, ut in iis
37
rebus, quae haereticorum caussas concernunt, cautius agamus remque eo
38
deducamus, ne facile his se rebus legatus apostolicus immisceat.

[p. 52] [scan. 100]


1
His auditis rogauimus, ne aegre ferrent nostram propositionem, Caesarem
2
anxium esse, qui tam graue negocium commode ad finem deduci possit, non
3
ea mente, ut statim re ipsa hoc vel illud dimittendum suadeat, sed ut rerum
4
momentis utrinque mature expensis eo firmius, quid uno vel altero casu
5
statuendum esset, deliberare possimus.

6
Postea, quae Caesar circa curialia visitationum nobis rescripsisset, indicaui-
7
mus. Et illi exemplar nobis epistulae, quam Venetus ad Gallos hoc nomine
8
scribere decreuisset, ostenderunt, qua perlecta et expensa consilium Veneti
9
adprobauimus, hac enim ratione caueri, ne Galli nos generalitate verborum,
10
qua in sua prima responsione erga Venetum usi sunt, eludere possent.

11
1643 XII 24
Donnerstag Itaque postero die Venetum accessimus et prae-
12
missa ex more laetiorum Christi natalium faustique anni adprecatione Cae-
13
saris mandata explicauimus et, qua ratione literas ad Gallos exarari vellemus,
14
cum ipso egimus. Facile monitis nostris acquievit statimque epistolam ex-
15
pediri iussit., cuius summa capita [ 113] notantur.

16
Inter alia recensuit etiam, qua excusatione Romanus usus esset, quod pleni-
17
potentiarii Gallici diutius in Hollandia morarentur, nimirum diu tenuisse
18
Hollandos discordia in seligendis, qui cum Gallis tractare deberent. Deinde
19
frustra ipsos huc venire, quod nemo adhuc nomine statuum imperii adesset.
20
Imperatorem non esse absolutum, sine ordinibus nihil agere posse etc. Cui
21
obiectioni ipse responderit nondum eo deuentum, ut hoc quaeri deberet,
22
tractandum primo esse inter summa partium capita, pace cum his inita faci-
23
lem deinde cum reliquis tractationem fore. Nec etiam opus esse ordinum prae-
24
sentia, quod intellexerit conventum Francofurtium

40
Zu der Admissionsforderung der Frankfurter Deputation vgl. G. Stöckert, W. Becker
41
S. 169–209 und R. von Kietzell.
ea caussa continuari, ut,
25
si qua ordinum assensus requireretur, cum ipsis agi posset. Nos laudavimus
26
hoc ipsius studium et in responsione adhibitiam dexteritatem adhibitam dexteritatem , sed plenio-
27
rem ipsi in scriptis informationem nos daturos.

28

39
28 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Eodem, scilicet den 24. diß, haben wir Ihr Kayserlicher Maiestät den emp-
29
fang obberüertten bevelchs und dabei, waß die Franzosen dem Venetiani-
30
schen ambassadorn in hac materia vor anntwortt auß dem Haag ertheilt und
31
der Saint Romain ime zugleich von derselben auffenthalt im Haag referirt,
32
auch wegen abwesenheit der reichständen vorgewendt und er, ambassador,
33
drauff vor ein anttwortt und ableinung gethan, waß auch sowol in diser
34
materia visitationis als mit denn Spanischen der instruction halber obver-
35
merkhtermaassen vorgeloffen wer, berichtet, dabei zugleich angehenkht,
36
waß der von Grießheimb vor ein vorschlag mit Pommern, denn Schweden
37
uff 6 jar lang ze lassen, und dann zu seiner zurükhkunfft von Oßnabrukh
38
vor relation gethan, das gar kein hoffnung ze machen, Dennemarkh sich mit

[p. 53] [scan. 101]


1
Polen in einige alliance contra Schweden, selbige auß den reich ze treiben,
2
einlassen werde. Item, es empfinde Dennemarkh sehr hoch, daß Bayern

38
Maximilian I. von Bayern (1573–1651), Hg. 1595/98, Kurfürst 1623.
in
3
seinem antwortschreiben vermeldt, der Kayser hab dem pfaltzgrafen die
4
salvos conductus nit darumb geben, daß selbe sach bei denn generaltractaten
5
gehandlet werden solte, sondern allein, daß es mit denn praeliminarien der-
6
maln zum end kommen möcht. Sage, daß haiß ja der potentaten

34
6 gespottet] am Rande: Deest ultimum.
gespottet
7
[ 114].

8

35
8 Von] am Rande: Wexel von Wien.
Von der Kayserlichen hofcammer hab ich sub dato 20. Novembris ein wexel
9
pro 1500 gulden uff Jeremias Boudewius

39
Biographische Daten konnten nicht ermittelt werden.
in Cöln empfangen mit resolution,
10
das ich 500 gulden addition zu meinem raißgelt davon haben, von weiterer
11
addition propter consequentiam abgewiesen sein, sonsten aber der anfang
12
und außgang des monatlichen unterhalts von dato meiner ankunfft alhier
13
und sodann zurukh am Kayserlichen hoff nemmen, auch künfftig darauff der
14
calculus gezogen werden solle [ 105].

15

36
15 Hierauff] am Rande: Anttwortt ad cameram.
Hierauff hab ich geantwortt sub dato 24. Decembris, mich der addition an
16
raißgelt bedankht, den empfang wexl und gelts berichtet, zumaln umb wei-
17
ter provision vor außgang nechstfolgender zweyen monaten, und das
18
künfftig die wexl durch die Wertemannen in Wien

40
Wertemann, Nurnberger Kaufmannsfamilie Graubündener Herkunft.
an Heinrich Schmidt

41
Heinrich Schmidt, Ratsherr und Kaufmann in Münster.

19
allhie in Münster gerichtet werden möchte, gebetten [ 106].

20
Vom 21. huius schreiben unß die Kayserlichen commissarii zu Oßnabrukh
21
mit widersendung ettlicher inen zue instruction communicirten beylagen.
22
Begehren communication der Spanischen instruction, auch in dem chur-
23
fürstlichen anttworttschreiben an Dennmarkh angezogene beylagen [ 110].

24
Darauff beanttwortten wir sie hinwider mit communication bemeldter Spani-
25
schen instruction, auch bei diser post ad Caesarem abgangner relation, die
26
andere beilagen betreffend, müeßten wir erst anderwerts darumb schreiben,
27
uff deren einlangen soll die communication beschehen, de 24. Decembris
28
[ 111].

29
1643 XII 26
Samstag

37
29 Die] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh wegen deß Polnischen negotianten.
Die Kayserlichen commissarii zu Oßnabrukh von
30
eodem dato

42
Gemeint 24. Dezember, da im Original unmittelbar hinter Zeile 7 angeschlossen.
communicirn unß zugleich, waß ermeldter von Grießheim in
31
hac materia inen angezeigt, mit erinnerung, daß ime nit allerdings ze trawen,
32
weil er hievor sich an pater Joseph

43
François Le Clerc du Tremblay (1577–1638), bekannt als Père Joseph, einflußreichster Berater
44
Richelieus. Vgl. L. Dedouvres, G. Fagniez und H. dYvignac.
, den Französischen capuciner, gehenkht
33
und von demselben gegen Churtrier accreditiert gewesen [ 115].

[p. 54] [scan. 102]


1

38
1 Vorn] am Rande: Anttwort darauff.
Vom 26. eiusdem remittirn wir inen solche relation mit wünschung eines
2
neuen jars [ 116].

3

39
3 Eodem] am Rande: Visitatio Hispanorum et congratulatio de festo Natiuitatis
40
Christi.
Eodem die sub vesperam venerunt ad nos omnes tres legati Hispanici nulla
4
alia caussa, quam ut nobis felicia festa adprecarentur.

5
1643 XII 27
Sonntag

41
5 Sequenti] am Rande: Revisitatio.
Sequenti dominica 27. huius viceversa singulos et
6
primo quidem Brunum, deinde comitem Zapatam, ultimo loco Saauedram
7
in cuiusque aedibus conuenimus eademque fausta adpreciatione salutaui-
8
mus.

9
1643 XII 29
Dienstag

42
9 Dinstags] am Rande: Drei Kayserliche schreiben.
Dinstags, den 29. huius, seind mit der ordinari drei
10
Kayserliche schreiben und bevelch einkommen. Daß erste uff unser relation
11
vom 26. Novembris, innhalts, 1. daß die Spanische ratification durch die
12
interpositores, legatum apostolicum vel Venetum illo absente, denn Franzo-
13
sen gegen einer recognition eingelifert, dessen der von Auersperg avisirt
14
und dan solches mit denn Spanischen communicirt werden soll, 2. daß es mit
15
denn curialibus gegen denn Franzosen bei vorgehendem bevelch ze bleiben,
16
3. daß an beanttworttung deß Venetianischen ambassadors wegen Churtrier
17
restitution recht geschehen, 4. daß in puncto armistitii man in terminis gene-
18
ralibus bleiben und solche discurs mit andern materiis casu eveniente diver-
19
tirn soll, 5. wegen deß cardinals Rossetti beziehen sich Ihr Maiestät ad
20
resolutionem de 10. Novembris (solte aber sein de 12. Novembris), 6. uff an-
21
kunfft der Hollender zu sehen, das mit dennselben und Spanischen gesandten
22
unser unwissend nichts gehandelt, dise auch dessen uff den fahl cum discre-
23
tione erinnert werden sollen, 7. vel ut in literis, 8. wann ein Polnischer
24
gesandter anlangen solt, ine anderen testis coronatis gleich ze tractirn, aber da
25
er sich einer interposition annemmen wolt, nichts sich einzelassen, sondern
26
bescheidenlich ze declinirn, ultimo, daß ich mich der particularvisita und
27
negociation nomine serenissimae meae enthalten soll, de 15. Decembris [ 117].

28
Daß andere von eodem dato, an herrn grafen von Nassau allein gestellt, umb
29
bericht, waher die ieweils und sonderlich wegen der Hollender vorhabens,
30
mit Spania ein anstandt uff 16 jahr ze machen, überschikhte zeittungen und
31
waß für fundament darauff ze setzen [ 118].

32
Daß dritte vom 16. Decembris, mit denn Oßnabrukhischen commissariis
33
bessere correspondentz in omnibus ze halten, waß an unß einkommen, ze
34
communicirn und, wo noth, gesambte bedenkhen an Ihr Mayestät einze-
35
schickhen, dißortts auch einigen costen ze sparen [ 119].

36
1643 XII 30
Mittwoch Die mercurii, penultimo huius, venit ad nos orator
37
Venetus faustum noui anni ingressum adprecaturus. Et inter caetera recen-

[p. 55] [scan. 103]


1
suit se quidem literis a suae rei publicae legato Parisiis

37
Girolamo Giustiniani.
agente iterum certio-
2
rem factum cardinalem Mazzarini quasi iurato confirmare plenipotentiariis
3
Gallicis serio scriptum, ut nulla interposita mora ex Haga Comitis Mona-
4
sterium proficiscerentur. Sed interea sibi ex Hollandia a magni nominis viro
5
significari, quicquid dicant Galli, ante tres menses inde non abituros, totos
6
enim in eo esse, ut prius res suas in Germania restaurare possint, usumque
7
istum virum his formalibus: aut omnia me fallunt aut Galli hinc ante tres
8
menses non discedent. Tum in aula Parisien si ex isto duello inter ducem
9
Guisium

38
Henri II. de Lorraine (1614–1664), Erzbf. von Reims 1629–1639, duc de Guise 1640.
et dominum Colignium, filium Chattilionis

39
Maurice de Coligny (gest. 1644), älterer Sohn des Marschalls Gaspard III. de Coligny (1584–
40
1646), duc de Châtillon, war in einem Duell wegen angeblicher Verleumdung der Herzogin von
41
Longueville durch Guise tödlich verletzt worden.
, maximas discordias
10
pullulare, quod uterque factionibus res suas communire adgrediatur. Et
11
huius quidem partibus aperte Anguienium

42
Louis II. de Bourbon (1621–1686), duc d’Enghien, seit 1646 prince de Condé.
cum trecentis nobilibus acce-
12
sisse, alterum autem a duce Aurelianensi

43
Gaston de France (1608–1660), duc d’Orléans 1626, Bruder Ludwigs XIII., Mitglied des
44
Staatsrates.
foueri. Reginam utrique aulae
13
consortio interdixisse, sed hoc non satis nec intra hosce cancellos tantum
14
furorem cohibitum iri. Nos gratiis actis discedentem solitis officiis pro-
15
secuti sumus.

16
Deinde statim accessimus Hispanos in domo Saauedrae ipsisque Caesaris
17
mentem de tradenda Gallis ratificatione Hispanica explicauimus. Sed non
18
contenti esse cum ista resolutione videbantur. Responderunt enim se nihil
19
aliud in mandatis habere, quam ut ratificationem istam nobis exhiberent, de
20
caetero liberum nobis relinquere, ut secundum praescriptam a Caesare for-
21
mam ageremus. Se autem, quomodo id faceremus, nec scire nec ulterius se
22
immiscete nec etiam consensum ad relinquendam hanc in manu Gallorum
23
ratificationem ullo modo dedisse videri velle. Esse enim hoc nimis indeco-
24
rum et cum imminutione auctoritatis sui regis coniunctum facileque a Gallis
25
in consequentiam tractum atque hoc modo plurimis cauillationibus ansam
26
datum iri. Cum autoritate et reputatione esse contra illos procedendum, ea
27
remissa plura maximi momenti remittenda fore. Gallos suam ratificationem
28
non in manus Caesaris eiusve legatorum, sed regis Daniae consignasse, non
29
igitur rationi conueniens esse, ut ab hac parte aliud obseruetur, quod equi-
30
dem maiori praeiudicio rei nostrae esse possit. Neque omnino sponsione
31
Auersperghiana id actum intelligi debere, ut post factam exhibitionem Gallis
32
etiam in manu ipsorum relinqui deberet ratificatio, sibi visum satisfieri isti
33
conuentioni potuisse, si per unum alterumve interpositorem tradita ipsi rati-
34
ficatio Gallis ad videndum et legendum ostensa fuisset, seruanda tamen
35
postea penes se. Sin Galli contenti non fuissent, potuisse rationes ipsorum
36
audiri et quid facto opus deliberari. Sed quod mentem Caesaris intellexissent,

[p. 56] [scan. 104]


1
se quod ad se pertineret facturos, ratificationem (sicut postero statim die
2
factum) nobis tradituros ea mente et intentione qua supra dictum.

3
Deinde cum a nobis audissent, quae a Veneto recensita, et cum his etiam ea,
4
quae ipsis ex Hollandia nunciabantur, concordarent, de tanta Gallorum infi-
5
delitate conquesti; subiunxit Saauedra rem esse intollerabilem, Gallos elap-
6
sis pluribus a die condicto septimanis Parisiis profectos, cum scirent iam
7
ipsos a Caesaris, Hispani, Venetorum legatis Monasterii diu expectari, locum
8
destinatum praetergressos in Hollandiam abiisse, non ut ferebant paci pro-
9
mouendae, sed ut istos nouis foederibus, nouis pactionibus aduersus totius
10
ecclesiae catholicae commodum et utilitatem irretirent, parique consilio
11
Romanum ad landgrauiam Hassiae misisse. Hoc nimirum nihil aliud esse,
12
quam illudere Caesari, Hispano omnibusque, quotquot hactenus pacem in
13
Europa stabilire agressi sunt. Resolutionem esse capiendam principibusque
14
nostris suadendum, ut, nisi breuissimo tempore adfuerint, nos abire per-
15
mittant. Certe nulla re alia magis hanc Gallorum contumaciam frangi et de-
16
primi posse, haud multo post eo adactum iri, ut ipsi a Caesare pacem rogare
17
cogantur. Ordines enim Galliae re intellecta et certificati a nobis non stetisse,
18
quo minus pax coiret, nulla in posterum tributa praestituros, cum perspec-
19
tum habeant pacem non minus ipsis quam nobis necessariam esse.

20
Nos vere haec dici non negauimus, sed tamen attentius, quid consilii capien-
21
dum, cogitari oportere. Quod ad punctum ratificationis edendae attinet, om-
22
nia ad Caesarem fideliter perscripturos.

35
22 Exemplar] am Rande: NB: Originale domino comiti Nassouio remisi per famulum
36
meum Arbogastum

44
Arbogast Gözmann.
die 25. Januarii 1644 petente id pridie eins secretario.
Exemplar ratificationis vide [ 120].

23

37
23 Obgemelten] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh de editione primi mandati.
Obbemeldten 29. diß schreiben unß auch die commissarii zu Oßnabrukh,
24
daß der Salvius sich vernemmen lassen, es werde mit denn plenipotentiis kein
25
difficultet haben, dan die forma were schon hievor mit dem grafen Kurtz

39
Ferdinand Sigismund Gf. Kurz von Senftenau (1592–1659), kaiserlicher Geheimer Rat, Reichs-
40
vizekanzler
von 1637 bis zu seinem Tode. Vgl. L. Gross S. 336–340, O. von Gschliesser
41
S. 215f und H. F. Schwarz S. 260–263.

26
verglichen worden

42
Die Verhandlungen zwischen Kurz und Salvius vgl. bei J. A. Fridericia II S. 56ff und C. Th.
43
Odhner S. 59ff.
, deren man am Kayserlichen hof sonder zweifel wurde
27
nachgangen sein, daher sie willens weren, die erstere Kayserliche pleni-
28
potentz künftig ze producirn, per aviso zu unserer nachrichtung. Sodann
29
schikhten sie ein schreiben ad Caesarem wegen mehrer beschleinigung der
30
deputatgelder, mit begehren, solches auch an unserem ortt ze underschrei-
31
ben oder, wo wir dessen bedenkhens, ze remittirn, de 28. huius [ 121].

32
1644 I 1
Donnerstag

38
32 Auff] am Rande: Responsio.
Auff dieses wurdt von unß geanttworttet sub dato
33
primo Januarii anno 1644, daß villeicht besser sein möchte, gleich anfangs
34
den emendirten gewalt ze ediren, weil in dem praeliminaraccord expresse vor-

[p. 57] [scan. 105]


1
sehen , daß in den salvis conductibus locus tractationis einverleibt werden
2
soll, so die gegentheil auch ad plenipotentias extendirn möchten, und wenn
3
man alß ex post facto erst ad editionem deß anderen gewaltbriffs kommen
4
thet, es ein bösse nachred, quasi dolo aut rei prolungandae caussa retinuisse-
5
mus, zumaln consequentiam ad alia gebären köndt. Sodann mit remission
6
ihres auffgesetzten sollicitationschreibens ad Caesarem wegen der deputat-
7
gelter, daß villeicht nöthiger wer, umb ein addition anzelangen, quo casu wir
8
unß mit inen gern vergleichen würden. Drittens communiciren wir inen die
9
in ihrem schreiben begehrte beylagen wie auch bei diser ordinari ad Cae-
10
sarem von unß abgeferttigte relation und Ihr Maiestät eingeschikhte resolu-
11
tion de 15. Decembris [ 122].

12

38
12 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Eodem dato beantworttten wir Ihr Maiestät über dise resolution: 1. mit
13
bericht, waß wir mit den Spanischen hiervon conferirt, 2. die erinnerung
14
wegen deß vom Venetianischen ambassadorn movirten armistitii zu beob-
15
achten, 3. daß sie, Spanische, wegen der Hollendischen tractaten sich aller
16
communication erbotten, 4. waß für zeittungen wegen der Franzosen lengern
17
auffhalts im Hag einkommen, hierüber von dem Venetianischen, auch Spani-
18
schen ambassadorn discurriert worden und wir mit Ihr Maiestät commissa-
19
riis in Oßnabrukh ze consultirn im werkh begriffen, 5. daß ich mich an-
20
bevohlnermassen meiner gnädigsten frauen particularnegotiation biß uff
21
weiteren bevelch enthalten wöll [ 123].

22
Eodem beantwortten wir sambtlich Ihr Maiestät schreiben, allein an herrn
23
grafen von Nassau abgangen sub 15. Decembris, wegen der correspondent-
24
zen, daß die von einem durch hiesige Münsterische regierung im Haag unter-
25
haltnen correspondenten

41
Dieser Korrespondent war Johannes Heyßink. Vgl. APW [ II A 1 S. 192] .
, sodann theils über Antorff

42
Antwerpen.
durch ein andern, von
26
denn Spaniern bestellt, herkommen. Sonsten wegen der Hollender vorha-
27
bens, ein treuga mit Spanien ze tractirn, noch kein andere gwißheit, als das es
28
discorsi sein, vorhanden, mit erbietten etc. [ 124].

29
Eodem würdt gleichergestalt Ihr Maiestät erinnerung wegen communica-
30
tion mit dero commissariis zu Oßnabrukh beanttworttet, das dißortts nichts
31
underlassen worden, noch künfftig underlassen werden soll [ 125].

32
1644 I 3
Sonntag

39
32 Dominica] am Rande: Hispani de facienda remonstratione ad Venetum contra Gal-
40
lorum absentiam.
Dominica tertio huius Hispani nos conuenerunt in aede
33
domini comitis, significantes se iam aliquoties, quid sibi nobisque ob longam
34
nimis Gallorum moram facto opus esse possit, considerasse sibique visum
35
silentio hanc minime transmittendam. Cum itaque ex eo sermone, quem ipse
36
heri cum domino Saauedra habuissem, intellexerint nos iisdem occupari
37
cogitationibus, confecisse ipsos scriptum quoddam, quo communi nostro

[p. 58] [scan. 106]


1
nomine dolorem et iustam querimoniam nostram ad oratorem Venetum
2
deferri posse arbitrentur, idque, ni graue esset, recitaturos.

3
Respondimus perplacere nobis hoc consilium, expectare tamen sententiam
4
legatorum Caesaris Osnabrugae agentium, quod in mandatis haberemus
5
huiusmodi consilia communicato cum ipsis inire. Ea caussa nos isto sensu
6
scriptum conficere distulisse; si tamen ipsis placeret compositionem suam
7
nobis recitare, perlubenter audituros. Recitavit dominus Brunus et, cum satis
8
apposite factam cerneremus, petiimus copiam obiterque indicauimus potu-
9
isse aliquando latius diduci, quae ad conciliandam nostris principibus beni-
10
uolentiam et ad concitandum odium in aduersarios facere viderentur. Lau-
11
dare tamen nos summam qua usi essent modestiam. Sed quod appareret
12
mentem ipsorum esse, ut una communi Caesaris regisque catholici nomine
13
eiusmodi scriptum Veneto exhibeatur, nos ipsorum prudentiae consideran-
14
dum relinquere, an forte consultius fuerit ob plures respectus, ut seorsim
15
singuli id cum Veneto ageremus, ne forte aduersarii ex hoc ipso caussam
16
criminandi actionesque nostras apud ordines imperii inuidiose traducendi
17
arriperent. Quod et ipsis vehementer placuit et nos eapropter peculiare scrip-
18
tum Caesaris nomine, sed pari intentione et stylo, confecturos recepimus.
19
Exemplum autem scripti Hispanici [ 126] invenies.

20
1644 I 4
Montag

40
20 Und] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh.
Und dieweil dann sie, herrn Spanische gesandten, die
21
communication mit denn Kayserlichen herrn gesandten zu Oßnabrukh un-
22
eingestellt vorzenemmen gebetten, damit diser actus ehist immer müglich
23
volnzogen werden möchte, so haben wir ein besonder concept alsbaldt auff-
24
gesetzt [ 127] und nach Oßnabrukh communicirt [ 128] .

25
1644 I 8
Freitag

41
25 Darauff] am Rande: Responsio.
Darauff ist unß von dennselben sub dato 7. diß ein antt-
26
wortt einkommen, daß sie auß folgenden ursachen vermeinten, darmit noch
27
einzehalten seye: 1. Daß dise remonstration (so sie zwar contra intentionem
28
nostram ein protestation nennen) allein zu Minster wurde geschehen
29
muessen, weil sie gleichen modum zu Oßnabrukh zu gebrauchen propter
30
Salvii praesentiam kein ursach hetten, wölches ein ansehen haben wurde, als
31
wolten wir ein separationem consensus in causa communi einfüeren. 2. So
32
werde kein nutz hierauß zu verhoffen sein, sondern die Franzosen ursach
33
nemmen, ihre contumaciam ferners zu entschuldigen, sonderlich etwan die
34
plenipotentz zu disputirn, weil der mediator unsere schrifft denn Franzosen
35
wurde zustellen müessen; die gegenwahrt dises theils sei daß werkh selbst
36
und rede, daß es keines andern protestierens bederffte. 3. Man möchte hier-
37
durch anlaaß ad rupturam diser tractaten geben, weil die Franzosen sich ein-
38
bilden würden, daß wir uff ihr ankunfft darvonziehen möchten. 4. Der neue
39
Schwedische einfall in Dennemarkh

42
Zum Einfall der Schweden in Holstein vgl. F. W. Barthold II S. 466ff, 479ff.
werde das hauptwerkh merklich endern,

[p. 59] [scan. 107]


1
wo nit gar zerschlagen, wer also deme zuzewartten, alsdann man es mit
2
mehrern fundamenten wurde thun könden. 5. Es werden [!] in der schrifft
3
ettlich termini, so uff erfolgende publication allerhandt contradiction leiden
4
wurden, als daß dem d’Avaux und Lutzaw das praedicatum legatorum
5
gegeben, Hamburg pro loco tractandi pacem prae [ Lücke], wölches Ihr Kayser-
6
liche Maiestät iederzeit contradiciert. Im übrigen wolten sie denn Spani-
7
schen nichts vorgriffen haben, wann sie ihre protestation insinuieren wol-
8
ten [ 129].

9
Diß alles hab ich gleich consentiente domino comite an don Diego in Ita-
10
lianischer sprach überschriben und dabei angedeuttet, daß wir bei solcher
11
bewandtnus nothwendig innhalten und vordrist Ihr Kayserlicher Maiestät
12
resolution erwartten müeßten. Respondit ipse recte factum nec se a nostra
13
sententia abire posse, quanquam minime credat Caesarem consensurum, ut
14
huiusmodi contestatione Venetum interpellemus.

15
Ermeldte Oßnabrukhische commissarii haben unß auch anvor sub dato
16
4. Januarii uff unser erstes insinuiren und proponirte quaestion in diser
17
materi anttwortt geben, erstens, warumb sie nochmaln den ersten gwalt
18
ze producirn vorhabens, angezeigt, sodann, das sie einige protestation
19
einzewenden nit rathsamb finden. Schicken ihr relation ad Caesarem,
20
den Schwedischen einfall in Dennemarkh betreffend, vertrösten unß letstlich
21
der communication ettlich geheimer von hof eingelangter schreiben [ 130].

22

41
22 Hierauff] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh.
Hierauff haben wir sie widerumb vom 8. diß beanttworttet mit widersen-
23
dung ihrer communicirten relationum ad Caesarem, inen hingegen unser rela-
24
tion de eodem dato sambt dem eingelangten Kayserlichen bevelch de
25
22. Decembris communicirt [ 131].

26

42
26 Den] am Rande: Resolutio vom Kayser de mutato cardinale Rossetti.
Den 5. diß ist von Kayserlicher Maiestät ein anttwortt ad nostram relatio-
27
nem de 3. Decembris einkommen, datirt Wien, den 22. eiusdem, darinn
28
sonderlich communicirt würdt, daß auff der Franzosen nachfolg der cardinal
29
Rossetti von der legation nach Münster abgezogen und ein anderer an sein
30
statt verordnet werden soll, laut deß cardinals Savelli schreiben und Ihr
31
Kayserlicher Maiestät anttwortt darauff, daß sie es müeßten geschehen lassen,
32
mit reservat, wann einer deputirt würdt, deroselben nit annemblich, ihre
33
exceptiones alßdann auch einzewenden, doch das hierdurch die tractatio
34
pacis nit solle gehindert oder uffgeschoben werden. Daß übrig seind repe-
35
titiones priorum, 1. wegen empfahung des Papstlichen legati, 2. ratione ar-
36
mistitii, 3. treugae inter Hispanos et Hollandos, 4. communicatio mit denn
37
Oßnabruggischen [ 132].

38

43
38 Auff] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Auff dise Kayserliche resolution anttwortten wir vom 8. diß mit auß-
39
füerung, waß wegen obbemeldter remonstration zwischen unß, denn
40
Spanischen und auch denn Kayserlichen commissarien zu Oßnabrukh

[p. 60] [scan. 108]


1
passirt, woher auch wir zu solchen gedankhen bewogen worden. Im
2
postscripto berichten wir, das bei außfertigung diß deren zu Oßnabrukh
3
guettachten einkommen, und weil dabei ettlich bedenkhen movirten, wolten
4
wir es also beruhen lassen biß uff Ihr Maiestät resolution. Sodann würdt
5
referirt mit beyschluss underschidlicher zeittungen wegen deß Schwedi-
6
schen einfalls in Dennemarkh, waß der Venetianische ambassador von
7
Pariß

38
Girolamo Giustiniani.
abermaln wegen ankunfft der Französischen plenipotentiarien vor
8
vertröstung bericht, hingegen auß Antorff und Pariß daß contrarium ge-
9
schriben werde [ 133].

10
1644 I 9
Samstag

37
10 Sabbato] am Rande: Orator Venetus communicat negociatum Romani Cassellis.
Sabbato 9. huius venit ad nos orator Venetus nobisque
11
significauit residentem Gallicum Cassellis rediisse cum responso a domina
12
landgrauia, quod consentiat non solum securitatem itinerum liberumque
13
commeatum a praesidiis suis Monasterium commeantibus mercesque suas
14
importantibus et exportantibus praestari, sed etiam omnes nouas vecturis
15
impositas exactiones tolli, si quidem a parte aduersa pariter obseruetur effec-
16
tumque detur. Eoque sensu suis praefectis militiae mandata perscripsisse ac
17
ipsi residenti in manus tradidisse, ut re cum omnibus quorum interest con-
18
clusa statim ad Hassiacae militiae praefectos perferri et publicari iubeat.
19
Igitur se a nobis expectare, quid pro perficiendo isto negocio fieri oportere
20
arbitraremur, sibi videri conficiendum aliquod communi nomine decretum
21
eique, quid utrobique obseruari debeat, inserendum fore.

22
Deinde nonnulla de Suecorum irruptione in Holsatiam disseruisset

39
Der Konjunktiv erklärt sich aus dem ursprünglichen, nachträglich geänderten Satzanfang
40
Deinde cum ...
diceret-
23
que se ab residente Gallico intellexisse factum hoc Cassellis non improbari,
24
quin communis rei bono ita fieri oportuisse, quod exercitum variis incom-
25
modis afflictum debilitatumque aliter reficere nequiret; quamvis consilium
26
prius cum Gallis non fuerit communicatum, cum tamen iam executioni man-
27
dandum esset, ipsis significatum caussasque explicatas fuisse. Subiunxit se
28
non putare eapropter tractatus Oßnabrugenses deserendos fore, sed omni-
29
bus modis operam dandam, ut omnium partium legati ibi permaneant, etsi
30
enim forte regis Daniae legati mediatorum officio amplius functuri non vide-
31
antur, tamen operae precium facturos, si persistant, quod congregatis tan-
32
dem aliquando utrobique partium legatis forte modus aliquis inueniri possit,
33
non solum initium tractando pacis negocio facere, sed etiam qua ratione
34
nouus iste motus componendus fuerit. Et huic rei forte residentem, quem
35
serenissima sua republica ad tractatus Osnabrugenses destinasset et breui
36
huc venturus esset, inseruire posse. Scripturum se perlibenter ad Danicos

[p. 61] [scan. 109]


1
legatos atque moniturum, ne discederent regique suo autores essent, ut re-
2
linquerentur; sed quod nesciat, an gratum ipsis facturus sit, rogare nos, ut
3
collegas nostros Osnabrugae interpellaremus, vellent animum sensumque
4
Danorum cum dexteritate explorare. Idem se a residente Gallico

39
Saint Romain.
, ut per
5
ipsum, quid Sueci hac in re sentiant, penetretur, flagitaturum.
6
Gratias egimus pro ista communicatione ostendimusque, quod ad tollendas
7
istas militares exactiones attinet, iam a nobis officio nostro satisfactum. Cae-
8
sareae enim militiae praefectos recepisse se a parte sua, ne quid eiusmodi in
9
posterum quispiam auderet, seuere prohibituros, sed grauamen istud de
10
nouis licentis, quas appellant, ad electorem Coloniensem et episcopum Osna-
11
brugensem partim spectare, eos necessario requirendos fore, acturos
12
nos primo quidem cum regimine episcopali Monasteriensi, sin autem
13
isti rem ad dominum electorem, ut credibile sit, reiiciant, nos ad ipsum scrip-
14
turos. Et forte non abs re fore, si et ipse dominus orator scriberet.

15
Sed respondit, quod hoc nomine ad landgrauiam non scripsisset, nec ut ad
16
electorem scribat sibi conuenire posse. Quoad tractatus Osnabrugenses lauda-
17
uimus ipsius studium omnibus, quae pacis negocium quoquo modo impedire
18
posse viderentur, occurrendi, itaque nobis haud graue fore scribere mentem
19
ipsius ad Caesaris legatos Osnabrugae agentes ipsorumque prudentiae com-
20
missuros, quid factu consultum iudicaturi sint. Addidit deindecircumspicien-
21
dum operamque dandam, ut maiori libertate et securitate extra urbem agere
22
liceat, quod forte consequi possimus, si caueretur, ne ex vicinis praesidiis
23
milites intra duo miliaria circumquaque urbem accedere sinerentur.

24
Nos respondimus de hoc agi posse, quando legati utrinque omnes adessent.
25
Interea nobis hoc insuper grauamen exponi, quod Hassi duplo, triplo et
26
maiori tributo subditos et incolas quam a Caesarianis fieri soleat grauare, ut
27
parum libertati commerciorum sublatis licendis prouisum videatur, nisi et
28
aequalitas quaedam in exigendis utrinque tributis sanciatur, alias Hassos id,
29
quod remissione licendarum ipsis decedit, tributorum auctione recompensa-
30
turos, maximo prouincialium damno et consequenter rerum venalium in-
31
opia. Annuit nostrae considerationi et de hoc etiam incommodo amouendo
32
agendum. Interea, quod res haec communiter etiam tractatus Osnabrugenses
33
concerneret, ostendimus nos cum nostris collegis ibi communicaturos
34
esse. Tum quaesiuimus, an etiam Hollandi recentiores a se impositas licendas
35
remissuri essent. Sed ipse respondit sibi hoc certo non constare. Postremo
36
indicauit sibi innotuisse summum pontificem nuncio suo Coloniae agenti

40
Fabio Chigi (1599–1667), Bf. von Nardò 1635, Nuntius in Köln 1639–1651, Bf. von Imola
41
und Kardinal 1652, seit 1655 Papst Alexander VII. Am 12. Dezember 1643 war er zum
42
außerordentlichen Nuntius für den Friedenskongreß ernannt worden. Vgl. K. Repgen, Fabio
43
Chigis Instruktion S. 85.

37
mandasse, ut huc se conferret negocioque pacis praesideret, donec in locum
38
cardinalis Rossetti alius substitueretur.

[p. 62] [scan. 110]


1
1644 I 10
Sonntag

40
1 Sequenti] am Rande: Eodem nos quoad licentas cum regimine Monasteriensi.
Sequenti die dominica vocatis ad nos domino prae-
2
posito cathedralis ecclesiae Monasteriensis

42
Adolf Heinrich Droste zu Vischering (gest. 1650).
, domino cancellario Merfeld, do-
3
mino a Westerholt

43
Nikolaus von Westerholt zu Lembeck (gest. 1662), fürstlich-münsterischer Rat.
consiliariis episcopalibus, quae ab oratore Veneto de
4
tollendis licendis indicata essent, exposuimus requirentes, quoniam nego-
5
cium hoc maximam partem dominum electorem et episcopum Osnabrugen-
6
sem, quin ad finem perducere possimus, concerneret, an in remissionem suo
7
loco consensuri essent et, quid deinde circa excursiones militum intra duo
8
milliaria ab urbe arcendas sentirent, nobis significare vellent.

9
Responderunt se ea de re mandatum non habere, sed ad dominum electorem
10
referre debere. Credere tamen, si omnes reliqui id faciendum esse iudicent, et
11
electorem communi omnium voto non repugnaturum, quanquam id futu-
12
rum sit cum notabili Caesareanarum partium damno, etenim pecuniam inde
13
collectam in communem utilitatem pro coemendis rebus ad militiam ne-
14
cessariis, maxime puluere pyrio seu tormentario, reparandis munitioni-
15
bus nouisque ubi opus est extruendis impendi. Diuersam esse caussam Cae-
16
sareanorum et hostilium praesidiorum, ab illis nihil, quo huiusmodi vectigalis
17
compendium suppleri possit, sperandum, his iam usitatum tributa quoties et
18
quantum libet augere et intendere, adeo ut duplo, triplo aut quadruplo mai-
19
ora exigant ab exhaustis et miseris subditis, cum interea Caesareanis vix sim-
20
plum exigere liceat integrumve sit. Deinde vereri se, ut huiusmodi licen-
21
darum remissione desideratum finem consequamur, solos mercatores inde
22
compendium habituros nec enim viliori precio merces suas vendituros. Ex-
23
ercere ipsos monopolia, satius fore id agere, ut publica omnibus licentia fiat,
24
undiquaque res suas vendibiles importare et publice in mercatu vendere. Ita-
25
que ante omnia sciri oportere a magistratu civico, an et quatenus sublatis
26
licendis viliori precio venum exposituri sint merces suas urbis mercatores et
27
propolae. De cohibendis militibus ab accessu huius urbis intra duo milliaria,
28
spacium id nimis angustum esse et forte aliis exorbitantiis caussam datum
29
iri. Putare se satis prouisum, si omnes excursiones quaquaversum prohibe-
30
antur et transgressores seuere castigentur. Diximus nos quidem ad domi-
31
num electorem et episcopum Osnabrugensem scripturos, sed et interea
32
huiusmodi difficultates oratori Veneto renunciaturos esse.

33

41
33 His] am Rande: Cum Hispanis.
His ita peractis sub vesperam accessimus lcgatos Hispanos iisque omnia,
34
quae acta essent, recensuimus. Responderunt actis pro communicatione gra-
35
tiis sibi quoque non minus curae esse, ut liber utrinque commeatus rerum-
36
que exportandarum atque importandarum facultas sit itinerumque ac via-
37
rum securitas seruetur. Eapropter sibi potestatem a domino Francisco de
38
Melo factam animaduertendi in transgressores ex militia Hispanica, quod
39
vero ad tollendas licendas attineret, perscripturos ad eundem, quatenus hoc

[p. 63] [scan. 111]


1
loco communi nostro desiderio satisfieri posse iudicet. Interea tamen easdem
2
difficultates, quas et nos attigeramus, sibi occurrere minime dissimulabant,
3
quin nec consultum fore de hoc negocio ulteriorem inire tractationem,
4
quod hinc Galli ansam arripere possent absentiam suam diutius continu-
5
andi, praesupponentes de hoc ante ipsorum aduentum omnia concludi et
6
effectui dari oportere. Consilium Veneti pro retinendis Osnabrugae Danis et
7
Suecis vehementer probarunt nosque recte facturos, si in istam sententiam ad
8
collegas nostros scriberemus. Sed quoad hoc caput significauimus nos certo
9
quodam sed secreto autore habere, Saluium pro parte Suecica contestari, ipsos
10
nihilominus, etsi forte interpositio Danica locum amplius habere nequeat,
11
modo adveniant Galli, ad pacis tractationem vel immediate cum Caesaris
12
legatis vel mediante Veneto descensuros. Nam cum antehoc res publica ista
13
interpositionem suam obtulisset, a parte Suecica minime refutatam fuisse,
14
itaque facile in hanc consentiri posse.

15
1644 I 12
Dienstag

34
15 Den] am Rande: Responsio ad Osnabrugenses.
Den 12. huius anttwortten wir auff der Oßnabruggi-
16
schen commissarien guettachten in puncto einbringender andung wegen der
17
Franzosen abwesenheit, daß wir damit biß uff Ihr Kayserlicher Maiestät reso-
18
lution innzehalten gedenkhen, sonst aber nit gemeint gewesen, selbige in
19
forma protestationis ze proponiren, als auch das concept nit dergestalt styli-
20
sirt wer [ 134].

21

35
21 Und] am Rande: Eorundem communicatio interceptarum literarum Torstensonii ad
36
Ragotsium.
Und weil sie unß vom 8. diß communicirt, waß inen vom Kayserlichen hof
22
für abschrifften des Schwedischen generals Torstensohn mit dem fürsten auß
23
Siebenbürgen gewexleter schreiben und angespunnener newer rebellion zu-
24
kommen, zumaln ob wir von denn Kayserlichen commissarien auß Frank-
25
furt

38
Gf. Ernst von Öttingen-Wallerstein (1594–1670), Reichshofrat, kaiserlicher Gesandter in
39
Frankfurt 1643–1645, Reichshofratspräsident 1648–1670, vgl. O. von Gschliesser S. 237,
40
H. F. Schwarz S. 316ff, und Dr. Johann Christoph Metzger, vgl. O. von Gschliesser
41
S. 249f.
wochendtliche correspondentz hetten, zu wissen begehrt [ 135];
26

37
26 als] am Rande: Responsio nostra.
als haben wir inen darauff vom 12. diß geanttworttet, vorderist nachricht
27
Ihr Kayserlicher Maiestät intention, wie man sich mit denn communicirten
28
schrifften zu verhalten hett, begehrt; sodann, das wir von denn Kayserlichen
29
commissarien in Frankfurt kein correspondentz, ausserhalb waß in privato
30
Dr. Richtersperger

42
Dr. Leonhard Richtersperger, niederösterreichischer Regimentsrat, bis 1645 Vertreter Österreichs
43
am Frankfurter Deputationstag, 1645–1647 beim Westfälischen Friedenskongreß.
und Colmar an mich schreiben und worauff es biß dato
31
mit selbigen handlungen erwenden thue; item, waß unß der Venetianische
32
ambassador uff deß Französischen residenten Saint Romain von Cassel in
33
puncto sicherheit der straassen und abstellung der kriegslicenten zuruck-

[p. 64] [scan. 112]


1
gebrachte resolution angezeigt, wir darauff mit denen von der bischofflichen
2
regierung allhie wie auch mit denn Spanischen conversirt hetten, mit begeh-
3
ren, sie sich auch hierüber bei denn Schwedischen erkundigen und unß mit
4
guettachten, waß dißortts ze thun oder ze lassen, überschreiben wolten.
5
Endtlich communicirn deß von Grießheim unß in abschrifft zugestellten, vom
6
Salvio an ine abgangnen schreibens, worinn derselb sich erbiettet, deß in
7
Holstein beschehenen einfalls ungehindert die fridenstractaten ze continui-
8
ren und in euentum auch die Venetianische interposition anzenemmen [ 136].
9

36
9 Vom] am Rande: Osnabrukhische commissarii berichten deß Oxenstirns anttwortt
37
ad Danos et alia.
Vom 11. huius berichten die Oßnabrukhischen commissarii, das der
10
Oxenstirn der Denischen gesandten abgeordneten ein schlechte antwortt
11
geben, innhalts, das war sei, das die Schwedische armada völlig in Hol-
12
stein. Man stehe aber mit selbigem hertzog

40
Friedrich III. von Holstein-Gottorp (1597–1659), Hg. 1616.
in tractat umb ein stukh
13
gelts zum recrutirn und hoffs zu erlangen. Wann er, Oxenstirn, die an-
14
näherung anderer interessirter gesandten vernemme, so wöll er sich auch
15
zu Oßnabrukh einstellen. Item, es were der Denische cantzler

41
Justus (Jobst) Höge.
sambstags, 9.
16
huius, von Oßnabrukh ab nach Bremerfort

42
Bremervörde, Residenzort im Erzstift Bremen.
geraißt, umb zu sehen, ob er zu
17
seinem könig kommen mochte. Melden, daß gern ihren einer hieher wolte
18
kommen, umb allerhandt mundtlich ze conferiren, müeßten sich aber wegen
19
dises zustandts innhalten, ungleiche suspicion zu vermeiden [ 137]. Communi-
20
cirn ein beilag in zifern wegen der tractaten mit Dennemarkh, so darauff
21
beruhen, daß hiezu von beederseits herrschafften absonderliche subiecta depu-
22
tiert werden sollen alio loco.

23

38
23 Bei] am Rande: Recepisse a Caesare ad relationem de 10. Decembris.
Bei diser ordinari, den 12. huius, ist von Kaysserlicher Maiestät ein recepisse
24
uff unser relation vom 10. Decembris einkommen, sub dato 30. eiusdem [ 138].

25
1644 I 15
Freitag

39
25 Den] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Den 15. huius referirn wir daßienig, waß hieoben von
26
deß Romains verrichtung zu Cassel verzeichnet ist, an Ihr Kayserliche Maie-
27
stät, waß auch der Salvius an den von Grießheimb geschriben, und mit bey-
28
schliessung ettlicher zeittungen, das die Franzosen sich noch im Haag auff-
29
halten, einen eignen nach Pariß umb weiter resolution geschikht und also
30
vor dessen widerkunfft nit verraisen werden, weil sie onedaß bevelcht, one
31
auffrichtung der newen alliance mit denn Hollendern auß dem Haag nit ab-
32
zeraisen, wiewol der Romain außgeb, sie werden innerhalb 14 tagen, darauff
33
doch kein fundament ze machen. Item, waß der Venetianische ambassador
34
wegen ankunfft und substitution deß nuncii apostolici zu Cöln angezeigt
35
hette [ 139].

[p. 65] [scan. 113]


1

39
1 Eodem] am Rande: Responsio an die zu Oßnabrukh.
Eodem schreiben wir denen zu Oßnabrukh mit widersendung ihrer und
2
communication unsrer relation ad Caesarem, mit erbietten, wan sie es be-
3
gehren, daß einer von unß zu inen kommen wolle [ 140].

4

40
4 Vorgemeldten] am Rande: Osnabrugi commissarii anttwortten.
Vorgemeldten 15. huius anttwortten unß die Oßnabrukhische commissarii
5
sub 14. eiusdem uff unser schreiben vom 12. diß und berichten, das die inter-
6
cipirte Torstensohnsche brieff a Caesare der ursachen überschikht, denn Deni-
7
schen darauß information ze geben und sich deren pro re nata zu bedienen.
8
Halten nit thuenlich, von dem licentwesen etwas mehrers ante aduentum
9
Gallorum ze handlen, weil es zum theil nachdenklich, zum theil sine effectu
10
sein wurde, und daß besser uff anstellung eines freyen markths ze denkhen.
11
Deß Venetianischen ambassadors vorgehabte erinnerung ad Dani legatos
12
werde bei nunmehr verendertem standt nit nöthig sein. Mit beylag einer in
13
cifris geheimen auisation der ursachen [ 141].

14
1644 I 16
Samstag

41
14 Die] am Rande: Communicatio huius responsi cum Hispanis primo.
Die 16. huius, qui erat sabbathi, communicauimus cum
15
Hispanis ista, quae ab Osnabrugensibus ad nos perscripta erant, maxime ad
16
secretam istam tractationem pertinentia. Gratias egerunt et sibi eandem men-
17
tem esse significarunt et, quae ipsis secreto commissa, bona fide tacituros
18
polliciti sunt.

19
1644 I 17
Sonntag

42
19 Postero] am Rande: Deinde cum Veneto.
Postero die dominico Venetum accessimus et quae ad
20
ipsum pertinere videbantur retulimus, sermone quidem Italico, sed in hunc
21
sensum: Duo nobis nuper ab Excellentia Vestra proposita fuere, primo de
22
expeditione residentis Gallici apud landgrauiam Hassiae quoad remissionem
23
vectigalis, quod vulgo licentas appellant, deinde de explorando Danicorum
24
legatorum animo, quomodo laturi essent adhortationem ipsius, quam facere
25
decreuerat. Cum igitur necesse nobis fuerit de his cum Caesareae maiestatis
26
legatis Osnabrugae agentibus conferre eorumque responsum pridie accepe-
27
rimus, aequum esse censuimus, quid ipsi sentiant, Excellentiam Vestram
28
paucis edocere. Et quidem quantum ad remissionem licentarum attinet, eius-
29
dem nobiscum sententiae sunt, negocium hoc tandem aliquando executioni
30
mandari oportere, sed addunt sibi videri modum, ut oportet, exequendi
31
inueniri non posse, priusquam omnes plenipotentiarii et alii quorum interest
32
deputati una conuenissent, maxime quod iam etiam princeps Danicae lega-
33
tionis Osnabruga absit, cuius quidem opera ad tractandum cum Suecis om-
34
nino necessaria fuerit. Itaque satius fore totum negocium in suspenso relin-
35
quere, donec et reliqui aduenissent. Posse tamen interea moneri magistratum
36
ciuium, ut curaret publicari mercatum immunem et liberum, ea quidem for-
37
ma, ut omnibus qua civibus et indigenis qua externis non obstantibus
38
statutis municipalibus liceat liberumque [sit] toto durantis congressus tem-

[p. 66] [scan. 114]


1
pore res venales cuiuscunque generis importare et venum exponere, non
2
obstantibus statutis in contrarium, id quod et nobis probatur. Intelleximus
3
enim, cum nuper eadem de re cum regimine episcopali huius urbis ageremus,
4
ipsos plane eiusdem opinionis esse, quod dicerent mercatores ciues nolle
5
externos ferre, ut merces suas publice venum exponant, inde cariorem anno-
6
nam fieri et pretium rerum in dies augeri ob studium monopolii, quod isti
7
ciues exercere nituntur.

8
Quod alteram propositionis partem concernit, laudant sane dicti legati Ex-
9
cellentiae Vestrae zelum insignem pro pacis negocio promouendo et parati
10
omnino essent ipsius desiderio satisfacere, siquidem necessitas ita postula-
11
ret. Sed quod iam certis argumentis didicerant nec Suecorum intentionem
12
esse ob ingressum sui exercitus in Holsatiam tractatus pacis ullo modo
13
remorari nec etiam Danos eapropter mediatoris munus deserere velle, veriti
14
sunt, si verba ipsis hoc nomine facerent et quo sensu Excellentia Vestra ad
15
ipsos scribere decreuisset, ne molestius ferrent atque ita interpretarentur,
16
quasi frustraneum sit, eius rei ipsos admoneri, ad quam ipsi sua sponte
17
prompti essent. Etsi enim cancellarius Danicus

43
Justus (Jobst) Höge.
Osnabruga abierit, tamen
18
reliquisse ipsum reliquos collegas in eadem illa qualitate mediatorum, qua ab
19
rege suo missi essent, atque insuper perdiserte pollicitum se brevi rediturum
20
esse. Speramus itaque Excellentiam Vestram hanc excusationem libenter
21
approbaturam et per seipsam perspecturam rebus sic stantibus nulla adhor-
22
tatione particulari nec ad Danos nec ad Suecos opus fore.

23
Respondit non habere se quod replicet ad ea, quae a nobis indicata essent, se
24
nulla alia consideratione operam suam interponere, nisi quatenus praesens
25
negocium hoc requirere videretur, si minus id necessarium iudicent vel ipsi
26
quorum interest vel mutatae rerum circumstantiae non ferant, sibi perinde
27
esse. Quod igitur ad primum punctum attineret, facile se in nostram descen-
28
dere sententiam, expectandum fore omnium plenipotentiariorum conuen-
29
tum, se enim literis ex Hollandia edoctum illos ordines de remittendis li-
30
centis nihil quicquam statuere voluisse, sed potestatem dedisse suis legatis,
31
ut, quando Monasterium venissent reliquorumque opiniones percepissent,
32
statuerent id, quod ex usu communi esse videretur. Itaque landgrauiae soli-
33
us consensum conditionalem minime sufficere. Sed quod de mercatu libero
34
instituendo innuere nobis placuerit, id quoque difficultatibus expositum vi-
35
deri, haud mercatores huius urbis aequo animo laturos, ut admissis palam
36
omnibus nundinariis propolis etiam quibuscunque exteris commodum et
37
lucrum ipsis imminuatur, maxime quod polliceantur amotis licentarum exac-
38
tionibus se abunde mercium et tollerabili precio aduecturos esse, ut putaret
39
etiam hoc differi ad communem congressum oportere.

40
De secundo puncto nullam sibi aliam mentem fuisse, quam mitigare exulce-
41
ratos partium animos, ne ob eam rem pacis salutare negocium impediretur.
42
Cum igitur audiat ipsos nihil eiusmodi cogitare, nolle se intempestiua ad-

[p. 67] [scan. 115]


1
monitione ulli molestum esse; sibi quidem a principio statim visum Suecos
2
inuasione ducatus Holsatiae nihil aliud quaerere, quam ut exercitum reficere
3
atque ineunte vere auctis viribus in Caesarem ducere possent, neutiquam
4
vero, ut nouum et suae quidem religionis complicem suis ceruicibus hostem
5
inducerent. Adiecit deinde se postremis ex Gallia acceptis iterum certiorem
6
redditum, nouum mandatum ad plenipotentiarios Gallicos transmissum, ut
7
etiam non perfecto nouae confoederationis negocio cum Hollandis Mona-
8
sterium abeant demandato, quod superesset, alteri cuipiam aut, si ita res
9
postulare videretur, remanente uno legatorum. Itaque se plane confidere
10
ipsos ante finem huius mensis hic adfuturos esse. Negocium autem istius
11
nouae confoederationis in eo haerere, quod Galli velint eatenus extendere,
12
ut Hollandi iis, qui bellum Galliae inferrent, pariter bellum mouere deberent
13
absque discrimine, quicunque tandem essent, sed hos ad bellum Hispanis
14
tantum, casu quo Gallos aggrederentur, inferendum consentire, cum impe-
15
rio autem amicitiam et pacem retinere velle.

16
1644 I 19
Dienstag

39
16 Den] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh.
Den 19. diß schreiben wir an obgedachte Oßnabrukh-
17
ische commissarios mit bericht dessen, waß wir uff ihr erinnern vom 14.
18
huius mit denn Spanischen, auch Venetianischen gesandten communicirt und
19
von disem unß in anttwortt ertheilt, auch daß die Französische plenipoten-
20
tiarii auß dem Haag nach Minster ze raisen newer dingen bevelcht sein solle,
21
angedeuttet worden [ 142].

22

40
22 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare de 6. Januarii.
Eodem ist unß von Kayserlicher Maiestät anttwortt uff unsre relation vom
23
17. Decembris einkommen, innhalts, daß wir der Pfaltzischen sachen halber
24
unß auch gegen dem Venetianischen ambassadorn noch andern nichts auß-
25
lassen sollen. Im übrigen gereiche Ihr Maiestät unser gebrauchter fleiß zu
26
gnedigstem gefallen, sub dato Wien vom 6. Januarii [ 143].

27
1644 I 22
Freitag

41
27 Hierauff] am Rande: Relatio ad Caesarem de 22. Januarii.
Hierauff referiren wir Ihr Kayserlicher Maiestät vom
28
22. huius, waß obuermeldtermaassen mit denn Spanischen und Venetiani-
29
schen ambassadorn vorgangen, waß auch von Saint Romain der Französi-
30
schen plenipotentiarien ankunfft und ihrer negatiotion halb im Haag auß-
31
gesprengt werde und daß man nichtsdestoweniger vom 11. huius auß
32
Ambsterdamb schreib, es hette noch kein ansehen zu diser plenipotentiarien
33
auffbruch [ 144].

34

42
34 Und] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh de 15. [!] Januarii.
Und nachdem die Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh uff unser schreiben
35
vom 15. huius beanttwortt, daß ich, Volmar, hiernechst, umb allerhandt sa-
36
chen von inen mehrers in particulari zu vernemmen, sonderlich uff einlan-
37
gung erwarttender Kayserlicher resolution wegen tractatus foederis mit
38
Dennemarkh, ein postritt zu inen thun solte, waß auch Salvius sich wegen

[p. 68] [scan. 116]


1
von der cron Schweden gegen Dennemarkh schon lang vorgehabten ein-
2
falls gegen den Oßnabrukhischen decan zu Sanct Johann

37
Raban Heistermann (gest. 1668), Domherr zu Lübeck und Dechant des Kollegiatstiftes St. Jo-
38
hann zu Osnabrück.
vernemmen
3
lassen, item, das die Schwedischen denn Dennemarkhischen räthen und
4
vasallis ihre güetter im hertzogthumb Mechelburg confisciren thuend und
5
nun bereits in Jutlandt eingefallen weren, sub dato 18. huius [ 145];

34
5 haben] am Rande: Responsio ad eosdem de 22. Januarii.
haben
6
wir inen darauff unsere relationen ad Caesarem sub dato 22. huius über-
7
schikht, item zwo beilagen, zum churfürstlichen anttworttschreiben ad Da-
8
num gehorig, wie auch des postmeisters zu Cöln

39
Kaiserlicher Postmeister in Köln war Johann von Coesfeld genannt zum Bach. Vgl. über ihn L.
40
Ennen, Postwesen S. 373ff und 425ff.
anzeig contra Hessischen
9
commandanten zu Lippstat

41
Kommandant von Lippstadt war der bessen-kasselische Oberst Daniel de Saint-André.
umb guettachten [ 146].

10

35
10 Eben] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh de 21. Januarii.
Eben bei diser ordinari ist unß von inen, Kayserlichen gsandten zu Oßna-
11
brukh, sub 21. huius ein Kayserliches schreiben an sie vom dato Wien,
12
2. huius, über deß Salvii erbietten in puncto praeliminarium und etwan von
13
euacuation ein und anderer besatzung handlung anzenemmen, sambt ihrer
14
relation ad Caesarem vom eodem dato 21. zukommen, darinn deß von
15
Grießheim proposition wegen eines anstandes mit Schweden uff ein jar ge-
16
gen abtrettung ihrer innhabender plätzen in denn erblanden, auch conttibu-
17
tionsvergleichung mit ihren guarnisonen in Erfurdt und Leibzig begriffen.
18
Item, ein schreiben vom hertzog Adolff Fridrich zu Mechelburg

42
Adolf Friedrich I. von Mecklenburg-Schwerin (1588–1658), Hg. 1592, selbständig 1608.
an grafen
19
von Auersperg, umb sich die Schwedischen einfäll in Holstein von den
20
fridenstractaten nicht irren ze lassen [!], so der Salvius ime mit vilen compli-
21
menti einhendigen hett lassen, mit begehren, diß allein denn Spanischen
22
gsandten und noch derzeit dem Venetianischen nit ze communicirn [ 147].

23
1644 I 23
Samstag

36
23 Die] am Rande: Colloquium cum Hispanis.
Die igitur sabbati 23. huius conuenimus Hispanos
24
eisque ordine, quae istis literis continerentur, exposuimus data etiam copia
25
Latina facta per me epistulae istius Mechelburgensis. Responderunt, sibi quo-
26
que una nobiscum videri tum propositionem a Grieshemio factam ex offi-
27
cina artificiorum Saluii prodiisse, ut semina diffidentiae inter Danum et Cae-
28
sarem jaceret, tum et epistolam Mechelburgensem ad parem scopum colli-
29
neare, itaque sine aliquo particulari responso utrumque transmittendum,
30
donec de mente Caesaris et Dani apertius nobis constare possit. Subiunxe-
31
runt autem se interea literas a domino Francisco di Melo 18. huius mensis
32
datas accepisse, quibus ille auxilia Dano euentualiter promittat; rogare, ut
33
significemus legatis Osnabrugensibus, quo de ea intentione regis legatos cer-

[p. 69] [scan. 117]


1
tiores facere velint. Inter alia notarunt Grieshemium sibi valde suspectum
2
internuncium videri, quod nobis insalutatis hinc discessisset.

3
Itaque iussu domini comitis aliquando prolixius ipsis exposui, quantum ipsi
4
fidendum aut non fidendum videatur, ne proditoris potius loco ipsum habe-
5
rent. Quod vero ad oblata auxilia attineret, etsi diximus nos hac de re legatos
6
Caesaris monituros, visum tamen mihi postea fuit extractum ex epistula do-
7
mini Francisci di Melo seorsim a domino Sauedra petere, quem etiam liben-
8
ter misit hac tamen cautione, ut composito in eam sententiam ad Osnabru-
9
genses scripto statim comburerem, quod nollet huiusmodi secreta in manus
10
amanuensium deuenire. Itaque notis occultis postea literis ad Caesaris lega-
11
tos Osnabrugae inserui. Domino comiti de Nassau tamen extractum hunc
12
misi, quem is apud se retinuit nec remisit nisi copiam; altero tamen die venit
13
ad me secretarius

41
Matthias Geych.
offerens authenticum Hispanicum cum excusatione errore
14
fuisse retentum. Respondi copiam a me combustam, posse dominum comi-
15
tem retinere hoc authenticum, Hispanos tantum cupere, ne huiusmodi arcana
16
cancellariarum manibus fidantur.

17

39
17 Vom] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh.
Vom 23. diß schreiben wir an die Kayserlichen commissarios zu Oßnabrukh,
18
waß wir dißortts mit denn Spanischen communicirt und sie unß hingegen
19
wegen don Francisco di Melo ihnen anzefüegen vertrauet [ 148].

20
1644 I 25
Montag Lunae 25. huius misi domino comiti Nassauio, cum pri-
21
die per secretarium suum a me petiisset, Hispanorum ratihabitionem authen-
22
ticam praeliminarium.

23
1644 I 26
Dienstag

40
23 Dinstags] am Rande: Resolutio von Kayserlicher Mayestät de 13. Januarii.
Dinstags, den 26. huius, mit der ordinari ist von Ihr
24
Kayserlicher Maiestät resolution uff unsern bericht vom 24. Decembris ein-
25
kommen, innhalts, daß es 1. bei deme, waß mit dem Venetianischen am-
26
bassador der curialien halber verglichen, 2. bei dem von Saint Romain nach
27
Cassel ertheilten paßbrieff zu bewenden, 3. daß es auch bei deß Venetiani-
28
schen ambassador ime, Saint Romain, uff sein wegen abwesenheit der chur-
29
und fürstlichen gsandten eingewendte difficulteten von sich selbst gegebnen
30
anttwortt ze lassen und weiters desswegen weder mundt- noch schrifftlich in
31
kein weiter disputat einzetretten, 4. daß wegen deß precedentzstreites zwi-
32
schen Frankreich mit Spanien die proiecta pacis sine subscriptione per
33
mediatores in scriptis gegeneinander, biß es zu einem schluss oder man we-
34
nigst näher zusammenkommen möchte, gewexlet, 5. in puncto armistitii es
35
bei deme, so mit denn Spanischen conversirt, gelassen, waß inen auch etwan
36
künfftig in scriptis communicirt, vorderist nach hof mit den relationibus
37
gebracht, 6. in materialibus aber wegen nachlassung eines oder anders wei-
38
ters in sie nit gesetzt werden solle, wie dann, diese specialia an sie zu gelan-

[p. 70] [scan. 118]


1
gen, in ansehungdie Franzosen noch so gar zum congress, geschweigen zum
2
friden einigen ernst erscheinen lassen, hett umbgangen werden mögen. We-
3
gen deß von Grießheimb gethanden vorschlags und relation erwartten Ihr
4
Majestät weitern berichts mit erinnern, daß man gegen ime behuettsamb sein
5
solle, de 13. Januarii [ 149].

6

36
6 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh an unß.
Vom 25. Januarii schreiben unß die Kayserlichen gsandten zu Oßnabrukh
7
mit widersendung communicirter schrifften, begehrend, wann wir in unsern
8
relationibus nach Wien unß uff ihr guettachten referiren, auch ihre rationes
9
dabei anzeregen. Item, wegen der postungelegenheiten zu Lippstatt möchte
10
herr Venetianischer ambassador pro officio interponendo angelangt werden.
11
Ihre communicirte weitere relation ad Caesarem begreifft erstens duplicatum
12
deß nechstvorgehenden berichts, sodann, waß sich der ein Denische gesandt
13
nomine von der Lippe vernemmen lassen und derentwegen Ihr Maiestät
14
erinnert würde, den generalleuthenant Gallas

41
Matthias Gf. von Gallas (1584–1647), ksl. Generalleutnant, kommandierte die ksl. Haupt-
42
armee 1634/36–1639, 1643–1644/45, 1646–1647. Vgl. ADB 8 S. 320–331.
zu verwarnen, das er deß von
15
Grießheimb propositionibus nit trawen soll [ 150. 151].

16

37
16 Eodem] am Rande: Hispanorum indicatio de responso gubernatoris Belgici quoad
38
licentas et militares excursiones.
Eodem 26. Hispani nobis indicarunt se literas a domino Francesco di Melo
17
accepisse, quibus significaret quod ad excursiones militares se ita prouid-
18
isse, ut plane nullam conquerendi locum relictum iri speret, de tollendis
19
autem seu moderandis licentis se tum statuturum, quod aequum videretur,
20
quando congregatis una omnibus plenipotentiariis intellexisset, quid alii
21
boni publici caussa facturi essent. Deinde aiebant se etiam Venetum con-
22
uenisse atque ab eo percepisse, quod literas 16. huius mensis Parisiis ad se
23
datas acceperit, quibus nuncietur, reginam aperte dixisse se nouiter mandasse
24
plenipotentiariis suis, ut quamprimum Monasterium abirent. Nec enim se ob
25
nouos Suecorum contra Danum motus tractatus pacis ullo modo impedire
26
velle.

27
Egimus gratias pro communicatione. Et quod ad negocium tollendarum li-
28
centarum attineat, posse interea in suspenso relinqui. De reginae Galliarum
29
noua pollicitatione nos non dubitare nec de ipsius prompta voluntate, sed mo-
30
tum istum maiorem esse, quam ut tam facile sedari aut eo non composito
31
pax cum Suecis Gallisque iniri queat, quemadmodum euentum nos doctu-
32
rum esse minime dubitemus.

33
1644 I 27
Mittwoch

39
33 Die] am Rande: Ego ad Venetum propter praefecti Hassiaci in Lipstat attentata in deti-
40
nendis veredariis.
Die sequenti annuente domino comite accessi Vene-
34
tum eique exposui, qualiter gubernator praesidii Hassiaci in Lippstat

43
Daniel de Saint-André.
impe-
35
diat liberum cursum veredi ordinarii nolens contentus esse, quod ab isto

[p. 71] [scan. 119]


1
literae Lipstadium directae in domo postae deponantur et statim iter suum
2
prosequatur, sed quod cogat ipsum tradere vallisiam suam, quam ille aperire
3
literarumque fasciculos perscrutari soleat detento veredario ad duas, tres,
4
quatuor aut plures horas, quin suspicionem esse non vanam illum interea
5
literas quas libuerit reserare et sigillo adulterino postea iterum obsignare.
6
Quapropter rogaui, cum huiusmodi conatus directe contra praeliminarem
7
conuentionem sit et in magnum praeiudicium tractatuum pacis tendat, ut
8
pro interpositionis munere scribere ad landgrauiam Cassellanam vellet, quo
9
sine mora praefatum gubernatorem ab huiusmodi conatibus serio dehorte-
10
tur iubeatque veredariis omnibus liberum minimeque impeditum transitum
11
permitti. Recepit se id accurate facturum moniturumque etiam residentem
12
Gallicum, ut pariter et ipse hac de re ad landgrauiam scribat. Credere se
13
tamen hoc iniussu principis, propria tantum sed peruersa diligentia guber-
14
natoris fieri.

15

41
15 Quaesiui] am Rande: Venetus negat se responsum a Gallis accepisse.
Quaesiui deinde, an nondum etiam responsum a plenipotentiariis Gallicis
16
super officio visitationum accepisset, sed negabat. Ab aliis tamen ex Hollan-
17
dia scribi ipsos vehementer discessum suum urgere, quanquam intelligat
18
Hollandos longe aliter iam de negocio Danico, quam a principio videri
19
volebant, sentire et vehementer angi, quod ob promissum Suecis antehac
20
auxilium magnis difficulatibus sese implicari animaduerterent. Literis Pari-
21
siensibus a 16. huius sibi significari reginam sancte contestatam suis pleni-
22
potentiariis noua mandata submissa esse, quibus moneantur non obstante
23
negocio Danico Monasterium quam primum abire. Itaque se nescire, quid
24
tandem futurum sit. Etsi enim tandem aliquando veniant, se videre non
25
posse, quomodo pacis in negocio feliciter procedi queat feruente inter Da-
26
num et Suecos bello, cui necesse sit ex una parte Caesarem et Hispanum, ex
27
altera Hollandos et Gallos implicari. Interea certum esse Gallorum res tum in
28
ipsa Gallia tum in Catalonia tum in Italia ad mutationem inclinare. His ultro
29
citroque dictis sumpta licentia discessi.

30
1644 I 29
Freitag

42
30 Den] am Rande: Ad Caesarem, 29. Januarii.
Den 29. diß referirn weiter an Kayserliche Maiestät in
31
beanttworttung nechst obbemeldten schreibens, 1. daß dem Venetianischen
32
ambassador biß dato einig schrifftliche information wegen der chur- und
33
fürstlichen gsandten deß reichs abwesenheit von denn generalfridenstractaten
34
nit geben, auch ad mandatum ferner damit inngehalten werden solle, 2.
35
gleichergestalt were mit denn Spanischen ratione instructionis ipsorum wei-
36
ter nichts vorgenommen noch, waß sie dem gegentheil amore pacis in hen-
37
den ze lassen gedechten, in sie gesetzt, diß auch anfangs nur generaliter an sie
38
gefragt, die particularia aber, so in der unsern relation praemittirt, nur uff der
39
Franzosen difficultirn gemeldt worden, blieb damit also folgents laut dises
40
newen bevelchs ingehalten, 3. daß mit dem von Grießheim uff sein pro-

[p. 72] [scan. 120]


1
position weiter nichts geredt, ausser waß vom 15. Januarii berichtet worden,
2
4. waß der Venetianische ambassador wegen von Pariß sub dato 16. eiusdem
3
empfangner vertröstung von ankunfft der Französischen plenipotentiarien
4
angezeigt, waß auch 5. auß Antorff, Pariß, dem Haag in eadem materia für
5
zeittungen und darunder von Saint Andrée zu Hamm für discurs einkom-
6
men [ Anlagen 1–6], denen herr graf zwar hernach mehrere auß Bremen, daß
7
Dennemarkhische wesen betreffend, beygelegt [ 152].

8

39
8 Dise] am Rande: Schreiben nach Oßnabrukh vom 29. Januarii.
Dise relation communicirn wir den Kayserlichen commissarien zu Oßna-
9
brukh eodem dato, waß auch mir vom Dr. Richtersperger auß Frankfurt
10
deren daselbst über daß Dennemarkhische wesen vorgehender discurs hal-
11
ber zugeschriben worden, mit andeutten, das die protestirenden nichts
12
underlassen werden, dises wesen wider ze componiren [ 153].

13
Eodem sub vesperam conuenit nos Venetus et repetita prius sua ratione
14
attentatorum praefecti Lipstadiensis oblatione cum excusatiuncula, quod
15
hodierno die expediendis pro veredario ordinario literis occupatus scribere
16
tantisper ad landgrauiam distulisset, mox indicauit se tandem responsum a
17
Gallorum plenipotentiariis ex Haga Comitis super officiis salutationum et
18
exceptionum accepisse, id se nobis exhibere voluisse [ 154]. Quod item per
19
secretarium suum prius nobis perlectum statim ad Hispanos misit et remis-
20
sum nobis describendum reliquit.

21
Gratias egimus pro industria et fide significantes nihil nobis gratius fore,
22
quam ut Galli tot ante promissis tandem aliquando faciant satis atque paci
23
tractandae se accommodent. Quod ad ceremonias officiorum attineret, re-
24
sponsionem nos aduertisse conformem postulatis et, quod insuper additum,
25
non multam a nobis difficultatem habiturum. Conferendum tandem nobis ea
26
caussa cum Hispanis fore. Deinde pro captanda mutua beniuolentia et quasi
27
reddendo officio paucis communicauimus, quae nobis Osnabruga de rebus
28
Danicis indicata essent et qua ratione residens Suedicus Rosenhanius

42
Schering Rosenhane (1609–1663), schwedischer Resident in Münster bis August 1647. Vgl. SMK
43
VI S. 359f.
abi-
29
isset quidque Gallus residens Rorteius

44
Claude de Salles, baron de Rorté.
spargeret. Post variatis hinc inde
30
opinationibus discessum.

31

40
31 Waß] am Rande: Von Oßnabrukh de 28. Januarii, der Schweden heimbliche abraiß
41
zum Torstensohn betreffend.
Waß wir aber ime, ambassadorn, solchergestalt angefüegt, daß ist unß von
32
den Kayserlichen gsandten zu Oßnabrukh sub dato 28. huius dergestalt avi-
33
sirt worden: 1. Vermeinen sie, deß don Francisco di Melo erbietten gegen
34
Dennemarkh sey noch zu früe, wollen bessere gelegenheit erwartten, 2. daß
35
laut ihrer eodem dato ad Caesarem abgangener relation der nach Münster
36
destinirte Schwedische resident Rosenhan heimblich von Oßnabrukh hin-
37
weg zu dem Torstensohn, Saluius auch in procinctu sei, wie der Französi-
38
sche resident Rortée außgebe, ine darvon abgehalten ze haben, sonst er schon

[p. 73] [scan. 121]


1
vor 8. tag sub praetextu eines auß Schweden zu Hamburg angelangten und
2
mit kupffer beladnen schiffs, dabey er interesse hett, abgeraißt wer, 3. daß sie,
3
commissarii, deßwegen in sorgen stehen, pitten a Caesare resolution ihres
4
verhaltens, 4. communicirn 2 schreiben auß Hamburg, eines vom Spani-
5
schen

38
Dr. Jakob Rosales alias Manuel Boccarro (um 1590–1662), spanischer Vertreter in Hamburg
39
bis 1652.
, daß ander vom Kayserlichen residenten, dem von Plettenberg

40
Georg von Plettenberg (1600–1682), Freiherr 1668, kaiserlicher Resident in Hamburg, seit
41
März 1644 in Kopenhagen.
, an
6
grafen von Auersperg abgangen. In postscripto ermahnt her Crane herrn
7
grafen von Nassau, gegen denn Grießheimb behuetsamb ze sein wegen ett-
8
licher bei denn Jesuitern außgeschlagner reden [ 155].

9
1644 I 30
Samstag

35
9 Hierauff] am Rande: Nach Oßnabrukh communicatio responsi Gallorum de 30. Januarii.
Hierauff berichten wir sie zu Oßnabrukh, waß unß
10
vom Venetianischen ambassadorn wegen der Französischen plenipotentiarien
11
ankunfft berichtet worden, mit beyschluss derselben schreibens abschrifft,
12
2. daß herr graf von Nassau sich vom Grießheimb außgeschlagener reden nit
13
zu erinnern, 3. waßgestalt die Franzosen sich bemüehen, durch den Holstei-
14
nischen cantzler

42
Wohl Dr. Anton von Wietersheim (gest. 1647), Kanzler des Herzogs von Holstein-Gottorp
43
1636/37–1644.
daß Dennemarkische wesen mit den Schweden wider
15
ze componiren, de 30. Januarii [ 156].

16
1644 II 1
Montag

36
16 Dagegen] am Rande: Von Oßnabrukh de ultimo eiusdem.
Dagegen anttwortten sie unß widerumb vom letsten
17
eiusdem, daß der Saluius bei inen gleiche zeittung hab und sich vernemmen
18
lassen, das der Oxenstirn ehister tagen auch nach Oßnabrukh kommen
19
werde, sonsten aber köndten sich dergleichen curialien gegen denn Schwe-
20
den nit gebrauchen [ 157].

21

37
21 Lunae] am Rande: Hispani nos consulunt de initio tractandi cum Gallis faciendo.
Lunae primo Februarii venerunt ad nos Hispani proponentes: Cum iam
22
undique nuncietur literisque Haga missis constare videatur plenipotentiarios
23
Gallorum tandem inde abiisse et propediem huc venturos, pro mutua fiducia
24
se nobiscum deliberare prius voluisse, an et qua ratione statim sub aduentum
25
ipsorum tractatibus pacis initium facere debeamus an vero consultius ex-
26
istimemus expectare, donec ipsi a sua parte initium faciant mediaque ad
27
pacem ineundam proponant, id quod menti regis catholici conformius futu-
28
rum fuerit. Deinde sibi certo indicio constare esse in comitatu Gallorum
29
quosdam homines nomine rebellantium Lusitanorum et Catalaunorum, isti si
30
publico nomine quicquam proponere ausint, iam se edicere neutiquam sese
31
huiusmodi tractatus admissuros, sed potius omni congressu abstenturos
32
esse. Et fuisse hac de re interpellatum Caesarem a legato Hispanico

44
Castel Rodrigo.
nec abire
33
suam maiestatem ab huiusmodi deliberatione, quod satis ostendat in con-
34
cedendis saluiconductibus utriusque partis adhaerendium saltem de his, qui

[p. 74] [scan. 122]


1
ratione belli Germanici interessent, actum fuisse, exhibita nobis desuper co-
2
pia decreti Caesarei [ 158].

3
Respondimus nobis a Caesare certum praescriptum esse modum, quo ad
4
tractatuum principia deuenire debeamus, nimirum ante omnia legato apo-
5
stolico vel eo absente Veneto diploma plenipotentiae exhibere, ut Gallis in-
6
spiciendum praebeat vicissimque eorum diploma nobis inspiciendum petat,
7
rogare, postea omnibus modis operam dare, ut Galli priori loco postulata
8
sua pro ineunda pace exponant. Sin omni adhibita diligentia huc adduci non
9
possint, tandem et nos ad propositionem edendam descendere debere eam-
10
que ad pacis Ratisbonensis de anno 1630 obseruationem dirigendam esse.
11
Hunc igitur modum nos accurate obseruaturos nec facile citra urgentem
12
necessitatem nouumque Caesaris mandatum, quod ob mutatam Dani inter-
13
positionem expectaremus, ab eo discessuros aut propositionem ullam, quae
14
Caesari vel regi catholico damnosa esse queat, admissuros, sed de singulis,
15
quae occurrerent, cum ipsis diligenter communicaturos. De altero capite circa
16
ministros Lusitanorum et Catalanorum nihil a Caesare nobis mandatum.
17
Itaque expectandum, quid suae maiestati placeat, maxime quod ex communi-
18
cata copia animaduertamus nihil adhuc certi statutum fuisse.

19
Hac nostra responsione contentos se ostenderunt, nisi quod Saauedra puta-
20
bat posse diplomata plenipotentiarum obsignata apud oratorem Venetum de-
21
poni ea conditione, ut pariter a Gallis sibi tradi postulet. Postea omnibus ad
22
se perlatis posse ipsum singula inspicere et exempla authentica singulis hinc
23
inde tradere. Sed replicantibus nobis hunc modum fortasse Veneto, quasi
24
integritati ipsius diffideremus, suspicionem movere, itaque, quod quidem ad
25
nos attineret, tanto minus eundem obseruare posse, ostenderunt se libenter
26
acquiescere. Hinc ad responsum Gallorum Veneto Haga Comitis missum
27
conuersi cepimus expendere conditiones et restrictiones ab illis annexas
28
placuitque, quod illa verba ’au moins d’ambassadeurs ou plenipotentiaires
29
égal à nostres‘ aequiuocationem quandam redolere viderentur, Veneto
30
indicare consentire nos eo quo Galli respondissent modo, ipsis rhedas
31
nostras cum ministris honoratioribus salutandi caussa obuiam mittere singu-
32
losque legatos, postquam in hospitia sua se contulissent, inuisere et salutare,
33
siquidem pari conditione et nos singulariter singulos resalutare et excel-
34
lentiae praedicato cohonestare velint. Esse enim nos omnes et singulos a
35
Caesare et rege catholico plenipotentiarios ad pacem deputatos nulla habita
36
distinctione personarum aut dignitatum et, ne ullam separationis causam
37
haberent, nomina etiam nostra in schedula designata eidem oratori Veneto
38
exhibere.

39
1644 II 2
Dienstag

43
39 Id] am Rande: Relatio ad Venetum de responso Gallorum.
Id muneris mihi datum. Conueni igitur postero statim
40
die Venetum haecque omnia explicaui rogans, ut Gallis, priusquam aduenta-
41
rent, significari curaret. Facturum se recepit et cum residente Sancti Romani
42
locuturum. Subiecit tamen Gallos forte innuere velle, cum ipsi magna tan-

[p. 75] [scan. 123]


1
quam extraordinarii ad pacem uniuersalem et res Germaniae legati et plenipo-
2
tentiarii auctoritate a curia Parisiensi ornati essent, a nobis se eandem qua-
3
litatem requirere. Item cupere se scire, an Brunius etiam inter plenipotentia-
4
rios Hispanorum numerandus esset. Respondi ad nos istam, quam Galli ven-
5
ditare voluerint, auctoritatem nihil pertinere, neque enim nobis cum ipsis
6
aliter quam cum plenipotentiariis ad pacem rem fore, itaque pari ipsos dig-
7
nari nos quoque honore debere. Deinde loqui ipsos cum particula alternatiua
8
’ou‘, non coniunctiua, quo ostendere aut fateri videantur sufficere dignitatem
9
plenipotentiariorum. Ad Brunium quod attinet, eadem ipsum cum reliquis
10
legatis Hispanis plenipotentia instructum nullamque hoc loco differentiam
11
esse. Comiti Nassauio et mihi eodem Caesaris diplomate pari verborum con-
12
textu plenipotentiam ad pacem tractandam conferri, ut neuter sine altero
13
quicquam in hoc negotio agere aut concludere possit.

14
His a me auditis dixit se omnia fideliter effectum daturum esse, nihil enim se
15
hoc in congressu agere velle, nisi quod bona utrinque voluntate posset obti-
16
neri. Iam sibi a residente significatum Gallos Haga 29. Januarii discessisse,
17
sed interea famam esse Gallos Suecosque in eam deuenisse sententiam con-
18
gressum hunc Francofordiam transferri debere, quod ibi ordines imperii ad
19
manum essent, quanquam certi hac de re nihil habeat.

20
Gratias egi pro oblata promptitudine, et quod ad huiusmodi consilia attine-
21
ret, expectandum, quid proposituri sint. Sin ad controuersias Germanorum
22
inter se finiendas congressum hunc implicare placeat, pluribus annis nos una
23
esse oportere. Et data valedictione discessi.

24

34
24 Den] am Rande: Resolutio a Caesare sub 19. Januarii.
Den 2. huius ist von Kayserlicher Maiestät schreiben uff unsere relationes vom
25
1. und 8. Januarii einkommen, darinn in sonderheit, recht geschehen zu sein,
26
daß mit insinuation der auffgesetzten beschwerdtschrifft contra Gallorum ab-
27
sentiam inngehalten worden, vermeldt würdt, und daß Ihr Maiestät, waß
28
künfftig die coniuncturen an handt geben und leiden möchten, betrachten las-
29
sen und zu seiner zeit unß anfüegen lassen wollen, de 19. Januarii [ 159].

30

35
30 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh de 1. Februarii.
Eodem schreiben unß die von Oßnabrukh, waß inen die Denische gsandten
31
von ihres cantzlers auffhalt zu Hamburg anzeigen lassen, item waßgestalt bei
32
dem Saluio ein correspondentzbrieff were gelesen worden, innhalts, der hert-
33
zog von Lothringen

36
Karl IV. von Lothringen (1604–1675), Hg. 1614 gemeinsam mit seiner Gemahlin Nicole von
37
Lothringen (1608–1657), 1625 allein unter Berufung auf das salische Erbrecht, mußte in den
38
Verträgen von Vic 1632 I 6 (Druck: J. Dumont VI 1 S. 28), Liverdun 1632 VI 26 (Druck:
39
ebd . S. 29f.) und Nancy/Charmes 1633 IX 6/20 (Druck: ebd . S. 54ff) Frankreich terri-
40
toriale Zugeständnisse machen und wurde nach deren Bruch vertrieben. Er übergab darauf die
41
Regierung seinem Bruder Nikolaus Franz (1609–1670), nahm nach dessen Flucht im April
42
1634 den Herzogstitel aber wieder an. Restituiert durch den Vertrag von Paris 1641 III 29
43
(Druck: J. Dumont VI 1 S. 11ff), wurde er nach dessen Widerruf im Sommer 1641 erneut
44
vertrieben und kämpfte mit den ihm verbliebenen Truppen in kaiserlichem und spanischem Dienst.
hette dem Rantzau

45
Josias von Rantzau zu Bothkamp (1609–1650), französischer General, 1645 Feldmarschall;
38
er war bei Tuttlingen in Gefangenschaft geraten. Vgl. F. W. Barthold II S. 462 und H. Lahr-
39
kamp
, von Werth S. 138f.
commission geben, sein restitution

[p. 76] [scan. 124]


1
bei Frankreich ze negocirn, mit erbietten, sich und sein volkh mit Frank-
2
reich ze coniungiern, item Bayern continuir noch in neutralitate mit Frank-
3
reich, item die Schotten erbietten, sich mit dem könig

40
Karl I. Stuart (1600–1649), Kg. von England 1625; im 1642 offen ausgebrochenen Bürger-
41
krieg hatten die Schotten sich 1643 mit dem Parlament gegen ihn verbündet und schickten im
42
Januar 1644 ihre Truppen nach England.
ze accommodirn und
4
alsdann zu restitution der Pfalz ze helffen, de 1. Februarii [ 160].

5

34
5–14] ursprünglich hinter 21.
1644 II 4
Donnerstag

32
5 Den] Am Rande: Nach Oßnabrukh vom 4. Februar.
Den Oßnabrukhischen communicirn wir nechstob-
6
bedeütten Kayserlichen bevelch und unser darauff ergangne relation, waß es
7
auch mit der Franzosen vorhabender bestechung des fürstlich Holsteinischen
8
und nit königlichen cantzlers vor ein meinung hab, sub dato 4. Februarii
9
[ 162].

10
1644 II 5
Freitag

33
10 Und] am Rande: An den secretarium Walmerode de 5. Februarii.
Und weil in bemeldtem Kayserlichen bevelch unsere
11
relationes sub datis 15. et 16. Decembris per errorem angezogen worden, da
12
es doch vom 1. et 8. Januarii sein sollen, haben wir dessen zu verhüettung
13
unrichtigkeit an der registratur dem secretarii Walmerode a part geschriben,
14
sub 5. huius [ 163].

15

35
15 Den] am Rande: Relation ad Caesarem.
Den 5. diß berichten wir Ihr Kayserlicher Maiestät den empfang ob-
16
berüertten bevelchs und, waß die Franzosen dem Venetianischen am-
17
bassadorn in puncto curialium vor ein anttwortt zukommen lassen, wir da-
18
rauff mit denn Spanischen beratschlagt und ime, ambassadorn, hernach pro
19
resolutione angezeigt, mit beylag ettlicher zeittungen von der Franzosen
20
hinderlassener negociation im Haag, ihrem künfftigen feldtzug, auch der
21
landtgräfin auß Hessen vornemmenden kriegsbereitschafften [ 161].

22

36
22 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh der Denemarkischen gsandten abzug betreffend,
37
4. Februarii.
Vom 4. diß berichten unß die von Oßnabrukh, daß die Denemarkischen
23
gsandten bevelcht weren hinwegzuziehen, wie sie denn 2. huius von
24
inen urlaub genommen und dabey andeüttung gethan, es liesse sie ihr
25
könig abfordern, nit in meinung, sich der interposition zu begeben, son-
26
dern sein officium so lang zu suspendirn, biß ime ratione iniuriae et
27
illati damni gebürende satisfaction widerfahre. Sie lassen aber auß ihrem
28
mittel Dr. Langermann zurukh, auff alles, waß interea vorgehet, obacht ze
29
halten. Nun weren sie auch bevelcht, solches ebenmässig dem Saluio anze-
30
deütten, weil aber solches gleichsamb zu einer apertur, sich in ein accord
31
einzelassen, außschlagen möchte, hetten sie, Kayserliche, sich bemühet zu

[p. 77] [scan. 125]


1
verschaffen, daß solche anzeig ime, Saluio, ze thuen möchte unterlassen
2
bleiben [ 164].

3

36
3 Haec] am Rande: Communicatio cum Hispanis et Veneto.
Haec omnia etiam Hispanis per me indicata sunt.

4
1644 II 6
Samstag Sicut sequenti etiam sabbatho 6. huius dominus comes
5
et una ego Venetum quoque conuenimus eidemque, quod de discessu Dano-
6
rum et protestatione accepissemus, indicauimus. Sed ille iam ante a residente
7
Gallo omnia penitius edoctus erat, ad hunc enim a barone Rorteio Osna-
8
bruga scriptum venisse Danos non solum ad se verum etiam ad Saluium
9
eique caussam revocationis et mentem sui regis indicasse, tum se tantisper
10
Bremae aut Stadii

38
Stade (Niederelbe), Hauptstadt des Erzstiftes Bremen.
moraturos, donec ulteriora mandata a rege suo accipere
11
possent. Saluium laudasse propositum regis, quod officium interpositoris
12
deponere non intendat, nec enim hoc a corona Sueciae quaeri. Hortari
13
igitur, ut hac de sententia dimoueri se non patiatur. Quod ad bellum
14
Danis motum attineret, credere se intellectis causis ad id mouentibus
15
facile compositum iri. Eundem residentem quaedam etiam noua de Tor-
16
stensonii in Jutlandia progressibus nunciasse, quorum haec summa: Cae-
17
sos ab ipso 1500 equites, quatuor peditum millia et quingentos ita in
18
arctum redactos, ut conditione vitae oblata in stipendia Suecica transire
19
necesse habuerint, iamque ab illo Jutlandiam prope totam magnamque
20
Fioniae

39
Fünen, dänische Ostseeinsel.
partem teneri. Ex Suecia sedecim millia peditum, quatuor millia
21
equitum cum 60 tormentis belli in Danum duce Hornio

40
Gf. Gustav Horn (1592–1657), schwedischer Feldmarschall und Reichsrat. Vgl. SMK III S. 535.
educta huncque
22
exercitum in tres partes diuisum, quarum unam in Scandiam

41
Schonen (Südschweden), bis 1658 zu Dänemark gehörig.
, alteram ad
23
obsidendum Elsenborgum freto Codanico imminens

42
Hälsingborg (Schonen), beherrscht die Einfahrt vom Kattegatt in den Öresund.
, tertiam ad inuadenda
24
Noruegiae maritima tendere. Stockolmii Danicis mercatoribus commeatu
25
interdictum mercesque publicatas idque per totum regnum fieri. Missum qui
26
ab Hollandis duo millia seruitii nautici conduceret. Plenipotentiarios Galli-
27
cos nondum etiam Haga discessisse, esse quandam confoederationem cum
28
ipsis conclusam, sed expectari ratificationem prouinciarum.

29
Ebersteinium landgrauiae Casselensis militiae praefectum in Hagam euoca-
30
tum consilii capiendi caussa de instituendis expeditionibus ineunte vere.
31
Unde se facile perspicere nos tota aestate futura frustra hic tempus con-
32
sumpturos feruente undiquaque bello. Nos gratiis actis pro communi-
33
catione discessimus.

34
1644 II 9
Dienstag

37
34 Vom] am Rande: Nuncius apostolicus zu Cöln umb pass.
Vom nuncio apostolico zu Cöln

43
Fabio Chigi.
seind zinstags,
35
9., schreiben an herrn grafen einkommen umb erteilung eines pass, weil er

[p. 78] [scan. 126]


1
bevelcht, biß zu ankunfft cardinals Ginetti

39
Marzio Ginetti (1585–1671), Kardinal 1627, 1636–1640 päpstlicher Legat für den Friedens-
40
kongreß in Köln.
den fridenstractaten zu Münster
2
beizewohnen, dem wir auch alsogleich geanttworttet und den begehrten
3
pass überschikht [ 165, 166].

4

33
4 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh 9. Februarii.
Eodem schreiben wir denen zu Oßnabrukh, waßgestalten wir denen Spani-
5
schen, auch dem Venetianischen gesandten die vorhabende abraiß der Deni-
6
schen gesandten zu wissen gethan, waß auch für zeittungen von der
7
Schweden progress wider Dennemarkh spargirt werde und daß die Fran-
8
zosen sich noch im Haag uffhalten [ 167].

9

34
9 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare de 27. Januarii.
Eodem kombt von Kayserlicher Maiestät bevelch vom 27. Januarii, weil die
10
protestierende negoziren, daß der congressus wegen der fridenstractaten
11
nach Frankfort verlegt werde, so solten wir hierauff bei dem Venetianischen
12
einwendung thuen, damit solch vorhaben vermitten bleib, wie auch, wo es
13
sonst weiter anzebringen nöthig [ 168].

14
1644 II 12
Freitag

35
14 Auff] am Rande: Relatio ad Caesarem de 12. Februarii.
Auff disen bevelch anttwortten wir vom 12. diß mit
15
bedeuttung, daß in diser sach seither nichts weiters vorkommen, sondern
16
alle avisi geben, das die Franzosen doch entdlich nach Münster kommen
17
werden.

36
17 Gestalt] am Rande: Nuncius apostolicus von Cöln nach Münster.
Gestalt auch der nuncius apostolicus zu Cöln sich bei unß ange-
18
meldt, er von Päpstlicher Heyligkeit denn Münsterischen fridenstractaten
19
biß uff ankunfft deß cardinals Ginetti beyzewohnen bevelcht, und deßwegen
20
umb pass allher ze kommen angesuecht, den wir ime auch ertheilt hetten. So-
21
dann, das die Franzosen auß dem Hag 29. Januarii nit abgeraißt weren
22
und waß ihrer daselbst noch erwarttender handlung, sonderlich mit dem
23
Hessischen generalleutnant grafen von Eberstein, auch anderwerts in Frank-
24
reich fürlauffender hendel für zeittungen eingelangt, item der Venetianische
25
ambassador referirt, was denen Dennemarkhischen abgesandten durch den
26
Saluium zu Oßnabrukh bei ihrem abschiedt vor anttwortt were ertheilt
27
worden [ 169].

28

37
28 Von] am Rande: Von Oßnabrukh 12. Februarii, von abzug der Dennemarkhischen
38
gsandten.
Von Oßnabrukh seind unß eodem die relationes ad Caesarem de 8. et 11.
29
huius communicirt worden, innhalts 1. daß die Dennischen gsandten erclärt,
30
deß Saluii unbegrüeßt hinwegzuziehen und durch Dr. Langermann ime
31
hernach deß königs bevelchs anzeigen ze lassen, 2. daß der ertzbischoff zu
32
Bremen

41
Friedrich von Dänemark (1609–1670), Administrator von Verden 1623 und Bremen 1635,
42
Hg. von Holstein, jüngerer Sohn Kg. Christians IV. von Dänemark, seit 1648 als Friedrich III.
43
Kg. von Dänemark.
avisirt, ein liga mit Braunschweig Luneburg

44
Friedrich von Braunschweig-Lüneburg (1574–1648), Hg. in Celle 1636, und sein Neffe Chri-
45
stian Ludwig (1622–1665), Hg. in Calenberg (Hannover) 1641, in Celle 1648.
et vicinis gemacht

[p. 79] [scan. 127]


1
ze haben contra Schweden, pitt, den Hatzfeld mit sein corpo über die Weser
2
avanzirn ze machen, mit dem sie sich coniungiren und die Schweden der-
3
massen serviren wolten, das sie nit solten zurukhkommen mögen, 3. der
4
Dennische reichscantzler hett seinen cammerjunkhern, einen von Rantzau

43
Nicht zu ermitteln.
,
5
zu seim könig geschikht, umb die Kayserliche resolution de ineunda con-
6
foederatione contra Suecos ze überbringen, 4. sie, Kayserliche gsandten,
7
köndten den modum visitandi mit denn Schweden abscedentibus Danis nit
8
wie wir zu Münster mit denen Franzosen halten, 5. die Denische weren 11.
9
huius hora nona antemeridiana verraißt, hetten den Französischen residenten,
10
aber den Saluium nit visitirt, 6. der Französische resident hett sie mit fast
11
schimpflichem zusprechen bereden wöllen, ihr abraiß einzestellen, es wer
12
nur umb ein kurtz winterquartier ze thun, wurde sich baldt vergleichen
13
lassen etc. [ 170].

14
1644 II 16
Dienstag

38
14 Dagegen] am Rande: Nach Oßnabrukh de 12. Februarii.
Dagegen communicirn wir inen unser relation an
15
Kayserliche Maiestät vom 12. diß mit beylag auß Antorff und dem Haag
16
wegen der Franzosen endtlichen vorhabens daselbst, sub dato 16. huius [ 171].
17

39
17 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh de 15. Februarii.
Eodem communicirn die zu Oßnabrukh ihr relation ad Caesarem vom 15.
18
huius, so deß innhalts, daß die Dennemarkhischen sich hoch beclagen, daß
19
die Kayserliche hilff so lang zurukhbleib und sich nit movir. Erwachße bei
20
meniglich die gedankhen, es were diser einfall der Schweden in Dennemarkh
21
mit deß Kaysers wissen und willen geschehen [ 172].

22
1644 II 19
Freitag

40
22 Den] am Rande: Relatio ad Caesarem de 19. Februarii.
Den 19. huius, weil wir ausserhalb eines wexlbrieffs
23
von der Kayserlichen hofcammer von Ihr Kayserlichen Maiestät sonst kein
24
schreiben empfangen, haben wir allein ein kurtze relation an Ihr Maiestät mit
25
beyschluss underschiedlicher zeittungen, das die Franzosen im Hag nit abge-
26
raißt weren und waß zwischen Dennemarkh und Schweden, auch am Parisi-
27
schen hof vorlauffen thut, ablauffen lassen [ 173].

28

41
28 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh, 19. Februarii.
Eodem communicirn wir diß denen zu Oßnabrukh, mit beyschluss, waß unß
29
auß Frankfurtt von denn deputationhandlungen zukommen wer [ 174].

30

42
30 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh de 18. Februari.
Vom 18. huius communicirn unß die von Oßnabrukh ihr relation ad Caesa-
31
rem, waß die beede Französische residenten du Saint Romain und Rortée bei
32
dem Langermann zu Oßnabrukh angebracht, umb den Schwedischen einfal
33
so hoch nit auffzenemmen noch deßwegen von denn tractaten abzeraisen,
34
weil zwar diß one der cron Frankreich vorwissen beschehen, gleichwol aber
35
es die nothurfft also erfordert hette und baldt wider verglichen werden
36
köndte, und waß auch der Saluius selbst gegen ime, Langermann, als er dem-
37
selben seiner mitgesandten abraiß intimirt, außgeschlagen hette. Bedeütten

[p. 80] [scan. 128]


1
dabei, einen wexl von der hofcammer zu Wien empfangen und verstanden
2
ze haben, daß sie an die Innerösterreichische hofcammer uffs künfftig ver-
3
wisen weren, derentwegen, wann es mit unß gleiche meinung hette, rath-
4
samb wer, communi nomine an dieselb cammer ze schreiben [ 175].

5

38
5 Hanc] am Rande: Communicatio Osnabrugicae relationis cum Hispanis.
Hanc ipsorum relationem ad Caesarem, quod magni momenti et consilia
6
Gallo-haereticorum graphice depingere videretur, etiam legatis Hispanicis
7
die veneris 19. huius communicauimus, simul quaesiuimus, an etiam de his
8
Venetum participem reddendum iudicarent, nos enim dubitandi caussas
9
habere, quod statim ab initio huius motus ipse se voluerit interponere et
10
Danos ne discederent Osnabruga monere, id quod absque dubio Galli ipsi
11
suggesserint, eumque nobis valde suspectum esse de secretiori cum Gallis
12
correspondentia, unde timendum foret, ne rem a nobis intellectam statim ad
13
illos deferat, unde postea Langermannus conqueri posset fidem silentii a
14
Caesareanis ipsi non seruari.

15
Responderunt Hispani, sibi quoque videri cum Veneto hac de re nihil agen-
16
dum, se enim hactenus saepe obseruasse residentem Gallum occultis coitio-
17
nibus ipsum frequentare ideoque caute cum isto homine procedendum. Esse
18
hominem in Gallia et Hollandia enutritum et absque dubio similibus maxi-
19
mis politicis imbutum. Domum Austriacam aliunde consilium rebus suis
20
stabiliendis petere non debere nisi ex se ipsa. Deinde cum mentionem fecisse-
21
mus de nuncio apostolico Coloniensi, an aduenienti obuiam eundum an
22
sufficeret rhedas tantum obuiam mitti, placuit hoc sufficere nec aliis cere-
23

39
23 Den] am Rande: Nach Oßnabrukh.
moniis opus fore.

24
1644 II 23
Dienstag Den 23. huius schreiben wir an die herrn zu Oßna-
25
brukh uff nechtsvorgehenden ihren bericht mit bedeütten, das der Frant-
26
zosen entschuldigung, ob solten die Schweden eigens willens ohne ihr, der
27
Franzosen, vorwissen in Holstein eingefallen sein, nit glaublich, daß der
28
Romain ein aignen mit seiner relation nach dem Hag geschikht, wir auch
29
zefriden, das ein gesambtschreiben an den Innerösterreichischen cammer-
30

40
30 Vom] am Rande: Relatio ad Caesarem.
presidenten zu Grätz

41
Präsident der innerösterreichischen Hofkammer in Graz war Graf Siegmund Ludwig von Diet-
42
richstein
-Weichselstädt (gest. 1678), Reichshofrat, Geheimer Rat. Vgl. O. von Gschliesser
43
S. 225 und H. F. Schwarz S. 226.
abgeferttigt werde [ 176].

31
1644 II 25
Donnerstag Vom 25. huius referirn wir an Ihr Kayserliche
32
Maiestät, waß die Spanischen mit unß conversirt, auch vor rathsamb gehal-
33
ten, die hievor überschikte proteste ze publicirn, mit beyschluß der zeittun-
34
gen auß dem Haag und Pariß, da in den Parisischen sonderlich ze merkhen,
35
daß die Französischen ministri in Frankreich den gmeinen mann bereden, es
36
wolle der Kayser und Spanien keinen friden annemmen, sondern trowen, mit
37
ihrem kriegsvolkh biß an Pariß ze streiffen, damit sie also gelt von denn

[p. 81] [scan. 129]


1
armen leütten heraußpressen mögen. Item, das die dissensiones inter magnates
2
so weit continuiren, daß der junge könig innerhalb 3 jaren werde sagen kön-
3
den ’miserunt sortem super vestem et regnum meum et diuiserunt sibi‘ [ 177].

4
1644 II 26
Freitag

38
4 Als] am Rande: Nach Oßnabrukh vom 26. Februario.
Als auch die zu Oßnabrukh unß vom 22. diß ihr rela-
5
tion ad Caesarem communicirt, so allein deß innhalts, daß der Romain vor
6
seim abraisen bei dem grafen von Auersperg compliren lassen mit erbietten,
7
waß er im zu diensten wurde zu Münster außrichten könden, und das er
8
deme geanttworttet, solte dem conte d’Auaux, so entzwischen sonder zweifel
9
zu Münster ankommen sein wurde, sein grueß anmelden, haben wir inen hin-
10
gegen auch unser ietzige relation ad Caesarem communicirt, de 26. huius [ 178].
11

39
11 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh.
Vom 25. huius berichten unß die Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh, waß
12
der Dennemarkhische hinderlassne gesandt Dr. Langermann inen von der
13
Französischen residenten und deß Saluii weitterm anbringen referirt, auch
14
von denn abgeraißten Denischen gsandten dem von der Lipp und deß
15
grafen von Auersperg secretario

41
Johann Münch
auß Bremen zurukgeschriben worden und
16
waß Saluius, auch baron de Rortée, wegen erweitterung der neutralitet uff 7
17
meil weegs umb Münster und Oßnabrukh inen anfüegen lassen und sie
18
hinwider darauff geanttworttet hetten [ 179].

19

40
19 Quae] am Rande: Communicatio cum Hispanis.
Quae cum consideratione digna viderentur, veneris [2]6. huius cum
20
Hispanis communicauimus eorumque summa fuit Langermannum nunciasse
21
Caesareanis 23. huius residentem Gallicum, illum de Santo Romano, nuper
22
ipsi etiam aperuisse, quod corona Galliae offerat se mediatorem contro-
23
uersiae inter Danum et Suecos eamque commissionem comiti d’Auaux de-
24
disse, ut hoc curaret significari regi Daniae, seque a dicto residente stipulata
25
manu adactum, ut referre de his ad regem suum deberet, atque id se exse-
26
cutum proximo ordinario. 2. Eundem Langermannum de hac Gallorum inten-
27
tione etiam a residente Daniae in Haga Comitis

42
Martin Tanke, dänischer Resident in Den Haag 1638–1649.
edoctum ac certiorem reddi-
28
tum. 3. Certo indicio eiusdem Langermanni constare haud ita pridem Sal-
29
uium literas ad cardinalem Mazzarini dedisse, quibus polliceatur nomine
30
reginae Sueciae Torstensonium cum exercitu 20 000 selectorum militum in
31
ditiones haereditarias Caesaris rediturum, quam primum exeunte vere pabu-
32
lum pro iumentis haberi posset, nec ea de re dubitandum ullatenus fore. 4.
33
Cancellarium Danicum

43
Justus Höge.
ob negatum a Torstensonio saluum conductum ad-
34
huc Hamburgi, reliquos ipsius collegas pari impedimento Bremae subsistere
35
nec ad regem suum hactenus peruenire potuisse. 5. Eosdem vehementer
36
sollicitare, ut suppetia rebus Danicis quam primum ferantur, tempus esse et
37
necessitatem summam hoc requirere. 6. Auersperghii secretarium Brema

[p. 82] [scan. 130]


1
iussu legati Crabbii nunciare ruptos esse penitus coeptos inter archiepisco-
2
pum Bremensem et Choningsmarchium compositionis tractatus atque archi-
3
episcopum auxilia Caesaris maximo desiderio expectare. Doctorem Lippium
4
dixisse, si modo Hazfeldius cum copiis suis aduentaret, actum de Chonings-
5
marchio fore. 7. Saluium et Rorteium misisse ad Caesareanos conquestum de
6
itinerum infestatione atque huic rei opportunum remedium putare, si neu-
7
tralitas circa Monasterium et Osnabrugam ad septem miliaria extenderetur
8
inque isto spacio locis omnibus praesidia utrinque deducerentur atque tribu-
9
torum exactiones tollerentur. Caesareanos autem respondisse se hac de
10
re inconsultis iis, qui nomine Caesareae maiestatis Monasterii agerent,
11
statuere nihil posse. Saepe quidem antehac de pari Hassorum inso-
12
lentia aduersus suburbia Sancti Mauritii

40
Um 1080 gegründetes Kanonikerstift vor der Stadt Münster. Vgl. APW [ III D 1 S. 43f, 49f.]
conquestum, sed frustra. Ab-
13
ductos inde captiuos homines ecclesiasticos nec nisi graui lytro liber-
14
tati restitutos. Putare se nihil concludi hoc de negocio posse, nisi cum
15
omnium partium legati una conuenissent. 8. Ducem Mechelburgensem
16
iterum ad comitem Auersperg scribere, ne ob dissidium Suecorum cum
17
Danis pacis tractatus abrumpantur, se enim intelligere hanc controuersiam
18
pacis tractationi non obfuturam et iam dici nouos arbitros aut mediatores
19
utrinque delectos esse.

20
Ad haec responderunt gratiis pro communicatione actis: Facile se credere
21
Gallos hic non adfuturos nisi composito prius illo dissidio. Eoque magis
22
cogitandum, an non expediat illos deserti conuentus (vadimonii) accusare.
23
Deinde comitem Auausium procul dubio ea caussa Hamburgum abiturum.
24
Caesarem contra moliri debere, ne ista interpositio locum apud Danum inue-
25
niat. Rebus Caesareae maiestatis minime consultum fore nouos admittere
26
arbitros. Satius esse totum congressum dissipari, ita tamen, ne Caesar ullo
27
modo occasionem aut caussam dissoluendi dedisse videatur. Venetum non
28
admodum integra fide nobiscum agere, ipsum horum omnium conscium,
29
quotidianas fieri a residente Gallo ad ipsum coitiones nec tamen nobis ab eo
30
quae intercederent communicari. De extendenda neutralitate se idem cum
31
Osnabrugensibus sentire, nihil hac in re, priusquam omnes quorum interest
32
conuenissent, agendum fore. Ita cum singula penitius explicassemus, finito
33
colloquio discessimus.

34
1644 II 27
Samstag Postero die significauit mihi don Diego se certo indi-
35
cio cognouisse plenipotentiarios Gallicos residenti Romano respondisse,
36
quod nullam aduentus sui spem facere possint. Catalaunum

41
Dr. José Fontanella (gest. 1680), Regente der katalanischen Audiencia 1641, sollte auf Wunsch
42
Frankreichs Kat.lonien vertreten; er kam im April 1644 mit Servien aus den Niederlanden
43
nach Münster und wurde im Dezember wieder abberufen.
pariter ministro
37
suo hic Monasterii agenti scripsisse, nullam amplius mentionem de itinere
38
versus Monasterium fieri. Nuncii quoque apostolici Coloniensis atriensem

44
Gemeint ist wohl der maestro di casa Michelangelo Bond.

39
suo cuidam amico hic significasse ipsum nuncium non prius Colonia dis-

[p. 83] [scan. 131]


1
cessurum, quam Gallos Monasterium aduenisse nouerit, ne scilicet istos ob
2
contumacem absentiam magis redderet culpabiles. Comitem Auausium oc-
3
culte inquirere, an nomine Caesaris et regis catholici manifestum cuderetur
4
accusandae Gallorum absentiae caussa.

5

33
5 Placuit] am Rande: Literae ad nuncium apostolicum pro maturando suo itinere, de
34
26. Februarii.
Placuit itaque monentibus legatis Hispanicis utrinque scribi ad dictum nun-
6
cium eumque, ut aduentum suum acceleraret, adhortari, sicut a nobis
7
factum [ 180].

8

35
8 Den] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Den 27. huius, sabbatho, schreiben wir in anttwortt an die Oßnabrukhi-
9
schen mit communication alles obigen verlauffs und sonderlich angehenkh-
10
ter außfüerung, daß herrn grafen von Nassau mit der gegenpart zulag, ob
11
solte die vorgeschlagne neutralitet von ihme herkommen, gantz unguettlich
12
geschehe [ 181].

13
1644 III 2
Mittwoch

36
13 Den] am Rande: Von Oßnabrukh.
Den 1. Martii schreiben die von Oßnabrukh, waß inen
14
von dem geweßten Schwedischen statthalter daselbst

39
Hermann Mayer von Münzbruch, Drost von Fürstenau, Hofmeister Gustav Gustavssons und
40
1634 bis 8. Juli 1643 dessen Statthalter in Osnabrück.
außgeschlagener reden
15
halber zu vernemmen kommen, daß nemblich die Schweden den könig in
16
Dennemarkh umb cron und scepter ze bringen vorhabens, uff den sommer
17
pfaltzgraf Ruprecht

41
Pfalzgf. Ruprecht (1619–1682), jüngerer Sohn Kf. Friedrichs V. von der Pfalz und Neffe Kg.
42
Karls I. von England, 1642–1645 Führer der kgl. Truppen im englischen Bürgerkrieg.
mit einer Schottlandischen armada in Teutschlandt
18
kommen, die Tartar den Polen anfallen, auch die Schweden wiederumb mit
19
einer armada in die Kayserlichen erblande gehen werden, das auch der Rosen-
20
haan commission von Schweden hab zu denen protestierenden ständt im
21
reich, sie ze animirn und der beschaffenheit deß einfalls contra Dennemarkh
22
zu berichten. Item, daß deß von Auersperg secretarius

43
Johann Münch.
von Bremen zurukh-
23
kommen, zwar dem von Plettenberg die zifer überbracht, es wer aber sein
24
instruction in einer andern zifer geschriben, also köndt er selbige nit lesen
25
noch darmit weiter fortkommen, der administrator zu Bremen hett würk-
26
lich mit Königsmarkh gebrochen und erwartte Kayserliche hilff, de 29. Fe-
27
bruarii [ 182].

28
1644 III 3
Donnerstag

37
28 Den] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Den 3. Martii anttwortten wir hierauff mit beylag
29
unserer bei diser post ad Caesarem abgangner relation und notification emp-
30
fangnen wexls von der Kayserlichen hofcammer [ 183].

31

38
31 Bei] am Rande: Vom Walmerode recepisse unserer relationen.
Bei diser post seind auch vom reichshofratssecretarien Walmerode zwei
32
brieflin an unß einkommen, eins, darinnen er sich wegen avisirten fehlers in

[p. 84] [scan. 132]


1
einer Kayserlichen resolution bedankht, das ander, daß unsere relationes wol
2
einkommen, aber biß daher wegen anderer geschefften und sonderlich des
3
reichsvicecantzlers abwesenheit nit hetten vorgenommen werden könden,
4
sub datis 10. et 17. Februarii [ 184. 185].

5

31
5 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem, 3. Martii.
Eodem tertio huius referirn wir an Ihr Kayserliche Maiestät, waß wegen der
6
Franzosen noch lengern außbleibens die Spanischen und folgendts auch wir
7
vom Venetianischen ambassador und sonsten vernommen, zumaln an den
8
nuncium apostolicum wir, umb sein raiß zu befürdern, geschriben hetten [ 186].
9

32
9 Eodem] am Rande: Recepisse ad cameram Caesaris.
Eodem würdt von unß die Kayserliche hofcammer umb empfangnen wexl
10
loco recepisse beanttworttet [ 187].

11
1644 III 4
Freitag

33
11 Freytags] am Rande: Von Oßnabrukh.
Freytags, 4. huius, seind unß von Oßnabrukh schreiben
12
einkommen, worinn bedeuttet würdt, waß Saluius zu dem thumbprobst
13
daselbst

35
Johann Werner von Leerodt.
vor ein discurs gefürt und sonderlich, das er bekendt, Frankreich
14
umb die impresa wider Dennemarkh wol gewußt, selbige auch eingerahten,
15
weil sie denn Schweden die versprochne succursgelter nit hetten bezahlen
16
könden, de 3. eiusdem [ 188].

17
Haec cum Hispanis per extractum communicata sunt eodem die.

18
1644 III 6
Sonntag

34
18 Die] am Rande: Cum Veneto de Transyluani technis.
Die dominico 6. huius Venetum quoque conuenimus
19
eique quae a Saluio spargerentur significauimus, turn etiam, quod iussu
20
Gallorum monseigneur de la Tour ad Ragotsium profectus

36
Erst im Mai 1644 wurde Antoine Fouquet, sieur de Marcilly-Croissy, für eine Gesandtschaft
37
nach Siebenbürgen bestimmt, seine Abreise verzögerte sich noch bis Anfang Oktober.
ipsi per literas
21
cambii centies mille taleros imperiales tradiderit, ut bellum contra Caesarem
22
auspicaretur, tum denique, quid nobis nuncius apostolicus responderit
23
quamque spem sui faciat aduentus. Ille ad ea, quae Saluius: posse haec vera
24
aut etiam sui commodi caussa ficta esse, Gallos hactenus, quantumvis Sue-
25
corum facinus publice non improbent, semper tamen videri voluisse se
26
inconsultis et insciis factum. De Ragotsio nihil fore periculi occiso vezierio

38
Kemankes Kara Mustafa war Großwesir seit dem 24. Dezember 1638 und wurde am 22. Februar
39
1644 hingerichtet.
,
27
de cuius morte propterea minus dubitandum, quod edoctus fuisset literis
28
baliui Veneti Constantinopoli agentis

40
Giovanni Soranzo, venet. Bailo in Konstantinopel 1643–1650.
16. Januarii scriptis Turcarum im-
29
peratorem

41
Ibrahim (um 1612–1648), Bruder Murads IV., Sultan 1640–1648.
grauiter contra ipsum commotum, quatuor e concubinis regiis
30
gynecaeo exemptas mari suffocatas matremque propriam

42
Tatsächlich gehörte die Sultanin-Mutter Kösem (gest. 1651) zu der für den Sturz des Groß-
43
westens verantwortlichen Partei.
palatio eiectam,

[p. 85] [scan. 133]


1
quod consiliis vezierii adhaesissent. Missos etiam, qui res Hungariae inspi-
2
cerent, et si Ragotsius aliquid contra Caesarem moliretur, impune non latu-
3
rum. Velle enim Turcam pacem cum Caesare inuiolatam seruari.

4
Ex Haga comitis sibi nunciatum Torstensonium literis ad plenipotentiarios
5
Gallicos confirmasse se ineunte aestate certo cum satis valido exercitu in
6
Caesaris ditiones rediturum. Et si Danus hostili animo agere quid tentaret, a
7
Gustauo Hornio ita coercitum iri, ut domi se continere necesse sit habiturus.

8
1644 III 7
Montag

34
8 Des] am Rande: Nuncii apostolici literae.
Des nuncii apostolici anttworttschreibens copey cum
9
incluso brevi apostolico ad me et comitem, darinn er sich wegen ermangleter
10
passporten von denen Hollendern, Hessen und Schweden entschuldigt,
11
vom 1. diß ist [ 189] ze finden.

35
11 Deme] am Rande: Responsum ad eundem.
Deme anttwortten wir weiter vom 7.
12
huius [ 190].

13
1644 III 8
Dienstag

36
13 Vom] am Rande: Nach Oßnabruk.
Vom 8. huius schreiben wir nach Oßnabrukh mit
14
communication dessen, waß unß vom Venetianischen ambassador angezeigt
15
und communicirt [ 191].

16

37
16–28] ursprünglich hinter 30.

38
16 Den] am Rande: Resolutio a Caesare de autoritate contra Gallos seruanda.
Den 8. huius ist unß von Kayserlicher Maiestät ein anttwortt über unser
17
relation vom 5. Februario einkommen sub dato Wien, den 22. eiusdem,
18
innhalts, daß wir recht gethan, daß wir zu erhalt Ihrer Maiestät reputation
19
unß wegen deß tractaments gegen denn Franzosen nit trennen ze lassen
20
erclärt haben, da wir auch ferner in eusserlichem gepräng und sonst dero
21
auctoritet zu erhalten befleissen, wo unß aber die Franzosen mit übermässi-
22
gem pracht überlegen, die occasion, mit inen in concert ze kommen, meiden
23
und zu dem ende näher zusamen logiren solten, damit wir deß übergassen-
24
fahrens desto mehr entmüessigt bleiben köndten [ 193].

25

39
25 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh schikhen unß selbige commissarii ein schreiben an Inner-
26
österreichischen hofcammerpresidenten umb befürderung unserer deputat-
27
gelter mitzeunderzeichnen, zeigen dabei an, daß inmittelst bei inen nichts
28
vorgeloffen, de 7. Martii [ 194].

29
1644 III 9
Mittwoch Den 9. huius ist vom nuncius apostolicus zu Cöln
30
ferner schreiben einkommen, das er uff Palmarum allhie sein wolte [ 192].

31
1644 III 10
Donnerstag

40
31 An] am Rande: Ad Caesarem de Gallis [!] ex Haga Comitis abitu Veneto intimato.
An Ihr Kayserliche Maiestät berichten wir vom
32
10. diß, waß die Frantzosen wegen ihrer abraiß auß dem Haag und ehisten
33
ankunfft zu Münster dem Venetianischen ambassador vom 4. diß und der

[p. 86] [scan. 134]


1
nuncius apostolicus von Cöln an unß, sich uff Palmarum allhier einzestellen,
2
geschriben, waß auch wegen des Torstensohns vorhaben gegen dem reich
3
und denn Kayserlichen erblanden unß vom Venetianischen ambassador an-
4
gezeigt worden, mit beyschluss zeittungen auß dem Haag, Pariß und Bre-
5
men [ 195].

6

27
6 Den] am Rande: Communicatio ad Osnabrugenses.
Den herrn zu Oßnabrukh communicirn wir eodem dise relation und Ihr
7
Maiestät nechst einkommen bevelch [ 196].

8
1644 III 11
Freitag

28
8 Die] am Rande: Colloquium Veneti cum nobis Caesareis oblique insinuantis exhibi-
29
tionem nostrae plenipotentiae.
Die veneris 11. huius venit ad nos orator Venetus
9
salutandi caussa; per occasionem fecit mentionem eorum, quae a Gallis ad
10
ipsum ex Haga Comitis 4. huius scripta essent, quod nimirum praesuppone-
11
rent ipsum nostras et Hispanorum plenipotentias inspexisse. Se id quidem
12
non desiderare, ut tamen aduenientibus omnem eximere dubitationem
13
posset, nostro arbitrio remittere, an ostendere ipsi nostram velimus, se quo-
14
que nobis suam exhibiturum, quemadmodum et statim vocato famulo ad-
15
ferri iussit. Nos aliter facere non poteramus, quam ut pariter nos ad exhiben-
16
dum offeremus, itaque mox ex armario promptam ut legeret et inspiceret
17
potestatem fecimus. Legit et suam vicissim nobis exhibuit. Itaque lecta et
18
reddita utrinque cum bona nostra venia discessit.

19
1644 III 12
Samstag Feci ea de re iussu comitis eadem nocte dominum
20
Saauedram certiorem. Itaque postero die Hispani ipsum data opera accesse-
21
runt suamque in ea forma illi exhibuerunt, quemadmodum adiuncta sche-
22
dula ipsiusmet domini Saauedrae docet

30
Das Originalschreiben Saavedras ist dem fortlaufenden Text beigelegt: Illustrissimo et Ex-
31
cellentissimo Signore. Noi siamo statti dal ambasciatore di Venecia et li habbiamo detto
32
che, non potendosi già dubitar della venutta cui dagli Francessi plenipotentiarii et ha-
33
bendo judicato Sua Maestà Cattolica esser obligatione sua et ancho facendo reputatione
34
de esser dei primi à concurrere al trattatto de la pace per il bene della christianittà et della
35
religione cattolica, noi, seguitando la sua mente reale et havendo risguardo alla pron-
36
tezza della serenissima republica di Venecia in mander cui un ambasciatore per media-
37
tore, havevamo giudicatto ragionevole metterlo in possessione del trattatto et guardag-
38
nar tempo facendoli exhibitione delle nostre plenipotenze con una copia di ese, aciò Su
39
Excellenza mandando collacionarle, se restassi [!] con esse tenendole reservatte in un
40
scrittorio per il tempo della trattatione senza pero dar copia à nessuno, poiché poi seriano
41
inclusse nei trattatti, come si sole far. Il ambasciatore lodò la prontezza et il honore, che
42
si facieva alla sua republica, et senza venir ad altro particulare sopra i complimenti et
43
visite se finì la audientia. Promessi ancho de far vederci la sua plenipotenza, aciò ci con-
44
stasse della potestà, che haveva per mediare in questi trattati. Dio guardi la persona de
45
Vostra Excellenza come desidero. Di casa hoggi sabbatto.
.

23
Contigit hoc die, ut per errorem eundem oratorem Venetum accederem ego.
24
Venerat enim unus famulorum, qui diceret hero gratum fore, si ante horam
25
sextam vespertinam ipsum non accederem. Ego renunciari volebam me
26
quidem ipsum conuenire non desiderare, nam quod heri diceramus ipsum a

[p. 87] [scan. 135]


1
me et domino comite conuentum iri, id iam hesterna conuersatione prae-
2
occupatum. Famulus regerebat, at herum suum petere, ut venirem. Ego
3
quamvis hoc minus conuenire sentiebam, tamen me venturum respondi.
4
Hora itaque dicta ad domum ipsius accessi, vidi statim aduentum meum
5
inexpectatum esse, nam usque in antecameram progredienti vix unus alter-
6
que obuiam. Ipse herus ex conclaui suo sine pallio procurrens ne aegre
7
ferrem rogabat. Ingressi cum consedissemus atque ipsum quid vellem ex-
8
pectare animaduertissem, ego priori: Illustrissimo et Excellentissimo Sig-
9
nore, e uenuto hoggi doppo il pranso uno di servitori di Vestra Excellenza
10
a casa mia che diceva, ch’ella desiderasse parlarmi, ma che pro avanti le sei
11
non dovessi venir qua. Vengo adunque per sentir quel che commanda. Ad
12
haec ille mirabundus et excandescens: Io non l’ho pensato mai. Havev’io
13
ordinato al mio servitore che andasse à trovar il dottor Romer

43
Dr. Heinrich Römer, münsterischer Ratsherr.
et quel
14
sfortunato per l’aequivoco del nome sarà andato da Vestra Excellenza. Ita
15
deprehenso errore et inuicem officiose excusato discessi ipso me ad latus
16
sinistrum usque ad rhedam comitante.

17
1644 III 13
Sonntag Die dominico insequente rursus misit ad me suum
18
secretarium rogatum, ne aegre ferrem. Errorem famuli fuisse, sed tamen se
19
hunc mihi castigandum remittere. Se nosse, quod conueniat, si quid [a] me
20
vellet, ut ipse me accedat etc. Ego gratiis pro humanitate actis iam mihi om-
21
nino satisfactum ostendi et condonandum esse hunc famulo errorem utpote
22
vocum Germanicarum ignato.

23

38
23 Vom] am Rande: Osnabrugenses ad nos de Auausio Hamburgum ituro.
Vom 10. Martii communicirn die von Oßnabrukh ihr relation ad Caesarem,
24
innhalts, daß der Saluius vorgebe, der conte d’Auaux werde vorderist nach
25
Hamburg, umb das Dennemarkische wesen zu vergleichen, wölches parti-
26
cular vordrist componirt sein müßte, ehe dann man zu denen generaltrac-
27
taten schreitten thet [ 197].

28
1644 III 15
Dienstag

39
28 Darauff] am Rande: Responsio ad eosdem de literis d’Auauxii iter suum Monasterium
40
versus significantibus.
Darauff anttwortten wir den 15. huius mit bericht,
29
das der d’Auaux hieher ad Roman geschriben, das er 8. huius auß dem Haag
30
ab und nach Ambsterdamb, daselbst in zween tag die statt ze besichtigen sich
31
auffhalten und alsdann immediate nach Münster raisen wölle. Der Servient
32
sei wegen leibsindisposition am fortraisen verhindert worden [ 198].

33

41
33 Den] am Rande: Resolutio a Caesare, translationem huius conuentus et interpositio-
42
nem Veneti inter Suecos et Caesarem evitandam.
Den 15. ist von Kayserlicher Maiestät ein anttwortt uff unser relation vom
34
12. Februarii einkommen, sub dato 2. Martii, inhalts mit repetition vorigen
35
bevelchs, das in kein translation ad alium locum consentirt, sondern solches
36
sovil müglich verhindert werden, wann auch, die Oßnabrukhischen nach
37
Münster ze transferiren oder sich der Venetianische interposition hierin zu

[p. 88] [scan. 136]


1
gebrauchen, angesucht werden wolt, solches allein simpliciter ad referendum
2
genommen werden solle [ 199].

3
1644 III 17
Donnerstag

36
3 Hierauff] am Rande: Ad Caesarem, qualiter Veneto nostra plenipotentia exhibita sit
37
comesque Auausius Monasterium advenerit.
Hierauff referieren wir an Ihr Kayserliche Maiestät
4
vom 17. diß, waßgestalt der Venetianische ambassador mit anlaß der Fran-
5
zosen schreibens unser plenipotentz zu sehen begehrt, auch unß die seinige
6
vorgewisen, waß die Spanischen hierunder vor einen process gehalten, daß
7
der conte d’Auaux eodem in Münster ankommen und von unß mit ent-
8
gegenschikung der wagen empfangen, von ime auch dessen durch einen von
9
adel unß dank gesagt worden, mit beyschluss zeittungen von seinem im Haag
10
genomnen abschiedt, auch mit denn Hollendern verglichnen newen concerts
11
[ 200].

12

38
12 Donnerstags] am Rande: Conte d’Avaux kombt zu Münster an.
Donnerstags, den 17. diß, nachmittag um 4 uhr ist der conte d’Auaux, zwar
13
one anderwerts gegen dem Venetianischen ambassador beschehnem erbietten
14
nach vorgangne avision (weil er incognito sein und hernach seinen einzug
15
erst alio die cum solemnitate halten wollen), allhier in Münster ankommen,
16
deme seind von unß, denn Kayserlichen, Spanischen und Venetianischen
17
gsandten die wagen entgegengeschikht worden. So hatt auch die soldatesca
18
und bürgerschafft in der wehr und mit lösung des geschützes gleich den
19
Spanischen empfangen. Folgenden morgendts hatt er einen vom adel zum
20
herrn grafen, mir, wie auch den Spanischen und Venetianischen gesandten
21
geschikht, sich der cortesia bedankht und mit der visita ein tag drei innze-
22
halten begehrt, biß er sich accomodiren möcht.

23

39
23 Und] am Rande: Osnabrugenses ad nos.
Und als unß die von Oßnabrukh sub dato 14. diß ihre relation ad Caesarem,
24
innhalts, das der Königsmarkh von den Hessischen ein coniunction begehr,
25
communicirt [ 201],

40
25 haben] am Rande: Responsum ad eosdem.
haben wir inen hingegen den 17. diß unser relation ad
26
Caesaerm communicirt und deß conte d’Auaux ankunfft berichtet [ 202].

27

41
27 Vom] am Rande: Osnabrugenses de translatione euitanda, Hazfeldii expeditione versus
42
archiepiscopatum Bremensem.
Vom 17. huius communiciren sie von Oßnabrukh unß ein Kayserlich schrei-
28
ben, darin erstens der translation halber dasienig, waß hieoben an unß ver-
29
meldt, sodann wegen des Hatzfeldts anzug ein beilag an könig in Denne-
30
markh wie auch abschrifft der ordonnantz an Hatzfeldt begriffen [ 203].

31
1644 III 19
Samstag

43
31 Sabbatho] am Rande: Disceptatio cum Hispanis super excipiendo nuncio apostolico.
Sabbatho 19. huius, cumnuncius apostolicus aduen-
32
tare diceretur, misit ad nos don Diego Saauedra quaesitum, an rhedas obuiam
33
mittere vellemus, sibi et collegis suis non videri facto opus, quod aduentus
34
sui diem nobis non denunciasset. Re deliberata deprehendimus nos hoc
35
officium salua Caesaris dignitate omittere non posse, 1. quod par officium

[p. 89] [scan. 137]


1
exhibitum iam sit Hispanis, Gallis, Veneto, quamvis horum nullus, ut oporte-
2
bat, nobis aduentus sui diem denunciari curasset, 2. quod serenissimi domini
3
nostri papae nuncio non minor caeterorum regum legatis [honor] exhiberi de-
4
beat, 3. quod, cum in terris imperii adveniat, conueniens quoque videatur no-
5
mine Imperatoris tanquam domini territorii eiusmodi nuncium obuiam eundo
6
salutare, 4. quod constet Gallos missuros obuiam. Itaque non solum in-
7
ciuile fore, si Caesaris nomine non mittatur, sed etiam magnam inde
8
animi alienationem a rebus Caesaris causari posse, quod quidem mini-
9
me consultum sit, praesertim quod ordines imperii catholici minime
10
huiusmodi dehonestationem probaturi esse videantur. 5. Cum Hispani
11
non propter omissam denunciationem sed propter competentiae metum, ne
12
Gallis tanquam fortioribus locum priorem cedere cogantur, abstineant,
13
nullam causam esse, cur nos pariter abstinendo ipsis gratificemur. Gallis
14
enim cum Caesare de praecedentia litem hactenus nullam fuisse. Itaque si
15
abstineremus, videri posse nos ultro locum Gallis cedere Caesarisque autori-
16
tatem aut praeeminentiam in discrimen vocare. 6. Nos obmissam denuncia-
17
tionem nuntio non satis ciuiliter obiecturos, cum ille literis ad nos perscriptis
18
expresse significauerit se iter suum ita maturaturum, ut dominicam Palma-
19
rum Munsterii celebrare possit. 7. Caesarem suis legatis Osnabrugensibus in-
20
iunxisse, ut ipsorum rationibus contrariis non attentis Suecis eundem prorsus
21
honorem habeant, qui a nobis cum Gallis conventus erat. Valde igitur du-
22
rum fore, si Caesar hosti haeretico tantum honoris haberi velit neglecto
23
interim summi pontificis et mediatoris nuncio.

24
His de caussis nos apud Caesaream maiestatem excusari non posse arbitrati
25
Saauedrae renunciari iussimus censere nos rhedas omnino obuiam mittendas
26
esse. Sed ille perstitit in sententia, itaque ego ipse illum accessi, rationes
27
explicaui planeque nullam me excusandi caussam iustam invenire demon-
28
straui, nam illud de denunciatione leuius esse, quam ut excusationi sufficiat.
29
Nihilominus perstitit in sententia, nempe quaerens occasionem devitandi
30
contentionem cum Gallis.

31
Igitur visum nobis est caussam nostram hoc quidem loco ab Hispanis
32
separare misimusque rhedam comitis cum aliquot aulicis, quibus et
33
meum amanuensem

43
Arbogast Gözmann.
adiunxi. Interea residens Gallicus accessit Venetum
34
indicans comitem Auausium mandare, ut sua rheda obuiam nuncio veniat,
35
petere, ut ad Hispanos mittat ipsisque hoc indicet, quod absque dubio fac-
36
tum, ut actus possessorius doceri possit. Verum Saauedra praedicta excusa-
37
tione usus missurum se negauit.

38
Miserunt autem Galli rhedam suam, quam Romanus cum decem equitibus
39
gladio et sclopetis armatis comitabatur. Nostram tamen praeire loco priore
40
absque ulla contradictione passus est, sicut et nostri primi nuncium salu-
41
tauerunt. Ingressus itaque est comitantibus nostra et Gallorum rhedis ac
42
milite urbano, nam nec Venetus obiuam misit belli Italici aspectu.

[p. 90] [scan. 138]


1
1644 III 21
Montag

43
1 Lunae] am Rande: Visitatio ad legatum Gallicum.
Lunae 21. huius conuenimus legatum Gallicum comi-
2
tem d’Auaux alias Claudium de Mesmes vocatum salutandi caussa. Egressis [!]
3
rheda ante ostium domus ad limen graduum nos excepit praeeuntesque ad
4
sinistrum latus usque in atrium superius nos comitatus ante effigies regis et
5
reginae parieti affixas ut assideremus nos inuitauit. Ibi ego monente domino
6
comite a Nassau hac oratione ipsum allocutus sum:

7
Illustrissime et Excellentissime Domine. Quemadmodum regem christia-
8
nissimum serenissimamque reginam matrem ac caeteros regni Franciae pri-
9
mates minime latere potest, quam ardentibus votis totus christianus orbis
10
iam undique diuturnis bellorum calamitatibus fractus atque defessus pacem
11
ac tranquillitatem publicam desideret, ita nolumus dubitare Excellentiam
12
Vestram pro legationis suae munere eo plane animo ad locum hunc com-
13
muni quorum interest voto futurae tractationi delectum accessisse, ut pacem
14
inter Caesarem, reges ac principes orbis christiani maximos et quidem arcta
15
sanguinis propinquitate et cognatione inter se coniunctos restaurari gra-
16
tiamque mutuam conciliari una nobiscum procuret. Hac igitur spe et persua-
17
sione freti officii nostri esse duximus Excellentiae Vestrae de felici et pro-
18
spero aduentu congratulari eamque sincero christiani amoris affectu salu-
19
tare, gratias regi christianissimo caeterisque quibus oportet decenti cum
20
reuerentia agentes, quod hoc tantopere omnibus desideratum pacis nego-
21
tium hactenus sibi curae ac cordi esse et tanta virtute, nobilitate rerum-
22
que

44
22 peritia] fehlt in der Textvorlage Fasz. 90; nachträglich eingefügt in der Abschrift Fasz. 89.
peritia praestantem virum delegare voluerint, cuius industria et aequ-
23
animitate amicitiam christianis et sanguine iunctis principibus dignam con-
24
ciliari pacemque orbi christiano tandem aliquando reddi posse sperant
25
boni omnes.

26
Nos quidem Excellentiam Vestram vicissim certiorem reddere testatumque
27
facere possumus sacram Caesarem maiestatem nihil magis desiderare, quam
28
ut pristinae amicitae iura cum rege christianissimo restabiliri paxque publica
29
instaurari possit. Quam ob rem et nos mandatis sufficientibus instructos sta-
30
tim ad diem condictum hic adesse iussit, ut a parte suae maiestatis mora
31
tractationi nulla interponeretur. Et quamvis longa iam exspectatione Vestrae
32
Excellentiae aduentus nos hactenus detinuit, tamen confidimus aduentus
33
tarditatem facilitate tractandi compensatum tantoque maiori studio ad hoc
34
negotium utrinque perficiendum deuentum iri. Interea si quae humani-
35
tatis officia Vestrae Excellentiae poterimus exhibere, promptos paratosque
36
nos offerimus etc.

37
Ad haec ille Gallico sermone respondit hoc sensu: Gratias se agere pro salu-
38
tationis officio et nihil sibi carius futurum fuisse, quam ut maturius hic com-
39
parere licuisset, sed mortem regis et nouae administrationis constitutionem
40
in caussa fuisse, ut serius, quam regi et reginae ipsi in votis fuisset, ipse et
41
collega ipsius Parisiis abire potuerint, deinde praeter opinionem sese ab
42
Hollandis detentos, cum quibus omnino, quae ad pacem promouendam face-

[p. 91] [scan. 139]


1
rent , prius tractari debuerint, quod ita conuentum publice sit ex confoede-
2
ratis neutrum irrequisito altero de pace tractare debere. Quod reliquum morae,
3
putare se non magnam ipsis culpam inputari posse, si quis recordari velit
4
diu etiam confirmationem tractatus praeliminaris a parte nostra dilatam
5
fuisse. Interea se posse confirmare ex parte Franciae pacem sincere desi-
6
derari et se magno mentis affectu ad eam procurandam ferri nec ex sua
7
parte quicquam omissurum una cum suo collega, quem propediem affu-
8
turum speret, quod ad pacis conuentionem ullo modo facere posset. Non se
9
quidem negare sibi res domini suae curae fore, ut quam maxima eius fieri
10
possit utilitate, idem et nos facturos credere, sed tamen omnium interesse,
11
ut pax fiat. Et Galliae victorias suas, ut verum fateatur, nimis magno impendio
12
constare. Sperare itaque, cum hic quasi in conspectu orbis terrarum verse-
13
mur, nos re infecta neutiquam discessuros. Postremo omnia humanitatis
14
officia nobis offerebat.

15
Nos gratiis actis pro declarata tanta beniuolentia et repetita Caesaris pro-
16
pensa voluntate ad negotium pacis promouendum, quod ad remoras ante-
17
gressas attineat, putare nos velut rem iam compositam in medio relinquen-
18
dam fore et ad ea solum, quae discordiis componendis propria essent, men-
19
tem dirigendam. Progrediente dein discursu dixit se de Caesaris voluntate
20
non dubitare et sperare cum eius maiestate transigi posse, sed an eadem
21
Hispanis mens sit, vehementer se ambigere, sibi enim nescio quo autore
22
significatum, ex nostra parte saltem dilationes quaesitum iri, ut momenta
23
temporum captare possimus. Nos ad haec, nec a Caesare nec ab Hispanis
24
moram ullam futuram, quin ad pacem concludendam deueniatur, modo
25
aequa et tollerabilis sit. Vanas esse istas suspiciones, nam et e contrario
26
quaedam ad nos deferri, quae Gallos a pace alieniores esse ostendant, sed
27
tractationem ipsam sensa animi utrinque melius detecturam. Et cum deinde
28
diceret se fateri omnino conueniens esse, ut pax inter noscros principes coeat,
29
quod, ut ego in propositione dixeram, tam arcto propinquitatis vinculo con-
30
nexi essent, et hoc ipsam urgere valde reginam matrem; fuisse ipsum Parisiis
31
in aula, cum cursor a Caesare missus post mortem regis literas ad reginam a
32
Caesare quidem Latinas, ab imperatrice

43
Maria Anna von Österreich (1606–1646), Schwester Kg. Philipps IV. von Spanien, verheiratet
44
mit Ferdinand III. seit 1631.
autem Hispanicas attulisset, quas cum
33
regina aperiret et legeret, ipsam lacrymas non omnino continere potuisse, ut
34
videret affectum propinqui sanguinis manifeste se exserentem, unde se et
35
Caesarem reuereri suaeque maiestati sua humilima seruitia offerre et sperare
36
se finita hac tractatione Viennam venturum, ut coram suae maiestati debiti
37
obsequii officia praestare manusque deosculari possit, egoque subiunge-
38
rem, tum nos Lutetias proficiscemur regem reginamque salutatum et sic
39
pacis fructus utrinque libabimus, ita certe, respondit, haec enim coronis erit
40
nostrorum tractatuum, ut utrinque in Caesaris regumque aulis pax inita sta-
41
biliatur ac solemniter roboretur. His ultro citroque dictis sumpta licentia
42
discessimus comitante illo nos usque ad rhedam.

[p. 92] [scan. 140]


1

36
1 Nos] am Rande: Differentia excipiendis Hispanis a Gallo obseruata.
Nos paulo post insecuti sunt Hispani, ut et ipsi visitationis officia peragerent,
2
quos tamen, ut relatum nobis est, non extra, sed intra aditum scalarum
3
excepit, ut et ante nos Venetum.

4

37
4–14] ursprünglich hinter S. 96, 24.

38
4 Vom] am Rande: Osnabrugenses qualiter Langermanno salutationis officia Suecis
39
facienda explicauerint.
Vom 21. huius schreiben unß die zu Oßnabrukh, waßgestalt sie dem Langer-
5
mann ihre gegen denn Schweden vorhabende complimentierung intimirt, er
6
sich drüber erclärt und zumaln vernemmen lassen, daß der Saluius bei ime
7
ein particularansprach gesucht, so er auch verwilligt, waß auch wegen der
8
Franzosen und Schweden erscheinen in locis tractatuum zu versorgen stehe
9
[ 206].

10

40
10 Eodem] am Rande: Responsum ad eosdem.
Eodem dato schreiben wir inen mit remission ihrer in cifris communicirten
11
beilagen, so deß von Hatzfeldt marche nach dem stifft Bremen betreffend,
12
auch bericht deß nuncii apostolici ankunfft, verrichter visita gegen den
13
conte d’Auaux,

41
13 auch] am Rande: De editione plenipotentiae erga nuncium apostolicum.
auch daß wir den nuncium folgenden tags visitiren und ime
14
die letste Kayserliche plenipotentz ediren wolten, cum adiuncta copia [ 207].

15
1644 III 22
Dienstag

42
15 Postero] am Rande: Salutatio ad nuncium apostolicum.
Postero die accessimus dominum nuncium apostoli-
16
cum in caenobio minoritarum hospitantem. Ingressis venerunt obuiam ad
17
rhedam ipsius aulici. Ipse autem nuncius nobis iam ad proximam conclauis
18
sui aream appropinquantibus obuiam egressus primo comitem, deinde me
19
salutauit atque ambos a sinistro latere comitatus in conclaue suum deduxit.
20
Erat indutus veste episcopali, humerali purpureo, toga purpurea longa et
21
stola candida desuper. Cum consedissemus, in hunc modum verba feci:

22
Illustrissime et reverendissime Domine. Quod sanctissimus dominus noster
23
pro paterna sua sollicitudine et cura, qua christiani orbis principes catholicos
24
et orthodoxos complectitur, tanto hactenus feruore operam dederit, ut diu-
25
turnis bellorum calamitatibus, quibus Europam propemodum uniuersam
26
plurcs iam annos vario dubioque Marte afflictam videmus, tandem aliquando
27
aequa compositione finis imponeretur, eoque nomine interpositoris et
28
mediatoris munus in se recipere dignatus nihil se a proposito dimouere
29
passus est, quantumvis plurimae hinc inde remorae obiicerentur, id sane
30
immortali laude dignum, sicut omnes, quibus publica tranquilitas cordi est,
31
grato animo merito agnoscere debent. Ita inprimis augustissimus Imperator,
32
dominus noster clementissimus, suae sanctitati hoc nomine gratias agit
33
maximas atque inter caetera gratissimum sibi esse contestatur, quod eidem
34
placuerit, dum alius solemnior a latere legatus submitteretur, illustrissimam
35
et reverendissimam Vestram Dominationem huic interpositionis muneri ad-

[p. 93] [scan. 141]


1
hibere , ut quam interea maximam huius negotii partem pro summa sua
2
prudentia et moderatione feliciter confecturam esse magna omnium spes sit.
3
Eam igitur saluam et incolumen huc aduenisse iure merito laetamur ac
4
tanquam sanctissimi domini nostri specialiter delectum nuncium et
5
mediatorem nomine Caesareae maiestatis veneramur debitaque cum reve-
6
rentia salutamus eidem omnia humanitatis et obsequii officia studiosissime
7
deferentes. Faxit Deus ter optimus maximus, ut rei publicae christianae tantis
8
armorum dissidiis vexatae opera et industria Vestrae illustrissimae et reveren-
9
dissimae Dominationis tranquillitas publica restitui possit. Sane sacra Cae-
10
sarea maiestas hoc unice semper desiderauit nec etiamnum permittet, ut sibi
11
vel protracti belli vel turbatae tranquillitatis publicae culpa merito possit
12
imputari. Unde cum eo iam res deducta sit, ut in hoc Monasteriensi conuentu
13
haec bella et dissidia componi viaque et modus iniri debeat, quo inter Caesa-
14
rem et sacrum Romanum imperium augustamque domum Austriacam ex
15
una ac dein regem christianissimum eiusque confoederatos ex altera parte pri-
16
stina amicitia, pax et mutua beniuolentia reparari queat, Caesarea maiestas a
17
sua parte initium rei tractandae datura mandatum ac plenipotentiam, qua nos
18
instruxit, illustrissimae Vestrae Dominationi exhiberi iussit eo fine, ut non
19
solum regis christianissimi legatis id inspiciendum offerat, verum etiam ope-
20
ram det, ut et ipsi vicissim sui procuratorii et plenipotentiae instrumentum
21
edant nobisque inspiciendum ac legendum exhibere ne grauentur.

22
Rogamus igitur illustrissimam Vestram Dominationem nomine Caesareae
23
maiestatis, ut nostrum hoc plenipotentiae diploma cum adiunctis copiis ac-
24
ceptare, Gallis exhibere, ab iis lectum atque recognitum nobis restituere ac
25
eosdem ad parem exhibitionem mature adhortari sicque futurae tractationi
26
prima fundamenta ponere dignetur. Et quoniam ex duobus Galliae plenipo-
27
tentiariis unus tantum advenit, illustrissimae Dominationi Vestrae liberum
28
permittimus, an et alterius aduentum exspectare an vero statim hac de re
29
cum praesente comite d’Auaux agere velit, quem fortasse collegae sui ad-
30
uentum exspectare velle credibile sit, sicut heri nobis spem fecit eum prope-
31
diem aduenturum.

32
Ad hanc nostram propositionem accepto a nobis diplomate dominus nuncius
33
sermone Latino respondit in hunc sensum: Suae sanctitati semper animo
34
fixum fuisse, ut omnibus modis christianos principes ad pacem faciendam
35
induceret, hac de caussa in mittendis et alendis legatis nullis pepercisse sump-
36
tibus. Animaduertisse, quod Caesar semper se promptum paratumque ad hanc
37
intentionem exhibuerit, nec vero de hoc ab ullo aequitatis amante dubitari
38
posse aut debere, an vero eadem sinceritate apud Gallos de pace cogitatum,
39
se in medio relinquere et vereri, ut saepe aliae cogitationes interpositae fue-
40
rint. Mutasse sanctissimum personas legatorum et pro cardinale Ginetto,
41
quem diu frustra Coloniae desidentem ex necessariis caussis Romam redire
42
oportuerit, Rosettum substituisse, non quod uni vel alteri parti magis hinc
43
gratificari vellet, sed quod liberum ab omni partium studio sciret nilque nisi
44
aequabilitatem spectaturum confideret. Scivisse hoc Gallos et silentio men-

[p. 94] [scan. 142]


1
tem suam diu pressisse, donec iam ad congressum deueniendum esset; inuen-
2
tas exceptiones parvi momenti, quas sanctissimus attendendas minime iudi-
3
casset, nisi quovis tandem modo congressum promouendum ac tantundem
4
etiam Gallis indulgendum iudicasset. Itaque rediisse ad Ginettum, ut quem
5
iam ante omnes probauerant. Et ne ipso propter itineris longitudinem diu-
6
tius absente mora ulla tractationi interponeretur, se substitutum ad trac-
7
tatuum initia, ut hinc clare constet sanctissimum suis partibus nulla ratione
8
deesse voluisse. Se quidem carius habiturum, si huius negotii liber esse pos-
9
set, utpote eiusmodi rerum minus gnarum, sed quod sanctissimo ita placu-
10
erit, omnem se operam daturum, ut ad pacis studia omnium animi adducan-
11
tur. Laetari autem sibi cum nobis rem futuram, quod speret nostra pruden-
12
tia mediante omnia feliciter progressura esse. Laudare se promptitudinem
13
nostram in offerendo mandatum nostrum et hinc se colligere ex parte Caesa-
14
reae maiestatis candide et recte procedi, itaque sibi curae fore, ut quam
15
primum cum Gallis quae opus sunt agat. Quod autem Seruientus nondum
16
aduenerit et in praesenti maiori hebdomada etiam pietati aliquid dandum
17
videatur, petere a nobis, an non exspectandum usque post festum Paschae
18
putemus.

19
Nos actis pro tam beniuola oblatione gratiis collaudatoque sanctissimi
20
paterno affectu et repetita Caesaris inclinatione ad pacem, maxime quod hoc
21
aspectu in gratiam Gallorum Rossettum reuocari sustinuerit et arbitratus
22
fuerit sanctissimo in hac parte nihil praescribendum fuisse, respondimus
23
nobis perinde esse, sive soli d’Auausio exhibeatur mandatum sive eius colle-
24
gae aduentus exspectetur, plane hoc in arbitrio ipsius nuncii nos relinquere.
25
Quod tamen aliquanto pareat incivilius huiusmodi negocium deuotionis
26
zelum cuiuscunque in hoc sancto tempore impedire et credibile omnino sit
27
Auausium etiam suum collegam exspectare velle, nos minime abnuere, quin
28
negotium post ferias Paschales differre queat. Mansit igitur in ea sententia se
29
his proximis diebus nihil cum Auausio acturum, sed usque ad feriam 2. aut 3.
30
post Dominicam Resurrectionis exspectaturum. Si interea Seruientus adve-
31
niat, bene esse, sin minus, se nihilominus Auausium accessurum et de mutuo
32
edendis ac communicandis plenipotentiis cum ipso acturum.

33
Postea explicauimus ipsi, quae nobis super producenda ratihabitione Hispa-
34
nica in mandatis data essent, quod nimirum in ultima super praelimiaribus
35
Hamburgi habita conuentione actum fuerit, ut haec noua ratihabitio legatis
36
et plenipotentiariis Gallicis statim ad initium congressus in manus tradi
37
deberet. Id cum non per Hispanorum sed per Caesaris ministros actum
38
fuerit, hanc ratihabitionem ab Hispanis nobis traditam atque a Caesare man-
39
datum, ut dominum nuncium rogaremus, hanc Gallis daret recepta tamen
40
ab eis recognitione; sed nobis quandam occurrere dubitationem, an dominus
41
nuncius hoc in se velit recipere, quod in isto tractatu praeliminari sanctissi-
42
mus suas partes propter saluos conductus haereticis dandos nunquam inter-
43
ponere voluerit. Quod si ipsi graue videatur, recurrendum nobis fore ad
44
interpositionem Veneti.

[p. 95] [scan. 143]


1
Respondit ecclesiam Romanam hoc perpetuo obseruare, ut nullum actum
2
positiuum exerceat, quo haeretici aliquid iuris sibi inde adscribere possint, si
3
tamen res quaepiam non directe in praeiudicium ecclesiae aut religionis
4
tendat, posse etiam ecclesiae Romanae autoritatem interuenire. Se igitur
5
inspicere prius et ponderare istam ratihabitionem velle et postea quid sentiat
6
nobis aperturum. Deinde procedente colloquio suum studium in pro-
7
mouendis rebus Caesaris prolixe declarauit rogauitque, ut suae maiestati
8
ipsius officia recommendare vellemus. Facturum seipsum, nisi more
9
Italico pudore quodam deterreretur. Nos hoc liberaliter polliciti gratias
10
egimus pro transmisso breui apostolico atque rogauimus, quod et nobis
11
in Germania in more positum non esset ad eiusmodi breuia, quae certe
12
alicuius negocii et personae offerentis commendationem continerent, respon-
13
dere, sanctissimo renunciaret nos post beatorum pedum oscula suae sancti-
14
tati pro paterno in nos affectu humillimas agere gratias nihilque omissuros,
15
quod ad sanctum hoc pacis negocium atque ecclesiae catholicae emolumen-
16
tum faceret. Quod et facturum se recepit. Tandem finito colloquio discessi-
17
mus deducti ab eo usque ad rhedam.

18
1644 III 23
Mittwoch

42
18 Die] am Rande: Reuisitatio legati Gallici ad nos.
Die mercurii 23. huius a meridie comes d’Auaux
19
venit ad dominum comitem Nassau, ubi et ego adesse iussus, visitandi causa.
20
Exceptus ibi fuit in cubiculo comitis sed magnifice exornato positisque sellis
21
nigro serico tectis. Repetiit suam beneuolentiae declarationem seque hoc offi-
22
cium nobis ob antecedens meritum reddere debuisse, longe sibi gratissi-
23
mum esse contestatus, quod nobiscum rem sibi fore cerneret, tantum enim se
24
nostrae humanitati et virtuti tribuere, ut nullatenus dubitet negocium pacis
25
magno utrinque affectu compositum iri. Egit dominus comes paucis Gallico
26
sermone gratias. Deinde colloquia miscendo varie praedicare coepit Auau-
27
sius Germanorum candorem, quam tantopere amet, ut credat, etiamsi inter-
28
positores nulli adsint, nihilominus tamen nobiscum de pace conueniri posse.
29
Ego interlocutus: ergo quia Germanorum candorem Vestra Excellentia tant-
30
opere praedicat, hoc maiorem caussam habet eo tendere, ut istae bellorum
31
et mutuarum caedium immanitates pacificatione tollantur vetusque deri-
32
uatio nomini Germanorum constet, qua multi scriptores contendant ideo
33
Germanos vocari, quod Gallorum fratres germani haberi voluerint aut quasi
34
fuerint habiti. Arripuit ille dictum et commendauit rursumque se infecta pace
35
hinc non discessurum, a principio quidem credibile esse utrinque duras
36
propositum iri conditiones, sed unumquenque se iis accommodaturum rebus,
37
quae iuri atque aequitati conformes essent. Deuenit etiam ultro et sponte
38
sua ad postulationem, quam pro catholicis coram ordinibus Hollandiae fecis-
39
set quibusque argumentis usus esset ad nonnullos eorum deputatos. Inter
40
caetera se ipsis manifeste dixisse errare ipsos, si crederent Gallorum inten-
41
tionem esse extirpandi domum Austriacam, id primo impossibile fore,

[p. 96] [scan. 144]


1
deinde se in totam religionem catholicam peccaturos, arcta etiam cognatione
2
ne tentarent prohiberi. Id tantum sibi propositum esse, ut tanta potentia in
3
ordine contineatur, ne latius cum detrimento aliorum regum, principum
4
rerumve publicarum euagetur. Hoc ridendo cum recensuisset, rogauit ne
5
aegre ferretur, se enim id referre, quod cum Hollandis pro occasione esset
6
locutus. Nos, quod appareret quaeri materiam disputandi, ad ea nihil nisi
7
domum Austriacam intra amicitiae limites cum Gallia stare cupere nec cui-
8
quam iustum de se metum praebituram. Saepius hactenus patuisse omnia,
9
quaecunque cum Hollandis aut eorum similibus pro religione catholica acta
10
fuissent, frustra cessisse nec unquam quieturos, donec extirpauerint. His
11
igitur omissis ad alia de incommoditate aedificiorum, reparandorum sumtu,
12
pensionum pro locatione magnitudine, victualium difficultate delapsus Colo-
13
niam ut multis modis commodiorem extollere coepit, forte quaerens occa-
14
sionem de transferendo illuc congressu captans [!]; sed nihil responsum,
15
quod ansam praebere posset nos eo inclinare. Itaque multis salutationibus
16
dictis digressus est statimque a nobis ad Hispanos perrexit.

17
Miserat autem ante prandium ad me, qui diceret salutato prius comite Nas-
18
sauio se et me inuisurum, sed cum respondissem me una cum comite futurum
19
ipsumque excepturum esse, hactenus me separatim inuisere omisit.

20
1644 III 24
Donnerstag

37
20 Die] am Rande: Cardinalis Rossetti valedicit.
Die 24. huius literae a cardinali Rossetti aduenere
21
de 22. huius, quibus significabat se in Italiam redire ac petere a nobis literas
22
salui conductus cum oblatione officiorum erga Caesarem et nos [ 204].

23
Respondimus et quas petierat misimus de 25. huius faustum iter adprecantes
24
[ 205].

25

38
25–30] ursprünglich hinter S. 97, 7.

39
25 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem de nuncii aduentu, peracta inter nos et Auau-
40
sium visitatione.
Eodem, 24. huius, referiren wir an Ihr Kayserliche Maiestät die ankunfft des
26
nuncii und waß die Spanische wegen entgegenschikhung der carotschen mo-
27
virt, warumb wir auch dessen ungeacht unsere entgegengehen lassen, waßge-
28
stalt zwischen unß und dem d’Avaux di visita und revisita fürgangen, wie wir
29
auch den nuncium visitirt, ime unsere Kayserliche plenipotentz wie zumaln
30
die Spanische ratihabition conventionis praeliminaris behendigt hetten [ 210].

31
1644 III 25
Freitag

41
31 Die] am Rande: Osnabrugenses cifras mittunt, Dani legationem ad Plettenbergium eius-
42
que iter ad Danum indicant.
Die von Oßnabrukh schreiben unß vom 24. huius mit
32
communication underschiedlicher beilagen, 1. schikhen die geheimbe zifer,
33
verwundern sich, wie mir die obgemeldte beilagen one disen clavem ze de-
34
cifrirn müglich gewesen, 2. von deß Oxenstirns ankunfft nach Oßnabrukh
35
werde nichts geredt, haben auch ratione curialium von denn Schweden noch
36
kein anttwortt, 3. das Dennemarkh zween räth an Plettenberg geschikht

[p. 97] [scan. 145]


1
und wider die Schweden 10 000 mann ze halten erbiette, wann ime der Kayser
2
assistirn wöll, 4. das er, Plettenberg, den 26. huius nach Dennemarkh ab-
3
raisen thue [ 208].

4

39
4 Den] am Rande: Responsum ad eosdem.
Den 25. anttwortten wir inen uff daß vorig vom 21. mit communication
5
unserer relation ad Caesarem und berichten zugleich, daß nechtsangedeütt
6
ihr schreiben zu recht einkommen und mit nechstem weiter anttwortt folgen
7
soll [ 209].

8
1644 III 27
Ostern

40
8 Dominica] am Rande: Reuisitatio domini nuncii ad nos.
Dominica Resurrectionis inuisit nos dominus nuncius
9
reddendi officii salutationis caussa, ubi et confirmauit se mox eadem die ad
10
d’Auausium iturum et quae ipsius mens esset circa exhibitiones mutuas
11
plenipotentiarum exploraturum, nam vereri se Seruientum diutius adhuc
12
abfuturum. De ratihabitione Hispanica nullum sibi impedimentum occurrere,
13
quin eam ipsemet Auausio tradere possit.

14
Nos actis pro visitationis officio gratiis et collaudato ipsius studio monuimus,
15
ne prius nostram plenipotentiam Gallo exhiberet, quam ille se declarasset
16
etiam absente suo collega se et suam statim editurum. Si enim se collegam
17
expectaturum diceret, retinendam et nostram fore plenipotentiam. Quod ad
18
ratihabitionem attineret, posse absque mora illi tradi sumpta tamen syn-
19
grapha receptoria. Deinde obiter discurrendo innuit, qualis modus in exhi-
20
bendis mutuo plenipotentiis et deinde in ipsis tractatibus obseruari possit,
21
nimirum ut a tergo mandati eius partis legati, cui inspiciendum ab aduersario
22
exhibetur, inscribant et attestentur sibi exhibitum, inspectum et lectum
23
fuisse tali die etc. praesentibus etc. Quoad tractationem paratum se esse alter-
24
natim modo ad nos modo ad Gallos modo ad Hispanos venire, quae ab
25
altera parte proposita essent, referre et responsum petere.

26
Nos, quod ad mandatorum exhibitionem attineat, eum modum seruaturos,
27
qui utrinque iudicabitur commodior. Si Galli copiam et exemplum suorum
28
nobis dent, et nos concessuros, sin inspectione et attestationis inscriptione
29
contenti esse velint, nobis quoque idem sufficere posse. Sed quod ad proces-
30
sum in ipsa tractatione negocii principalis spectaret, obstare hic quandam
31
difficultatem propter praecedentiae controuersiam inter Hispanos et Gallos.
32
Nunc tamen hac de re opus non esse, ut pluribus agamus, suo tempore nos
33
mentem nostram declarare velle. Acquieuit ille dicendo verum esse, quod illa
34
controuersia quandam difficultatem pariat, sed caussam hanc in iudicio peti-
35
torio pendere nec forte unquam decisum iri. Interea Gallos in possessorio
36
hactenus semper potiores fuisse.

37
Ita finito colloquio abeuntem usque ad rhedam deduximus. Venerat autem
38
unica solum rheda duobus tantum equis instructa.

[p. 98] [scan. 146]


1
1644 III 28
Montag

35
1 Lunae] am Rande: Veneti auguratio festorum Paschalium erga nos.
Lunae 28. eiusdem salutauit nos Venetus felix Pascha
2
adprecaturus, ubi inter caetera fecit mentionem eorum, quae a Gallo innue-
3
rentur, nimirum de controuersiis protestantium et aliorum oppressorum im-
4
perii ordinum ad hunc congressum reuocandis. Sed nos paucis ostendimus
5
istas iam pace Pragensi et recessu Ratisbonensi finitas, partim certa quadam
6
conuentione finiendas esse nec ad hunc locum ullo modo pertinere. Caesa-
7
rem non se immiscere rebus Gallorum, aequum igitur esse, ne et hi se rebus
8
imperii immisceant. Petiit ille tamen pro sua pleniori informatione exemplar
9
pacis Pragensis atque allegati recessus Ratisbonensis, quod et polliciti sumus.

10
1644 III 29
Dienstag

36
10 Die] am Rande: Visitatio ad nuncium caussa percunctandi, quid Gallus de plenipo-
37
tentiis.
Die martis inuisimus dominum nuncium salutandi
11
caussa et simul, quae ab Auausio intellexisset super exhibendis plenipotentiis,
12
quaesiuimus. Respondit Auausium dixisse se quidem una cum Seruiento suf-
13
ficienti plenipotentia instructum et in hoc negotio primas habere partes, sed
14
si princeps Longauillanus

42
Henri II. d’ Orléans (1595–1663), duc de Longueville, französischer Hauptbevollmächtigter in
43
Münster. Vgl. NBG XXXI Sp. 586ff und P. Guillaume .
adueniret, ipsum legationis principem, se secun-
15
dum et Seruientum tertium fore. Interea sibi omnino conuenire, ut collegae
16
sui aduentum expectet, quem et propediem hic adfuturum esse confirmare
17
possit. Itaque dominus nuncius non putauit ulterius de recognoscenda
18
nostra plenipotentia urgendum esse, quod et nobis placuit. Deinde cum
19
Venetus nobis significasset se a senatu rei publicae responsum accepisse,
20
quod data occasione et procedente negotio pacis posset ipse non obstante
21
bello Italico cum domino nuncio humanitatis officia exercere, cum ipso de
22
negotio conferre etc., sibique placere innuisset, ut nos apud eundem huius rei
23
mentionem faceremus, re a nobis intellecta ipse nuncius vehementer se
24
laetari nihilque sibi gratius accidere posse ostendit atque paratum esse ipsi
25
Veneto vicissim omnia ciuilitatis officia exhibere, quandocunque ipsum con-
26
uenire placuisset, multa de egregiis animi dotibus istius Veneti oratoris con-
27
memorans, quem et Romae familiariter nouisset.

28

38
28–S. 99,8] ursprünglich hinter S. 100, 28.

39
28 Von] am Rande: Caesar ad nostras super renouata monitione Hispanorum de pro-
40
testando contra Gallorum absentiam.
Von Kayserlicher Maiestät haben wir 29. Martii schreiben empfangen sub
29
dato Wien, 16. eiusdem, uff unser relation vom 25. Februarii, darinn Ihr
30
Maiestät, waß die Spanischen wegen der Franzosen beharrlischen außblei-
31
bens protestando ze movirn sein vermeinten, noch in ferner deliberation zu
32
ziehen und unß mit ehistem dero resolution einzeschikhen erclären [ 211].

33

41
33 Die] am Rande: Osnabrugenses de visitandis residentibus.
Die herren zu Oßnabrukh schreiben unß vom 28. passato mit bedeütten, daß
34
der Franzosisch resident sich der visita anerbotten, die sie ime auch bewil-

[p. 99] [scan. 147]


1
ligt, doch daß sie ine nit da excellenza tractirn noch die oberhandt geben,
2
ime auch nit weiter dann biß under die thür entgegengehen wolten, auch
3
erbiettig weren, ime die revisita ze geben [ 212].

4

35
4 Vom] am Rande: Responsum ad Oßnabrugenses.
Vom 29. Martii schreiben wir nach Oßnabrukh mit danksagung umb den
5
überschikhten clavem, schikhen hingegen, wie ich den ex literis incifratis
6
außgezogen gehabt. Im ubrigen vermerkhen wir, das die Franzosen mit
7
denn Schweden sich unterfangen möchten, die reichshendel ad hos tractatus
8
zu ziehen, das Servient noch nit allhier [ 213].

9
1644 III 30
Mittwoch

36
9 Die] am Rande: Ad Venetum de familiari cum nuncio conuersatione.
Die mercurii inuisimus Venetum et quae a nuncio
10
accepissemus indicauimus. Qua de re nobis gratias egit iterumque signifi-
11
cauit se non intermissurum occasione data de iis quae occurerent cum nuncio
12
familiariter agendi, quanquam speret cum hodierno ordinario se de pace
13
Italiae certiora quaedam habiturum esse. De Seruienti aduentu credi volebat
14
ipsum die jouis aut sequenti veneris certo adfuturum esse. Sed neutro ho-
15
rum dierum comparuit.

16

37
16–23] ursprünglich hinter S. 100,28.
1644 III 31
Donnerstag

38
16 An] Am Rande: Ad Caesarem.
An Kayserliche Maiestät referirn wir in beantt-
17
worttung obgedachter resolution de 16. Martii, das man deß Seruients ad
18
1. huius erwartte, der nuncius in dominica Resurrectionis unß die reuisita
19
geben, das wir von ime verstanden, conte d’Auaux wolte vor einiger hand-
20
lung vorderist seins collegae ankunfft erwartten, daß der Venetianische am-
21
bassador sich der communication mit dem nuncio und diser hingegen mit
22
jenem erbotten. Die Franzosen wolten vor anfang aller tractaten sich vor-
23
derist mit dem Saluio in loco tertio besprechen, de ultimo Martii [ 214].

24
1644 IV 1
Freitag

39
24 Veneris] am Rande: Visitatio domini nuncii ad me.
Veneris primo Aprilis inuisit me dominus nuncius red-
25
dendi officii salutationis caussa. Sermo erat caetera varius, maxime de moribus
26
Senensium

40
Fabio Chigi war in Siena geboren.
, libertate et priuilegiis Germanorum ibi studentium. Qua occa-
27
sione narrabat de quodam conuentu iuniorum et nouorum nuptorum ludicro,
28
quo et ingenia exercerentur venientibus una maritis et nouis coniugibus, cui
29
aliquando nouerit interfuisse duos principes Saxoniae Iulium et Franciscum
30
Albertum

41
Franz Albrecht von Sachsen-Lauenburg (1598–1642) und sein Bruder Julius Heinrich (1586–
42
1665), Herzog 1656.
, quam decenter et aposite ibi se mirantibus Italis gessissent.

31
Et cum de pace Italiae quaererem, respondit se nihil certi habere; post ad
32
Gallorum de pace inclinationem delapsus; ego respondi facilem ipsos viam
33
ad pacem habituros, si exemplum pacis Italiae sequerentur, qua utrinque
34
omnia suis erepta antiquis possessoribus restitui oportere conuentum.

[p. 100] [scan. 148]


1
Restituant ipsi Caesari, imperio, domui Austriacae, quae occupauerunt,
2
et pacem habebunt. Respondit hoc quidem optandum, sed multa in
3
contrarium ab ipsis spargi. Vidisse se discursum, quo defenderetur
4
durante regis minorennitate bello quaesita restitui non posse. Ego, non
5
ignorare me, quae hoc praetextu dicerentur, sed et, quod inter caetera etiam
6
iactent facilem cum Caesare compositionem fore, sed cum Hispanis maio-
7
rem fore difficultatem et nunquam tantum invaliturum fuisse bellum, si
8
Caesar rebus se Hispanicis tantopere non immiscuisset. Sed credere et scire
9
Gallos oportere Germanos non adeo stultos esse, ut quo animo et artificio
10
haec dicerentur non intelligant aut prudenti coniectura assequi nequeant,
11
quantopere Gallorum intersit durante regis sui pueritia pacem quouis modo
12
a vicinis regibus et maxime Caesare ac Hispano redimere.

13
Hic ille non dissimulabat Gallos in magnis constitutos angustiis regnumque
14
internis dissidiis gliscere, viris, armis, pecuniis exhaustos nec facile diu-
15
turniori bello suffecturos. Iustitiam ipsos ad regnum Cataloniae habere nul-
16
lam, satis enim constare. quam iniquis persuasionibus et artibus eam rebellio-
17
nem concitauerint. Portugalliae defectionem quoque artificio Richelii

39
Armand Jean du Plessis (1585–1642), duc de Richelieu, Kardinal 1622, erster französischer
40
Minister 1624.
procu-
18
ratam fuisse, qui usus internuncio quodam gemmario Lusitano totam istam
19
technam cum duce Bragantiae

41
Johann Hg. von Braganza (1604–1656), seit 1640 als Johann IV. König von Portugal.
contexuisset, sed conuentum fuisse, ut in-
20
eunte demum vere defectionem auspicaretur. Sed illum, quod ex multis in-
21
diciis didicisset regi iam de huiusmodi consiliis suboluisse et, ne praeoccu-
22
paretur, timeret, citius quam conuenerat in apertum prorumpere coactum.
23
Itaque Richelium initio illi admodum succensuisse, quod videretur autorita-
24
tem et auxilia Gallorum spernere, sed re postea melius intellecta consilium
25
probasse. Culpam autem, quod caussa haec Lusitana ab Hispanis adeo osci-
26
tanter fuerit tractata, soli comiti duci (ut vocant) d’Oliuares

42
Gaspar de Guzmań y Pimentel (1587–1645), conde-duque de Olivares, duque de Sanlúcar,
43
Günstling König Philipps IV., 1621–1643 leitender Minister, gestürzt nach den Aufständen
44
in Katalonien und Portugal.
adscribendam.
27
Huiusmodi sermonibus ultro citroque habitis, dicta salute discessit me ad
28

36
28] ursprünglich folgten S. 98,28–99,8 und S. 99,16–23.
rhedam comitante.

29

37
29 Den] am Rande: Ad Osnabrugenses super visitandis residentibus.
Den 1. diß schreiben wir nach Oßnabrukh uff ihr vorgehendts vom 28.
30
passato mit communication unserer relation ad Caesarem, auch einer ab-
31
schrifft des königs in Dennemarkh ad collegium electorale abgangnen Schrei-
32
bens. Erclären unß gleichmässiger observantz in der visita mit dem Schwe-
33
dischen residenten

45
Schering Rosenhane.
, wann er allher kommen werde [ 215].

34

38
34 Eodem] am Rande: Responsoria cardinalis Rossetti.
Eodem kombt unß vom herrn cardinal Rossetti ein höflich dankschreiben
35
umb die überschikhte passaporti de 29. Martii [ 216].

[p. 101] [scan. 149]


1

35
1 Von] am Rande: Osnabrugenses.
Von Oßnabrukh würdt sub ultimo Martii berichtet, waßgestalten der Fran-
2
zösisch resident

41
Claude de Salles, baron de Rorté.
sein visita gegen inen, Kayserlichen gesandten, verrichtet, sie
3
auch dises actus den Langermann, Dänischen hinderlassnen gsandten, be-
4
richtet hetten [ 217].

5
1644 IV 5
Dienstag

36
5 Denen] am Rande: Responsum ad eosdem.
Denen anttwortten wir hierauff vom 5. huius mit
6
bericht deß conte Çappata unvorsehenen todtfalls

42
Zapata starb am 2. April 1644 in Münster.
, und das der monsieur
7
Seruient eodem allhie ankommen solte [ 218].

8

37
8 Martis] am Rande: Intimatio aduentus monsieur de Seruien per Auauxium.
Martis 5. huius, cum Seruientum aduentare nunciaretur, sub vesperas misit
9
ad me comes Auausius ex suis, qui idem nunciaret, et simul cum ipso eius
10
uxorem

43
Augustina Le Roux (1615–1652), comtesse de Servien.
, ut appellabat, dominam legatam. Gratias egi pro indicio et, quod
11
iam aliunde nobis innotuisset, mandasse nos obuiam ire quosdam ex nostris
12
cum rhedis salutatum eundemque honorem dominae coniugi quem ipsi
13
legato exhibitum iri, quod uxor coruscet viri dignitate.

14
Eodem igitur die hora circiter quinta vespertina ingressus est urbem comitan-
15
tibus nuncii apostolici primo loco, dein nostris, post Hispanorum et Veneti
16
rhedis. Comes Auausius ipsi obuiam egressus in suam rhedam assumpserat,
17
itaque rheda ipsius propria, quae uxorem vehebat, praegressa, duo oratores
18
Gallici eandem insecuti, post qui honoris caussa obuiam missi erant.

19

38
19 His] am Rande: Condolentia ad Hispanos ob mortem comitis Çappata.
His peractis inuisimus Hispanos officia condolentiae ob mortem collegae ex-
20
hibituri. Ibi narrabant pridie eadem caussa se ab Auausio conuentos plurima-
21
que pro explicando pacis desiderio ab eo dicta, inter quae hoc [!] notanda,
22
quod subinde contestatus, etsi ab initio duriores propositum iri conditiones
23
credibile sit, tamen expensis utrinque rationum momentis coituram esse
24
pacem. Alioqui ni fieret, se et collegam suum tuto Parisios redire non posse,
25
quamvis eatenus dura sit ipsorum conditio, quod, quando forte in ipso trac-
26
tatu aliqua facilius concedantur, repertum iri, qui reprehendant et dicant
27
haec et talia concedenda non fuisse. Sed haec parui pendenda esse, modo pax
28
obtineatur etc.

29
1644 IV 6
Mittwoch Sequenti die mercurii misit Seruientius ad comitem
30
Nassouium et deinde etiam ad me, qui ob exhibitum ingredienti honorem
31
gratias ageret.

32

39
32–S. 102,10] ursprünglich hinter S. 102,32.
1644 IV 7
Donnerstag

40
32 Vom] am Rande: Osnabrugenses.
Vom 4. diß berichten die von Oßnabrukh, waß-
33
gestalt sie ihre revisita bei dem Französischen residenten daselbst verrich-
34
tet hetten [ 219].

[p. 102] [scan. 150]


1

37
1 Darauff] am Rande: Ad eosdem.
Darauff berichten wir sie vom 7. huius deß monsieur Servients ankunfft
2
[ 220].

3

38
3 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem referirn Ihr Kayserlicher Maiestät wir gleichergestalt, waßgestalt er,
4
Servient, ankommen, inmittelst conte Zappata von denn Spanischen todts
5
verfahren wer [ 221].

6

39
6 Eodem] am Rande: Ad Caesarem per me.
Eodem schreib ich Ihr Kayserlicher Maiestät, das die ertzhertzogin, wegen
7
ich mich ihrer particularsachen allhie ze negocirn enthalten solte, noch kein
8
avisio vom Kayserlichen hof empfangen hette, mit pitt, Ihr Maiestät ihre
9
meinung dorthin wolten überschikhen lassen, damit ich mich uff ein und
10
andern fahl zu verhalten wüßte [ 222].

11
1644 IV 8
Freitag

40
11 Die] am Rande: Visitatio ad Seruientum.
Die veneris 8. huius inuisismus ad Seruientum con-
12
gratulandi caussa de felici eius aduentu. Statim ad rhedam aduenientibus
13
obuiam factus utrosque porrecta dextra salutauit et pone ad laeuam se-
14
quens in caenaculum interius deduxit. Praeibant ipsius aulici et ante con-
15
claue interius ad dexteram laeuamque diuisi medios nos introeuntes solito
16
corporis gestu venerabantur. Cum consedissemus ante imagines regias ad
17
tergum parieti adfixas, ipse verbis officiosis gratum sibi esse in nostrum
18
deuenire aspectum ostendit. Post ego eum fere iisdem quibus supra comitem
19
Auausium verbis allocutus cum essem, Gallico sermone respondit magnum-
20
que desiderium pacis, quo regina totaque curia Parisiensis flagraret, exprimere
21
conatus est, caussam morae in mutatum regni statum post regis obitum,
22
Hollandorum tarditatem et longas in dandis responsis ambages reiiciens.
23
Interea tamen, cum semel iam una conuenissent partium legati satisque pleni-
24
potentiis instructi sint, libenter se et collegam operam daturos, ut quam fieri
25
posset commodissime de negociis pacis pertractandis conueniretur, nobis
26
autem omnem beneuolentiam et humanitatis [!] exhibituros. Gaudere se
27
cum viris prudentia et nobilitate claris rem esse. Non abire Gallos ab affectu
28
in Germanos, ut quos iam olim fratrum loco se inuicem coluisse historiae
29
testentur. Primos Galliae principes e Germanis oriundos, postea rursus Gal-
30
lorum quosdam Germanis imperitasse, hac vicissitudine inter se mutuo
31
magis devinctos. Totam christianitatem hoc consensu ita coniungi debere, ut
32
aduersus vim omnem externam robur habere possint. Pluribus in hanc sen-
33

41
33 Sabbato] am Rande: Series et institutio publicae supplicationis pro felici tractatuum
42
pacis auspicio, medio et fine eaque de re colloquium cum nuncio, ubi de modo ex-
43
hibendarum plenipotentiarum.
tentiam ultro citroque dictis discessimus comitante rursus ipso Seruiento ad
34
rhedam et dum rheda procederet expectante.

35
1644 IV 9
Samstag Sabbato 9. huius cum nobis innotuisset ad solemnem
36
supplicationem, quam pro felici auspicio tractatuum pacis clerus Monaste-

[p. 103] [scan. 151]


1
riensis nobis prius per dominum suffraganeum

43
Johann Nicolaus Claessens (um 1582–1650), Bf. von Akkon 1622, Weihbf. von Münster und
44
Generalvikar, resigniert 1647.
consultis instituere decre-
2
uerat – etsi, ut conuentum nobiscum fuit, nemo legatorum singulariter ad
3
hunc actum inuitatus esset ob praecedentiae contentionem euitandam et ut
4
facilior Hispanis excusatio esset, qui non comparituri viderentur praetextu,
5
quod nihil ipsis fuisset indicatum– nihilominus non solum dominum nun-
6
cium apostolicum sed etiam legatos Galliae accessuros indeque nobis ne-
7
cessitatem imponi, ut pro manutenenda Caesaris auctoritate etiam nos inter-
8
esse debeamus, adiuimus dominum nuncium et primo quidem, ne hac prae-
9
cipue caussa nos venisse putaret, caussam nostri alloquii allegauimus, quod
10
meminisset, qua conditione nuper a nobis ipsi nostrum diploma Caesareae
11
plenipotentiae traditum fuerit, nimirum ut Gallis inspiciendum exhiberet,
12
similiter, ut et ipsi nobis vicissim et sui copiam facerent, curaret. Quod autem
13
tum comes Auausius se collegae absentia excusasset, qua minus ad actum
14
aliquem legitimationis procedere posset, nobis visum praesente iam utroque
15
plenipotentiario Gallico percunctatum venire, an nondum etiam a domino
16
nuncio cum ipsis hac caussa agi ceptum.

17
Et cum respondisset optime se horum meminisse et interea Hispanorum
18
quoque plenipotentiam accepisse et, quamvis Seruientum iam salutauerit,
19
nondum sibi commodam occasionem oblatam, qua cum utrisque hac de re
20
agere potuerit, constituisse se tamen proxima septimana negotium ordiri,
21
nos subiunximus plane a nobis domini nuncii arbitrio relinquere, ut pro bona
22
sua commoditate id faciat, sed tamen nos postulare, diligenter attendere
23
velit, ut prius certo constet, an Galli pari synceritate et promptitudine suae
24
nobis plenipotentiae copiam sint facturi, ne, cum ipsi prius nostri diplomatis
25
copiam impetrassent, forte postea longis ambagibus de exhibendo etiam
26
suo negotium protraherent. Cui fini percommodum nobis videri, ut dominus
27
nuncius, priusquam Gallis nostram exhibeat, ipsos certiores faciat se iam a
28
nobis et Hispanis nostras quasi in depositum accepisse plenipotentias petat-
29
que, an et ipsis placeat suum quoque diploma sibi in manus tradere, ut postea
30
hinc inde se mediante dominis legatis copia inspiciendi exemplumque trans-
31
sumendi fieri possit, hoc quidem modo, ut dominus nuncius tanquam vices
32
sanctissimi domini nostri gerens quos visum legatos ad se vocet, Gallis
33
nostrum et Hispanorum absentibus nobis et Hispanis, deinde nobis Gallo-
34
rum absentibus ipsis inspiciendum ac legendum offerat utrisque exemplum
35
per secretarium vel auditorem domini nuncii fidei caussa subscriptum dari
36
permittat originalibus apud se retentis, ut postea singula singulis ad quos
37
spectant legatis restitui possint. Hanc nobis videri rationem commodissi-
38
mam et securissimam tantumque honoris domino nuncio tanquam summi
39
pontificis specialiter deputato habendum, ut vocati eundem accedamus ac-
40
tumque hunc legitimationis coram ipso expediamus. Perplacuit ipsi hic mo-
41
dus seque obseruaturum recepit. Inde ad supplicationis solennitatem descen-
42
dendo, an et qua ratione interfuturus sit, quaesiuimus. Dixit opportune a

[p. 104] [scan. 152]


1
nobis mentionem fieri, se a canonicis rogatum, ut sacrosanctum sacramen-
2
tum ex templo cathedrali ad proximam ecclesiam deferet, non se potuisse hic
3
deesse officio suo, itaque annuisse. Interea Auausium ad se misisse suum se-
4
cretarium

43
Eustache Munier.
quaesitum, an haec supplicatio ab ipso nuncio esset indicta et
5
quare legatos Gallicos non inuitasset. Responsum dedisse supplicationem a
6
clero huius urbis propria sponte indictam, se tamen ut dictum munus subiret
7
rogatum; alios legatos non esse inuitatos, sed liberum cuique, si sponte adesse
8
vellet. Credere se Caesareos pro Caesaris pietate et reuerentia erga catholicam
9
fidem adfuturos et fortasse ut facerent in mandatis habituros, de Hispanis et
10
Veneto sibi nihil constare. Deinde ab isto secretario Gallico aliquot dubia
11
ipsius nuncii secretario proposita: an ipse nuncius deposito venerabili inter
12
legatos futurus an vero solus praeiturus, an Caesareanis tantum comitanti-
13
bus, an uni tantum Caesareanum an vero utrisque cedere priorem locum
14
deberent Galli. Ad quae singula suum secretarium proprio Marte quae vide-
15
rentur respondisse, inter caetera autem, quod putet dominum nuncium de-
16
positis sacris vestibus comitantibus a dextro et sinistro latere ambobus Cae-
17
saris legatis processurum, sic enim Coloniae obseruatum.

18
Nos pro indicio gratias egimus, et sane ita nobis quoque videri, sed operae pre-
19
tium fore, ut certo resciatur, quae hic Gallorum resolutio esset, ne forte in ipso
20
templo difficultas aliqua interueniat. Pollicitus est se statim exploraturum.

21
Igitur collatis ultro citroque sententiis conuentum, ut in templo maiori seu
22
cathedrali subsellia ad dextrum summi altaris cornu, ubi scilicet legitur euan-
23
gelium, pro legatis ponerentur cum pulpito oratorio, cui genuflectentes
24
orandi caussa incumberent, hoc ordine: primum subsellium pro domino nun-
25
cio, secundum pro comite Nassouio, tertium pro Volmaro, quartum pro co-
26
mite Auausio, quintum pro comite Seruiento et, si Venetus adesse vellet,
27
sextum, eoque ordine stare, sedere, procumbere deberemus. Deinde defe-
28
rente primo domino nuncio induto sacro pluviali et mytra episcopali venera-
29
bile sacramentum sub baldachino eundem immediate dominus comes
30
Nassouius et dominus comes Auausius ad istius latus sinistrum tanquam
31
primarii, hos dominus Volmarus et dominus Seruientus pariter ad huius
32
latus sinistrum tanquam secundarii Caesaris et regis christianissimi legati
33
sequi deberent. Ubi autem dominus nuncius deposito venerabili et depositis
34
sacris vestibus ad locum dominorum legatorum se contulisset, tunc eundem
35
in medium duorum praedictorum legatorum primariorum recipiendum at-
36
que ita procedendum fore, nimirum stante comite Nassauio ad dextrum,
37
Auausio autem ad sinistrum domini nuncii latus. Eundemque ordinem
38
tenendum, ubi in caeteris ecclesiis visitandis ante venerabile directe esset pro-
39
cumbendum. Quam primum autem ad ecclesiam maiorem rediretur, ordinem
40
supradictum in stando, sedendo, procumbendo seruari debere.

41
1644 IV 10
Sonntag Mane dominica Misericordiae, qui erat 10. huius men-
42
sis, dominus comes Nassouius iussit post pulpitum oratorium sex sellas bom-

[p. 105] [scan. 153]


1
bycino villoso nigro stratas ordine supradicto, inter eas autem tres villis
2
sericis inauratis fimbriatas loco inferiori pro Gallis et Veneto poni; sed hoc
3
dum fieret, interuenit quidam minister Gallorum, qui remotis his omnibus
4
supposuit alias nigro tantum panno in signum luctus Gallici tectas. Quod
5
cum ad nos referretur, iussimus remoueri Gallorum tres priores et nostras
6
reponi, innuentes scilicet nos liberum relinquere, si Galli suis uti vellent, nos
7
autem caussam nullam habere, cur illorum et nos uti deberemus.

8
Processimus igitur dominus comes et ego una in templum et locis nostris
9
constitimus. Supervenere paulo post Galli et salutatis nobis perhumaniter
10
suis et ipsi locis contenti remansere, cum autem mutationem sellarum ani-
11
maduertissent, statim ministros suos monuerunt, ut reliquos quoque bomby-
12
cino stratas reponi curarent, quod et factum, et videbant sibi hic a nobis
13
quoddam officium urbanitatis exhiberi, cum pro ipsis istae sellae fimbriatae
14
apponerentur.

15
Cum igitur aliquantum temporis expectassemus, superuenit dominus nun-
16
cius iam sacris indutus et clero comitatus atque immediate ante altare pro-
17
cumbens, qui venerabile ipsi in manus daret, exspectabat, quo recepto et pro-
18
cedente iam populi coetu nos a subselliis nostris digressi: primum comes
19
Nassouius, ego offerens cum aliqua urbanitate comiti Auausio praecedendi
20
facultatem, quam ille tamen non acceptauit, sed insecutus me, ipsum vero
21
Seruientus ordine conuento baldachinum pone subsequi cepimus. Ibat do-
22
minus nuncius portans venerabile, sequebatur comes Nassouius, cui ad latus
23
sinistrum comes Auausius. Ego comitem Nassouium mihique ad latus sini-
24
strum Seruientus Auausium sequebamur. Proxima quam inuisere volebamus
25
ecclesiam erat ad Sanctae Virginis, cui coenobium monialium adiunctum, ibi
26
erant posita pulpita ad orandum directe ex opposito venerabilis in altari collo-
27
cati. Ergo Nassouius et Auausius in primis, ego et Seruientus in secundis
28
subselliis constitimus. Mox dominus nuncius depositis in sacristia vestibus
29
sacris ad nos habitu suo vulgari indutus concessit interque duos primos lega-
30
tos ante venerabile procubuit eumque locum deinceps in caeteris ecclesiis,
31
ubi oratoria modo tali instructa erant, tenuit. A Sanctae Virginis processimus
32
ad Sancti Martini, inde ad Franciscanorum conuentualium, ubi, cum oratoria
33
posita non viderentur, nos contulimus ad formas religiosorum; ibi cum vide-
34
rent Galli fronte recta nos ante venerabile procumbere non posse, statim
35
comes d’Auausius et Seruientus mihi praecedentem stationem cessere. Ita
36
stetit primo loco nuncius, secundo Nassouius, tertio ego, quarto Auausius et
37
quinto Seruientus. Finita ista supplicatione ad me Auausius, cum collectam
38
de pace audisset, dixit ’Da pacem Domine in diebus nostris, de bon coeur‘;
39
cui ego ’Amen‘.

40
Procedente venerabili a formis prior nuncius, dein Nassouius, ego, Auau-
41
sius et Seruientus recessimus et ordine supradicto subsecuti sumus. Ad Sancti
42
Lamberti et Ludgeri in adorando sacramento, quod pulpita oratoria fronte
43
recta erga venerabile obuersa se offerent, ordinem quem in procedendo
44
seruauimus. Reuersi ad templum cathedrale ad subsellia nostra ordine pri-

[p. 106] [scan. 154]


1
mitus conuento accessimus, ubi ad scalas chori etiam occurrit Venetus et ad
2
subsellia nostra receptus ultimum tenuit locum; finito sacro egredientem
3
nuncium usque ad rhedam sumus comitati sequentibus nos Gallis et Ve-
4
neto, ibi facta mutua valedictione quique ad sua reuersi. Venetus tamen,
5
quod ob vicinitatem sui hospitii congressum nostrum vitare non posset,
6
nobis se iunxit ad latus sinistrum comiti Nassouio sicut ego ad dextrum,
7
usque dum via ipsum a nobis abduceret.

8
Venetus processioni non interfuit caussatus pedum imbecillitatem. Hispani
9
prorsus non comparuerunt vitandae cum Gallis contentionis caussa et quod
10
dicerent inuitatos se non fuisse nec satis compertum habuisse, qua caussa,
11
solemnitate et ordine haec supplicatio peragenda fuerit. Venetus in egressu
12
dominum nuncium obiter salutauit bono omini interpretatus, quod in ista
13
praecipue occasione, qua solenni ad Deum supplicatione futuris tractatibus
14
principium daretur, necessitas se mutuo alloquendi utrisque obuenisset.

15
1644 IV 11
Montag

43
15 Lunae] am Rande: Reuisitatio Seruienti ad nos.
Lunae 11. huius a meridie reuisitauit nos in domo
16
domini comitis de Nassau dominus Seruientus multisque verbis tum
17
regiae administrationis tum suam ad promouendam pacem voluntatem et
18
promptitudinem contestatus inprimis se laetari dicebat, quod nobiscum res
19
ipsis futura esset, de quorum virtute, nobilitate, usu rerum et prudentia non
20
minus bene speraret, quam ipse se promptum ad hoc tantopere omnibus
21
desideratum negotium concludendum ostendisset et porro re et facto ipso
22
ostensurus esset. Credere se utrinque rationes status non nihil morae inter-
23
posituras, sed plus aequitati et mutuae tantorum principum cognationi dan-
24
dum, ut eo melius pax honorabilis et secura coire possit. Ad hanc orationem
25
ego primum volente domino comite sermone Latino respondi, tantam beni-
26
uolentiam et redditum urbanitatis officium commendaui, Deo singulariter
27
attribuendum, quod tanquam is, qui corda regum in manu sua haberet, utrin-
28
que nostris principibus hanc voluntatem, ut de pace tractanda mutuo con-
29
ueniretur, inspirasset. Gratam nobis inprimis esse amborum legatorum
30
promptae ad negocium perficiendum voluntatis contestationem omnique nos
31
studio operam daturos, ut nihil a nostra parte desiderari possit, quod quidem
32
rationi et aequitati conueniens iudicetur. Et si quae praeterea dominis legatis
33
humanitatis officia praestare possemus, abunde nos id effecturos esse.

34
Ipse deinde dominus comes hanc meam responsionem latius prosecutus est
35
idiomate Gallico. Dehinc ad confabulationes dilapsi de venationibus, de de-
36
ambulacris circa hanc urbem, item alibi, maxime in Gallia, Anglia, Germania,
37
varia ultro citroque attulimus. Meminit etiam difficultatis in conducendis
38
hospitiis in hac urbe, conquestus de multis incommodis sui hospitii, quamvis
39
spaciosum satis videretur, maxime tempore hyberno. Laudabat e contra
40
domini comitis, quod melius ad tolerandam hyemem accommodatum esset.
41
Tandem cum valedixisset, a nobis discessit usque ad rhedam comitatus,
42
quam tamen ille ciuilitatem saepius officiose deprecabatur.

[p. 107] [scan. 155]


1
1644 IV 12
Dienstag

37
1 Von] am Rande: Osnabrugenses.
Von Oßnabrukh schreiben die herren Kayserlichen
2
gesandten sub 7. huius, waßgestalt der Schwedische gesandt Oxenstirn den
3
5. diß daselbst eingezogen [ 223].

4

38
4 Darauff] am Rande: Responsum ad eosdem.
Darauff anttwortten wir vom 12. huius mit bericht, wie es mit angestellter
5
procession abgeloffen [ 224].

6

39
6 Eodem] am Rande: Literae Caesaris.
Eodem empfangen wir von Kayserlicher Maiestät anttwortt uff unsere rela-
7
tiones vom 10. und 17. Martii sub dato 30. eiusdem, darinnen es Ihr Maiestät
8
bei demienigen, so referirt, gnädigst bleiben lassen und unseren fleiß anrüe-
9
men [ 225].

10
1644 IV 14
Donnerstag

40
10 An] am Rande: Ad Caesarem.
An Ihr Kayserliche Maiestät referirn wir wider-
11
umb vom 14. diß die gehaltene procession pro felici tractatuum auspicio et
12
fine, waßgestalt wir unß mit dem herrn nuncio wegen allerseits vornemmen-
13
der legitimation ad tractatus underredt, und die visita und revisita mit dem
14
Servient, item, waß vor ein differentz zwischen dem Venetianischen gesand-
15
ten und dem conte d’Avaux in puncto curialium vorgeloffen, dabei auch die
16
starkhe vercöstigung der Französischen gesandten von unß angeregt
17
würdt [ 226].

18

41
18 Von] am Rande: Osnabrugenses.
Von Oßnabrukh berichten die herrn Kayserlichen gesandten unß die ver-
19
richte visita gegen dem Oxenstirn, mit beilag eines Kayserlichen schreibens
20
über deß Salvii gegen den Langermann gehaltnen discurs, sub dato 11. diß
21
[ 227].

22

42
22 Nota] am Rande: Aduentus comitis Auerspergii.
Nota: Weil herr graf von Auersperg den 14. diß abendts selbst alher kom-
23
men, ist diß schreiben nit beanttworttet worden. Die ursach aber seiner an-
24
kunfft war, daß er unß bericht, worauff es mit der Denischen handlung
25
stuende, geben und erinnern wolt, unß in kein haubtsechlich tractament mit
26
dem gegentheil einzelassen, biß man aigendtliche nachricht erlangen
27
möchte, waß der von Plettenberg zu Coppenhagen mit dem könig und
28
reichsräthen möchte geschlossen haben.

29

43
29 Bey] am Rande: Disceptatio de officiis legatis Coloniensibus exhibendis.
Bey seiner anwesenheit ist auch consultirt worden, waß über die im namen
30
der herren Churcölnischen abgsandten durch den herrn thumbprobst zu
31
Paderborn, herrn von der Reckh, und herrn bischofflich Münsterischen cantz-
32
lern, den von Meerfeldt, bei dem herrn grafen von Nassau, angebrachte drei
33
puncten ze anttwortten sein möcht: 1. Wie es die herrn Kayserlichen und
34
andrer herrn gsandten mit entgegenschikhung und einholung der churfürst-
35
lichen halten wolten. 2. Wann die herren Kayserliche von denn churfürst-
36
lichen visitirt werden, wie sie es mit dennselben alsdann wolten halten.

[p. 108] [scan. 156]


1
3. Ob den Kayserlichen herrn gsandten oder dem herrn nuncio der chur-
2
fürstlichen volmacht ze übergeben.

3
Auff den ersten ward conclusive darfür gehalten, daß man inen von unß,
4
denn Kayserlichen gsandten, nit entgegen schikhen solt, solches mit beschei-
5
denlichen rationibus decliniren, wann sie aber omnibus auditis nichts weni-
6
ger uff ihrem proposito verharren wolten, sich rundt dahien erclären solt,
7
daß man darein sine expresso Caesaris mandato nit willigen köndte, sondern
8
es ad referendum nemmen müeßte, mit anzeig, daß es gleichwol übel lautten
9
wolte, wann allein diser punctualitet halber einige verlengerung der tracta-
10
ten solte caussirt werden, dann man sich ie nit zu erinnern, daß dergleichen
11
iemals herkommen. Ad 2. wer ebenmässig nit herkommen, daß die Kayser-
12
lichen gesandten den chur- und fürstlichen, wann von disen die Kayserlichen
13
besuecht würden, die oberhandt ze geben. Doch wer von einem tempera-
14
ment, wann etwan Ihr Fürstliche Gnaden, herr bischoff von Oßnabrukh,
15
absonderliche visita verrichten wolte, zu reden. Ad 3., die churfürstliche con-
16
stituirten kein statum absolutum ad tractandum, sondern dependirten a Cae-
17
sare, und müßten die tractaten in Kayserlicher Maiestät namen gefürt wer-
18
den. Also were auch unnoth, die churfürstliche vollmacht weiters als unß,
19
denn Kayserlichen gsandten, auffzeweisen.

20
Diß alles ist gleich eodem vespere von unß sembtlich mit denn Spanischen
21
gsandten communicirt und deliberirt worden, wölche sich nun ebenmässig
22
mit unserer meinung verglichen, gleichwol darfür gehalten, daß besser sein
23
wurde, wann die churfürstlichen all’incognito hereinzekommen sich wür-
24
den disponiren lassen, dann sonst auch zwischen inen und denn Franzosen
25
mit dem entgegenschikhen difficulteten und unglegenheiten ze befahen. Die
26
ursach aber, warumb die churfürstlichen dise anfrag an unß gelangen lassen,
27
wurde dahien angezogen, daß dem Venetianischen gsandten von unß gleiche
28
ehr erwiesen worden, da nun die churfürstliche sich ihrer praecedentz gegen
29
der republic durchauß nit zu begeben gedächten, sondern da pari tractirt sein
30
wolten.

31

41
31–S. 109,35] ursprünglich hinter S. 114,29.
1644 IV 15
Freitag

42
31 Die] am Rande: Domini nuncii visitatio ad nos super exhibendis mutuo plenipo-
43
tentiis.
Die Veneris praecedente 15. huius invisit nos domi-
32
nus nuncius referens sibi a Gallis quoque suae plenipotentiae diploma trans-
33
missum potestatemque factam, ut nobis inspiciendum ac recognoscendum
34
exhiberi possit. Itaque, nisi aliud nobis placeret, se crastina die huiuscemodi
35
mutuae exhibitioni initium facturum, transmissurum Gallorum ad nos sta-
36
timque eodem tempore nostrum ad ipsos, quod pro commoditate nostra in-
37
spicere, exemplum inde sumere et originale ad ipsum remittere possemus;
38
eundem se modum inter Hispanorum et Gallorum plenipotentias seruatu-
39
rum. Nos quod aequalem utrorumque rationem haberi videremus, putaui-
40
mus acquiescendum fore.

[p. 109] [scan. 157]


1
1644 IV 16
Samstag Statim igitur sequenti die sabbati per secretarium
2
suum mane circiter horam 8. antemeridianam nobis in domum comitis trans-
3
misit cum adiuncta copia. Volebamus exemplum per notarium et testes inde
4
sumere, sed quod notarius nullus in urbe, qui linguae Gallicae peritus haberi
5
posset, per amanuensem meum

40
Arbogast Gözmann.
exemplum fieri curaui ac eodem die post
6
prandium hora circiter tertia ad dominum nuncium instrumentum authenti-
7
cum retuli. Quod quidem in forma exteriori sine vitio repertum est, sed quod
8
ad contextum ipsum attinet, dixi domino nuncio nobis nondum fuisse
9
ocium desuper consultandi, facturos id breui mentemque nostram ipsi vel
10
scripto vel voce declaraturos, quam quidem facultatem nobis per expressum
11
reseruatam vellemus.

12
Hoc eodem die inuisit dominum nuncium orator Venetus facta nimirum
13
pace

41
Durch den Frieden von Ferrara 1644 III 31 (Druck: J. DuMont VI 1 S. 297f) wurde der sog.
42
Castrokrieg beendet, in dem Venedig, Toskana und Modena Odoardo Farnese (1612–1646), Hg.
43
von Parma seit 1622, gegen Papst Urban VIII. unterstützt hatten, der das päpstliche Lehns-
44
herzogtum Castro den Farnese entziehen und seiner Familie zuwenden wollte.
salutationis officia peracturus, a quo nuncio deinde lunae 18. huius
14
resalutatus fuit.

15

38
15 Sub] am Rande: Eadem caussa Veneti.
Sub vesperam huius sabbati Venetus a nuncio discedens recta ad nos per-
16
rexit, aiebat se intellexisse a nuncio nobis originalem Gallorum plenipoten-
17
tiam transmissam et, quia ipsi Galli exemplum ad se transmiserint, se quoque
18
huius exempli nos participes reddere voluisse, quemadmodum eodem tem-
19
pore et nostram sibi dudum exhibitam copiam ad Gallos transmiserit (scilicet
20
volebat hoc modo simultaneae mediationis possessionem sibi adstruere);
21
subinde querebat, quid nobis de ista plenipotentia videretur, an contenti esse
22
possimus. Responimus nobis nondum etiam tantum fuisse otii, ut expendere
23
omnia potuerimus, sed tamen absque mora id facturos mentemque nostram
24
ad dominos mediatores declaraturos, sperare facilem huius puncti expeditio-
25
nem fore, ut deinceps ad alia progredi queamus.

26
Videbatur ad haec ansam quaerere, quae nostra de negocio Danico mens
27
esset, dicebat enim istud negocium posse seorsim tractari et his nostris
28
tractatibus non esse admiscendum, nam id longiorem nobis moram caussa-
29
turum. Rumorem esse tractari inter Caesarem, Danum et Polonum de foedere
30
ineundo. Nos, de hoc nobis nihil constare, illud in progressu tractatuum
31
manifestum euasurum, an et quatenus negocium Danicum his tractatibus
32
misceri vel non misceri debeat, nos de his nihil adhuc cogitasse. Cum igitur
33
videret se frustra obliquis suis quaestionibus tempus terere nosque interio-
34
res nostros sensus prodere nolle, colloquium omisit et dicto vale abscessit.
35

39
35 Exemplum] am Rande: Plenipotentia Gallica.
Exemplum plenipotentiae Gallicae videbis inter acta [ 228].

36
Sambstag vormittags, den 16. huius, haben wir obgedachten thumbprobst

45
Dietrich Adolf von der Recke.

37
zu unß erfordert, mit dem aber der cantzler anderer verhindernus halber nit

[p. 110] [scan. 158]


1
erschienen, ime auff die 3 proponirte puncten unsere meinung vorgehalten:
2
Daß wir namblich hetten wünschen mögen, es weren dise puncten, nach-
3
dem wir gleichwol neben etwölchen andern gesandten nun ein geraume zeit
4
allhier dem congress zugewarttet, etwas zeittlichers an unß gebracht wor-
5
den, damit man dennselben besser nachdenkhen und zu einem beederseits
6
annemblichen schluss gelangen, auch anderwerts befahrende weitterung ver-
7
hüettet werden köndt. Wir hetten gleichwol nit underlassen, dem werkh, so-
8
vil die kürtze der zeit leiden wöllen, nachzedenkhen, und möchten die herren
9
churfürstlichen gsandten vorderist sich versichert halten, daß wir vor unsere
10
personen in privato Ihr Fürstlicher Gnaden, dem herrn bischoffen zu Oßna-
11
brukh, als einem reichsfürsten wie auch dero übrigen herrn collegis ihrem
12
standt und qualiteten gemäß alle gebürende ehr und respect zu erweisen
13
gantz geneigt.

14
Sintemaln unß aber auch auff der Römisch Kayserlichen Maiestät reputa-
15
tion und hoheit von obhabender gesandtschaft wegen zu sehen gebürte, so
16
wolten wir verhoffen, man würde unß in ungleichen nit verdenkhen, wann
17
wir unß nit allerdings, wie es Ihr Fürstliche Gnaden und dero mitgesandten
18
villeicht in einbildung gefaßt, erclären köndten. Vorderist hetten wir andern
19
allhie anwesenden herrn gesandten weder maaß noch ordnung vorzeschrei-
20
ben, waß sie diser churfürstlichen gsandtschafft in eim und anderm vor ehr
21
und höflicheit erweisen wolten, wurden es auch inen, herrn abgesandten von
22
hertzen wol gönnen; waß aber unß anlangte, da were zwischen unß und
23
andern gesandten ein großer underschied und wurde sich nit argumentiren
24
lassen, wann andere gesandten, wölche von solchen statibus dependiren, die
25
vor sich selbst absolut und mit dem Römischen reich nit verwandt seind,
26
inen, churfürstlichen gsandten, mit entgegenschikhen und einbegleitten ein
27
sonderbare cortesia erweisen solten, daß daher auch von unß ein gleiches
28
observirt werden müßte, sintemal daß hochlöbliche churfürstliche colle-
29
gium dißortts keinen absonderlichen statum liberum constituiren thet, son-
30
dern ihre dependentz von der Römisch Kayserlichen Maiestät als ihrem
31
oberhaupt hetten. Nun wolten wir nit gern hierinnen zu vil oder zu wenig
32
thun, warüber unß künfftig ein oder andern ortts her etwas zu verweisen
33
kommen möcht. Wir wüßten unß aber gar nit zu erinnern, daß dergleichen
34
entgegenschickhen und einbeglaitten von Kayserlichen gegen chur- und fürst-
35
lichen gesandten uff einigem reichstag oder anderem particularconvent im
36
reich iemaln were beschehen und in üebung gewesen. Daher unß auch nit wol
37
veranttworttlich sein wölle, vor dißmal einigen actum einzefüren, der vor
38
eine newerung und wol auch zu verkleinerung der Kayserlichen auctoritet
39
außgedeüttet werden köndte und möchte. Ersuchten demnach Ihr Fürstliche
40
Gnaden, den herrn bischofen von Oßnabrukh, und dessen hochansehenliche
41
herren mittgesandten, sie wolten unß dessentwegen im unguetten nit ver-
42
denkhen.

43
Bei denn andern puncten hetten wir von Ihr Kayserlicher Maiestät außtruk-
44
lichen bevelch, wann die herren churfürstlichen abgesandten unß vorderist

[p. 111] [scan. 159]


1
visitirt hetten, daß wir selbige auch hinwiderumb visitiren solten, so wir auch
2
zu thun erbiettig. Waß aber daß gepräng bei solchem actu anlangte, da wüß-
3
ten wir unß anderst nit zu bescheiden, denn wann uff einigem reichsconvent
4
die Kayserliche commissarii von denn chur- und fürstlichen gsandten besucht
5
würden, daß die Kayserliche weiter nit dann biß uff die stiegen entgegen-
6
zegehen pflegten und im übrigen die oberhandt behalten theten, derentwe-
7
gen wir auch nit wol von diser observantz abweichen köndten. Wir weren
8
aber deß erbiettens, wann Ihr Fürstliche Gnaden, der herr bischoff, unß
9
absonderlich und außerhalb der gsandtschafft besuechen solt, daß wir ime als
10
einem reichsfürsten die oberhandt ze geben nit underlassen wolten. Und
11
dißes möcht auch, wann sich begeben solt, daß die herren churfürstlichen
12
gesandten von unß zu einer mahlzeit erbetten würden, also gehalten werden.
13
Auff den dritten puncten wolten wir auß deren von unß beim ersten ange-
14
regter ursach darfür halten, daß diser churfürstlichen gesandtschafft voll-
15
macht niemandt anderm als unß, den Kayserlichen gsandten, einzelifern
16
seye, dann die hauptfridenstractation einmahl von Ihr Kayserlicher Maiestät
17
als deß heiligen Römischen reichs oberhaupt und auß deren commission
18
durch unß gefüret würden. Die hochlöblichen churfürsten constituirten diß-
19
ortts keinen statum per se liberum, sondern weren, wie die gulden bull sagt,
20
pars corporis Caesareae personae, und weren demnach die herren churfürstli-
21
chen gsandten bei disem friedenswerkh Ihrer Kayserlichen Maiestät und von
22
derentwegen unsere assistenten und beyständt. Verhofften also, es würden Ihr
23
Fürstliche Gnaden, der herr bischoff, und dessen mitgesandten sich mit diser
24
unserer anttwortt begnüegen und darauff auch solchergestalt bequemen, daß
25
alle fernere verlengerung ihrer einkunfft möchte vermitten bleiben.

26
Auff solche unsere anfüegung hatt er geanttworttet, das er nit underlassen
27
wolt, dise meinung alsbaldt ze referirn, wie er dann auff daßienig, waß er
28
gleich anfangs seines beim herrn grafen beschehenen anbringens im discurs
29
vermerkht, bereits ein vorrelation hette ablauffen lassen und die ereignende
30
difficulteten zu erkennen geben. Er pitte aber, man wolt dises anbringen nit
31
also verstehen, als ob ein hochlöbliches churfürstliches collegium einige
32
newerung anzemassen und etwas suechen wolte, das zu Ihr Kayserlicher
33
Maiestät disreputation außschlagen solt, dann sie dessen gar nit bedacht,
34
alles wer allein umb die mit der republic von Venedig habende differentz

44
Zum Rangstreit mit Venedig vgl. W. Becker S. 144ff.

35
ze thuen und hette den ursprung von dem für dieselb am Kayserlichen hof
36
außgangnem decret, daher die herren churfürsten alles daßienig, waß sie in
37
consequentiam desselben und inen ze nachtel geschehen ze sein erachten
38
köndten, desto mehr ze contradiciren und sich darwider zu verwahren ursach
39
hetten, wie dann seines vernemmens ein collegialschluss gemacht sein soll,
40
daß sie einmal nit ruhen wolten, biß angeregtes decret widerumb cassirt und
41
auffgehebt wer. Er vor sein person, die warheit zu bekennen, wüßte sich son-
42
sten keines actus zu berichten, daß einem churfürstlichen gesandten von denn
43
Kayserlichen mit entgegenschikhung der gutschen und einbeglaittung were

[p. 112] [scan. 160]


1
begegnet worden, man wurde es auch nit praetendiren, wann dergleichen
2
anietzt mit dem Venetianischen nit beschehen wer. Bei dem andern puncten
3
wüßte er zwar wol, daß von denn Kayserlichen gesandten zu Frankfurt denn
4
churfürstlichen die reuisita nit erstattet worden, es were aber zu Nürenberg
5
beschehen und hette bei deme zu bleiben, daß wir unß dessen erbotten; allein
6
wegen des vermerkhten underschiedts mit der oberhandt möchte es bei der
7
ersten visita noch difficultet haben, denn es alsdann umb die officia ur-
8
banitatis et humanitatis ze thuen, im übrigen, wann sie, churfürstliche gesand-
9
ten, von unß erfordert oder selbst unß in pertractandis negotiis besuchten,
10
wüßten sie wol, daß die observantz wer, daß die Kayserlichen gesandten die
11
oberhandt haben solten. Bei dem dritten puncten wer ihr meinung nie anderst
12
gewesen, dann das der churfürsten vollmacht allein uns, denn Kayserlichen
13
gsandten, einzehendigen gebürte, hetten es allein zu unserer discretion heimb-
14
geben wöllen, ob wir eine weitere legitimation gegen den herrn mediatorn
15
vonnöthen achten wollten. Wer an ime selbst kundtbar, daß die churfürstli-
16
chen gesandten die tractation nit ze füeren, sondern allein den Kayserlichen
17
im namen ihrer principalen als der Römisch Kayserlichen Maietät geheimb-
18
sten und innersten räthen ze assistirn und mit rath an handt ze gehen hetten.

19
Uff dise seine erclärung haben wir ime weiter angefüegt, daß, sovil die ent-
20
gegenschikung und einholung anlangte, gleichwol die herren churfürstli-
21
che gesandte den underschiedt gegen andern gesandten wol zu beobachten
22
hetten, dann in specie mit dem Venetianischen gesandten hett es diese be-
23
schaffenheit, 1. das er von einem solchen statu verordnet, der dem Römi-
24
schen reich gantz nichts verwandt und in seiner aigenen volkommen
25
superioritet begriffen, 2. daß er in terris imperii ankommen und also ime
26
iure hospitii ein mehrer ehrentbiettung als andern im reich gesessenen stän-
27
den gebüeren wolt, 3. daß er mediator und daher billich ein mehrers ze
28
respectiren, 4. were von unß ime nit vigore decreti Caesarei, sondern an-
29
gedeütter respecten willen dise ehr erzeigt worden. Und weil es sich ie one
30
ungleiche nachred wider die Kayserliche auctoritet mit entgegenschikhung
31
der gutschen nit würde practicirn lassen, zumahlen zwischen denn Spa-
32
niern und Franzosen dessentwegen auch unglegenheit zu befahren, also
33
möchte zu verhüettung aller dergleichen unglegenheiten der sachen eint-
34
weder mit einer protestation und reservation oder aber mit deme ze
35
helffen sein, daß Ihr Fürstliche Gnaden, der herr bischoff von Oßnabrukh,
36
sambst dem herrn graffen von Königsekh

43
Berthold Gf. von Königsegg-Rothenfels (1593–1663), Domscholaster in Köln, ursprünglich als kur-
44
kölnischer Mitbevollmächtigter vorgesehen.
als mitgesandten al incognito
37
sich hereinbegeben theten.

38
Hierauff sagte er, daß dergleichen von unß angezogne motivi bereits weren
39
in deliberatione gewesen, man hette aber iederzeit befunden, daß das ange-
40
regte Kayserliche decretum eine praeiudicirliche consequentz dißortts nach
41
sich ziehen würde. Dann wo daß ius hospitii so weit vorgezogen werden solt,
42
so wurde es endtlich dahien kommen, daß die herren churfürstlichen nit nur

[p. 113] [scan. 161]


1
den Venetianern, sondern auch den Hollendern und mehr andern ständen,
2
so sich der souverainitet berüembten, nachgehen und endtlich gar vor der
3
thür drauß bleiben müeßten. Mit der protestation werde seines erachtens der
4
sachen nit ze helffen sein, dann diß gebe nur mehrer weitterung und unge-
5
legenheit. Daß andere aber, unbekandt einzekommen, wann es bei ime
6
stünde, wurde er vor das beste und rathsamste halten, wie er dann nit
7
ermanglen wölle, angedeütten herren alles beweglich ze representiren.

8
1644 IV 17
Sonntag Sontag morgendts hatt er sich widerumb beim herrn
9
grafen angemeldt und, waß ime uff sein ersten bericht von herrn bischoff zu
10
Oßnabrukh vor anttwortt einkommen wer, referirt, worauß dann ze sehen
11
geweßt, daß derselb nochmalen uff seiner meinung verharren thue und nit
12
gemeint wer, one weitern bevelch von Ihrer Churfürstlichen Durchlaucht zu
13
Cöln allherzekommen, dabei er gleichwol pro singulari motivo angezogen,
14
daß wir, Kayserliche, dem Venetianischen ex decreto Caesaris die gutschen
15
entgegengeschikht; hetten nun Ihr Maiestät unß diß bevehlen wöllen, so
16
hätten sie auch, wie man es in hoc puncto gegen denn churfürstlichen halten
17
solte, bevehlen könden.

18
Re deinde per dominum comitem mecum deliberata, und daß wir in allweg
19
schuldig weren, alle mittel und weg ze suechen, damit ime, unß und denn
20
churfürstlichen gesandten kein unwillen oder mißtrawen entstende, haben
21
wir darfür gehalten, weiter anzezeigen, erstlich sovil das entgegenschikhen
22
anlangte, weil einmal dessen kein exemplum vorhanden und diser actus in
23
publicam omnium notitiam gelangen thet, daß wir unß darzu ie nit verste-
24
hen köndten, sondern nochmalen daß beste mittl ze sein erachteten, daß sie
25
unbekandter dingen hereinkommen theten, wie es dann der nuncius apos-
26
tolicus selbst, auch der conte d’Avaux also vorgehabt hetten, wo sie nit un-
27
serestheils weren praevenirt worden. Es weren aber sonst Ihr Fürstliche
28
Gnaden nit recht bericht, dann von Ihr Kayserlicher Maiestät unß wegen
29
entgegenschikhung der wagen gegen dem Venetianischen gsandten daß ge-
30
ringste nit, sondern allein in genere bevohlen worden, daß wir ine als ande-
31
rer gecrönten häupter gsandten, doch suo loco et ordine et sine praeiudicio
32
aliorum, tractiren solten. Und were mit entgegenschikhung der wagen von
33
unß vornemblich allein dahin gesehen worden, weil er gleichwol ein media-
34
tor sein soll, damit wir hierdurch desto bessern willen und naigung gegen
35
Kayserliche Maiestät und deß reichs sachen erbawen möchten.

36
Mit der visitation verhofften wir, bei Ihr Kayserlicher Maiestät veranttwortt-
37
lich sein werde, wann sie, churfürstliche gsandten, insgesambt unß zum
38
ersten mahl besuechen theten und gleichwol von sonderbarer ihrer abord-
39
nung, und waß sie bevelcht, kein weitere anregung theten dann, nachdem sie
40
von Ihr Churfürstlicher Durchlaucht hieher bei den fridenstractaten unß ze
41
assistiren verordnet, wie sie dessentwegen unß mit nechstem absonderlich
42
beusechen, die gebür verrichten und, waßgestalten sie hierzu deputirt und
43
bevollmächtigt weren, eröffnen wolten, so hetten sie nicht underlassen wöl-

[p. 114] [scan. 162]


1
len, vor dißmahl unß zu begrüessen etc., und waß alsdann die gewonliche com-
2
plimenti mehrers mitbringen mögen, daß wir alsdann solche visita für ein
3
pure cortesia auffnemmen, inen auch die oberhandt ze geben über unß nem-
4
men wolten. Wann sie aber hernach sich bei unß ferner als gesandten ad
5
tractatum pacis angeben und ihren vortrag darauff mit übergebung der voll-
6
macht richten oder sonst hernach in solchen handlungen sive vocati sive non
7
vocati erscheinen würden, so hette es billich bei dem herkommen ze bleiben.
8
In huiusmodi modo conueniendi, proponendi, referendi, consultandi prae-
9
cipue elucere officium et autoritatem Caesaris.

10
Wölches herr graf ime, obgemeldten herrn thumbprobsten, also anzezeigen
11
benommen, weil ich selbst anderer hindernus wegen nit dabeisein könden.
12
Wie dann beschehen. Es hatt aber er, thumbpropst, und mit ime der cantzler
13
Merfeldt nochmaln gar starkh uff die entgegenschikung der gutschen ge-
14
trungen, mit vermelden, daß der herren churfürsten erhöhung auch zu der
15
Kayserlichen Maiestät erhohung diente, benebens aber herr bischoff zu Oß-
16
nabrukh nit darfürhalten wolte, daß die republica zu Venedig iemaln zu der
17
mediation angenommen, sondern solches zu Regenspurg Ihrer Kayserlichen
18
Maiestät vom churfürstlichen collegium hoch contradicirt worden, dann
19
waß mit außbringung der passaporti beschehen, were ein particularwerkh
20
und darumben nit ze schliessen, das gleich auch die mediation im hauptfrie-
21
denswerkh derselben nachgeben worden. So iedoch alles vom herrn grafen
22
überflüssig refutirt und zu verstehen geben worden, daß sonder zweifel die
23
admission diser republica ad interpositionem mit deß churfürstlichen collegii
24
wissen geschehen, wie dero gesandter auch in solcher qualitet durch daß
25
reich, in specie durch Frankfurt und Cöln uff hieher geraißt und nun in 5
26
gantzer monat allhier wer, da dann dise gantze zeit einige contradiction vom
27
churfürstlichen collegio wider dise interposition biß uff dato unseres wissens
28
nit vorkommen. Darüber sie sich benommen, weitere relation an ihr princi-
29
palcollegas ze thun.

30

42
30 Die] am Rande: Hispani ad nos super plenipotantia Gallica.
Die dominica 17. huius conuenerunt nos ante prandium Hispani conuer-
31
sandi caussa super ista Gallorum plenipotentia. Putabant enim eam minime
32
sufficientem esse, 1. quod potestatem daret tantum de mediis cum aduersa
33
parte conferendi, non directe pacem concludendi, 2. quod stylus efformatus
34
esset ad exemplum pacis Veruienensis anno 1598

43
Frieden von Vervins 1598 V2 zwischen Frankreich, Spanien und Savoyen. Druck: J. DuMont
44
V 1 S. 561–564.
, sed cum fraude et dolo
35
immutatus verbaque ’sur iceux arrester et conclurre la paix’ ommissa, 3. quod
36
sine confederatis nihil possent concludere, eo[u]sque tam infra quam extra im-
37
perium saltem in genere innuerent, ideoque tractationem futuram incertam
38
atque in infinitum processuram, 4. quod instrumentum sub nomine regis
39
impuberis suique non potentis confectum neque a regina matre subscriptum
40
esset. Eam formam forte in regno tollerari posse, sed extra regnum Galliae
41
valere non debere.

[p. 115] [scan. 163]


1
Nos gratias pro communicatione egimus similiaque nobis occurrisse et im-
2
primis, quod in proemio de iustitia belli multa dicant, quae sine notabili prae-
3
iudicio admitti non possint. Deinde conuenit, ut, quando utrinque obiectio-
4
nes nostrae in scripturam redactae essent, a domino nuncio postulari deberet,
5
ut moneret, si quid contra nostras vellent opponere, id ipsi certo die ad se
6
deferrent, quo eodem et nos nostram quoque declarationem daturos. Interea
7
nos teneri ex forma commissionis haec cum nostris collegis Osnabrugae
8
agentibus, item electorum deputatis, siquidem interea aduenissent, communi-
9
care.

10
1644 IV 18
Montag

35
10 Lunae] am Rande: Ad Osnabrugenses pro consilio super plenipotentia Gallica.
Lunae 18. huius Hispani nobis suam declarationem
11
dederunt, ubiretantur [!], quae a nobis de caussa belli super proemio Gallicae
12
plenipotentiae monita, scripturae inseri non debere, sed oretenus tantum
13
mediatoribus proponenda fore, ne, si in scriptis proponantur, Galli arbitra-
14
rentur suam laesum iri reputationem ac pertinacius repugnarent, quod qui-
15
dem dissipando congressui ansam dare posset. In eo tamen nobiscum con-
16
cordes erant nisi remoto isto proemio ad tractandum descendi non posse.
17
Was nun dieser plenipotentz halber vorgeloffen, daß haben wir denen zu
18
Oßnabrukh uff ihr heut dato wegen der Dennemarkischen erclärung über
19
die Frantzösische anerbottne interposition von Oßnabrugg eingelangten
20
bericht [ 229] durch ein außfüerlich schreiben mit beyschluss einer abschrifft
21
von derselben zu wissen gethan und ihr guetachten darüber begehrt [ 230].

22
1644 IV 19
Dienstag

36
22 Dinstags] am Rande: Ad eosdem de eodem negocio.
Dinstags, den 19. huius, schicken wir inen hernach
23
ein abschrifft der Spanischen erclärung, mit anzeig, waß deren meinung wer
24
wegen deren in proemio angezogenen iustification de caussa belli [ 231].

25

37
25 Montag] am Rande: Aduentus monsieur Toullerie.
Montag abendts ist in Münster der im Haag ein zeittlang geweste Französi-
26
sche ambassador monsieur Toullerie

40
Vgl. oben [S. 47 Anm. 1.]
zwar unbekandterweise ankommen
27
und selbigen abendts dessen ankunfft durch den conte d’Auaux umb 7 und
28
8 uhren unß, denn Kayserlichen, wie auch den Spanischen gesandten inti-
29
mirt worden. Darauff die Spanischen gleich selbige nacht, wir aber den
30
dienstag vormittags ine durch unsere leutt besuchen und unß der visita
31
erbietten lassen.

32

38
32 Martis] am Rande: Percunctatio interpositorum de nostra sententia super plenipo-
39
tentia Gallica.
Martis sub noctem miserunt ad dominum comitem nuncius et orator Vene-
33
tus percunctatum, quando nobis placeret declarationem nostrae mentis ad
34
plenipotentiam Gallicam proferre. Respondit se et me mandato Caesaris

[p. 116] [scan. 164]


1
teneri omnia eiusmodi grauioris momenti negocia cum Caesareis legatis
2
Osnabrugae agentibus communicare, itaque nos eorum exspectare respon-
3
sum ac tum absque mora, quid nobis videatur, dominis mediatoribus exposi-
4
turos esse, rogare, ne tantillum morae aegre ferant. Minister ad haec, sed ut
5
aiebat sine mandato, indicauit Gallos iam se declarasse, quod nihil in nostra
6
plenipotentia desiderent.

7
1644 IV 21
Donnerstag

36
7 Jouis] am Rande: Reuisitatio Seruienti ad nos.
Jouis 21. huius comes Seruientus reuisit ad domi-
8
num comitem Nassau. Ego enim negociorum caussa interesse non poteram.
9

37
9–14] ursprünglich hinter 23.
Vom 21. eiusdem schreiben wir an grafen von Vehlen umb sein guettachten
10
wegen befreyung eines gewissen zirkhs umb die stätt Münster und Oßna-
11
brukh von militarischen exactionibus, hin- und widerstreiffen, reseruata
12
tamen contributione, uff deren von stifft und ständen allhie anlangen [ 235].
13
Nota: Eodem schreiben wir ime auch wegen passertheilung vor denen
14
Hessischen gesandten.

15

38
15 Eodem] am Rande: Ad Caesarem de curialibus electoralium.
Eodem die referirn wir Ihr Kayserlicher Maiestät, waß mit denn Churcölni-
16
schen wegen der curialien passirt, pitten eventualiter umb beschaidt, 2. die
17
edition der Französischen plenipotentz und waß für bedenkhen darwider
18
vorfallen, 3. deß Toullerie ankunfft und visita [ 232].

19
1644 IV 22
Freitag Freitags, den 22. huius, schreiben wir nach Oßnabrukh
20
mit communication diser relation ad Caesarem [ 233].

21
Vom 21. huius schreiben die von Oßnabrukh ihre bedenkhen wegen der
22
Französischen plenipotentz, darinn sie vornemblich die besorgende con-
23
iunctur deren im reich an die Franzosen henkender ständen urgiren [ 234].

24
1644 IV 25
Montag Darauff anttwortt er

40
Velen auf das Schreiben vom 21. April.
vom 22. huius, verstehets uff
25
eine neutralitet und helts uff 4 oder 5 meil unrathsamb, vermeint, in omnem
26
euentum sollt mans uff 10 meil extendiren, damit käme Dorsten und Mep-
27
pen

41
Dorsten an der Lippe, kurkölnische Festung im Vest Recklinghausen. Meppen, Festung an
42
der Ems im Niederstift Münster.
auch in sicherheit etc. [ 236].

28
Wir berichten ine aber hinwider vom 25. huius, daß es den verstand nit hab
29
zu einer neutralitet, sondern allein zu gemeldter befreyung, in wölcher daß
30
marchiren in casu necessitatis wol köndte außgenommen werden, mit be-
31
gehren seines fernern guettachtens [ 237].

32

39
32 Lunae] am Rande: Expositio obiectionum contra plenipotentiam Gallorum.
Lunae 25. huius ego et dominus comes conuenimus dominos interpositores,
33
qui una erant in domo ipsius domini nuncii, ipsis exposuimus nostras diffi-
34
cultates circa plenipotentiam Gallicam sequenti propositione oretenus pro-
35
lata:

[p. 117] [scan. 165]


1
Illustrissimi et Excellentissimi Domini. Cum nuper facta nobis plenipoten-
2
tiae Gallicae copia aliis tum distracti negociis mentem nostram, quid scilicet
3
nobis circa valorem et robur eiusdem videretur, statim aperire non potueri-
4
mus atque insuper necesse nobis fuerit ea de re cum suae Caesareae maie-
5
statis legatis Osnabrugum destinatis conferre, petendum ab Illustrissima
6
Vestra Dominatione Vestraque Excellentia nobis videmus, ut ne tantillum
7
quod intercessit morae aegre tulisse velint. Res est de qua agitur haud
8
exigui momenti et quae multa ac magna consideratione opus habeat. Sunt
9
enim plenipotentiae et mandata legatorum quasi quaedam fundamenta et
10
fulcra, quibus uniuersa pacis communis structura imponi atque superstrui
11
debet, quae quidem firma ac solida exaedificari nequit, nisi et illa prius fide-
12
liter et circumspecte iacta esse constet. Re igitur cum quibus oportet dili-
13
genter ponderata, priusquam negocium ipsum pacis aggrediamur, tria nobis
14
puncta circa regis christianissimi legatorum plenipotentiam expendenda
15
esse videntur.

16
Et primo quidem animaduertimus totum instrumenti contextum sub
17
nomine, persona et subscriptione regis directe factum et descriptum esse
18
nulla prorsus pupillaris aetatis vel administrationis tutelaris mentione facta,
19
cum tamen notorium sit rege in pupillari aetate subque tutorum auctoritate
20
constituto nullum administrationis actum nisi tutorum auctoritate gestum
21
valere posse. Et vero legitime constare debet actum tali auctoritate gestum
22
esse, quod quidem ex ipso plenipotentiae instrumento probari posse nobis
23
minime videtur. Etsi enim illa verba adiiciantur ’par l’aduis de la reyne
24
regente‘ etc., tamen, praeterquam a rege in pupillari aetate constituto pro-
25
feruntur, consilium illa denotant, non auctoritatem. Nec etiam regina ipsa
26
nec caeterorum administratorum quisque nomen suum subscripsit. Dicant
27
fortasse plenipotentiarii Gallici hanc esse consuetudinem et stylum curiae
28
regiae tempore minorennitatis regis atque ita sub praedefuncto rege, cum
29
adhuc in minoribus constitutus esset, obseruatum fuisse. Sed ista consuetudo
30
in iis tantum rebus locum habere videtur, ubi in ipsa Gallia cum statibus,
31
ordinibus et subditis regni agitur, quibus forma administrationis ignota esse
32
non potest et in quam ipsa voluntate parendi consensisse praesumuntur. In
33
iis vero, quae cum exteris geruntur, non ad usum cuiusque regni, sed ad ius
34
commune et gentium respiciendum esse neminem credimus negare posse.
35
Sane non desunt haud contemnendae auctoritatis iurisconsulti, qui expresse
36
doceant regem, qui eius est aetatis, quae maturitatem iudicii non habet, pacem
37
facere non posse, hoc enim casu remanente quidem in regis patrimonio ipso
38
imperii iure seorsim considerato, exercitium tamen administrationis penes
39
populum aut cui id populus commiserit esse. Et merito. Cum enim pacis
40
exsecutio non tam regem quam populum uniuersum concernat nec sine
41
maximo singulorum damno subditorum frangatur, omnino rationi con-
42
veniens est ea cautione in huiusmodi negotiis gerendis progredi, ut ne in
43
regis arbitrio sit post finitam tutelam solo minorennitatis obtentu excussa
44
pace ad bellum redire. Exemplum huius rei perillustre habemus, quando inter

[p. 118] [scan. 166]


1
Carolum V. Caesarem

36
Karl V. (1500–1558), Erbe der burgundischen Länder 1506, selbständig 1515, Kg. von Spanien
37
1516, Kaiser 1519, dankt ab 1555/56.
et Franciscum I. Galliarum regem

38
Franz I. (1494–1547), Kg. von Frankreich 1515.
pax inita fuit
2
Madriti anno Domini 1526

39
Frieden von Madrid 1526 I 14 (Druck: J. DuMont, Recueil II S. 112).
; ibi enim, cum rex quasi capite minutus valide
3
transigere non posse videretur, ab eius matre, domina Aloysia

40
Luise (1476–1531), Tochter des Hgs. Philipp I. von Savoyen, verheiratet 1487 mit Charles d’
41
Orléans (1459–1496), comte d’Angoulême.
duce
4
Sabaudiae, quam ille, antequam ad bellum Italicum proficisceretur, regentem
5
et administratricem regni constituerat, oratores cum mandatis et pleni-
6
potentiis ab ipsa tanquam regente expeditis et quidem a curia parlamenti ut
7
loquuntur verificatis [adfuerunt]. Quod claro nobis argumento fuerit con-
8
suetudinem illam nec perpetuam nec extra regni fines extendendam esse.

9
Secundo: Adducuntur quaedam in proemio ad caussam et iustificationem
10
belli pertinentia, ubi nonnullis in hanc sententiam praemissis per illa verba ’le-
11
quel ayant ésté contrainct de prendre les armes‘ etc. diserte asseritur regem
12
defunctum iustis et toti mundo cognitis caussis ad bellum gerendum com-
13
motum fuisse. Cum autem in Caesaris regisque catholici mandatis nihil om-
14
nino tale reperiatur, non quod iustitiam bellorum a se gestorum coram aequo
15
iudice propugnare nequeant, sed quod in eiusmodi instrumentis contentio-
16
sae disputationi caussam dari nollent, sane perspicuum omnibus est haud
17
mediocriter laesum iri honorem Caesareum regiumque, si ad talem publice
18
exhibitam plenipotentiam in tractatus de pace descendere necesse haberent.
19
Aequum igitur erit, ut, quemadmodum ab his regis christianissimi honori et
20
existimationi parcitum est, pariter ab aduersa parte horum quoque honori et
21
existimationi parceatur. Considerandum enim Vestrae Illustrissimae Domi-
22
nationi Vestraequae Excellentiae relinquimus, quid futurum existiment, si
23
Caesar reuocato a nobis mandato aliud submittat inserta aliqua praefatione,
24
quam iniquis modis bello petitus ipse diuusque eius pater

42
Ferdinand II. (1578–1637), Erbe der innerösterreichisch-steiermärkischen Länder 1590, selb-
43
ständig 1595, Kg. von Böhmen 1617, Kg. von Ungarn 1618, Kaiser 1619.
fuerit, quanta
25
necessitate compulsi ad arma deuenissent, ut imperium, se suaque omnia
26
defenderent aduersus vim iniustam. Plenipotentiae et mandata instrumenta
27
publica sunt, quae in omnium oculos notitiamque incurrunt, nemo hac
28
ratione iniustitiae aut violentiae notam vel infamiam sibi a praesenti et
29
posterorum nostrorum aetate imputari aequo animo tulerit.

30
Tertio: Videtur regis christianissimi legatis plenipotentia ad tractandum et
31
concludendum pacem dari nulla nisi coniunctim, praesentibus et adstantibus
32
Galliarum confaederatis non solum diserte expressis, sed etiam generaliter
33
omnibus vel in imperio vel in Italia constitutis. Quo quidem loco duo nobis
34
consideranda veniunt. Prius est, quod inter istos faederatos Caesari cum
35
ducissa Sabaudiae

44
Christine de France (1606–1663), Tochter Kg. Heinrichs IV., verheiratet 1619 mit Hg. Viktor
43
Amadeus I. von Savoyen (1587–1637), Regentin für ihren minderjährigen Sohn Karl Emanuel
44
II. (1634–1675).
aliisve Italiae principibus sicut etiam cum Hollandis bel-

[p. 119] [scan. 167]


1
lum non sit nec igitur caussam habet cum his de pace agendi aut eosdem
2
tanquam regis christianissimi socios ad communes tractatus contra se admit-
3
tendi. Atque idcirco, si plenipotentiarii Gallici his semotis aut absentibus
4
potestatem tractandi non haberent, videri possunt sufficienti mandato in-
5
structi non esse. Posterius est, quod allegata ordinum imperii cum rege chris-
6
tianissimo confoederatio seu colligatio, de qua tamen Caesareae maiestati
7
non constat, eiusdem dignitati et auctoritati directe repugnat. Videretur enim
8
Caesar acceptando talem plenipotentiam tacita quadam confessione etiam con-
9
faederationem inter ordines imperii et regem christianissimum, quemadmo-
10
dum allegata est, approbasse, quod quidem salua maiestate sua, salua aurea
11
bulla, salua capitulatione Caesarea, saluis imperii constitutionibus facere nec
12
potest nec debet. Sane inter plurimas pacis cum regibus Galliarum conuentio-
13
nes nullam eiusmodi clausulam plenipotentiarum instrumentis antehac adiec-
14
tam fuisse notamus. In ipsis quidem pacificationum formulis, quae circa unius
15
alteriusve partis socios aut faederatos fieri oporteret, saepius cautum legimus.
16
sed ista non nisi habito utrinque partium consensu processere. Unde in praeal-
17
legata Madritensi conuentione statim in principio haec verba leguntur: ’en-
18
semble leurs amis, alliez et confédérez, qui par commun consentement dudits [!]
19
signeurs empereur et roy seront particulièrement dénommez et spécifiez et non
20
autrement‘. Quae cum ita sint, rogamus Illustrissimam Vestram Dominatio-
21
nem Vestramque Excellentiam, pro insigni sua prudentia cum regis christia-
22
ssimi legatis agant, ut perspecta nostrorum postulatorum aequitate cogitent,
23
qua ratione his remedia adferri planiorque via ad inchoandos negotii principa-
24
lis tractatus sterni queat. Possumus enim confirmare sacram Caesaream maie-
25
statem nihil potius habere, quam ut remotis omnibus difficultatibus atque
26
dubitationum caussis mature, syncere, tuto et quemadmodum publica fide
27
agentibus conuenit ad summam negocii propositi progredi liceat.

28
Ad hanc propositionem dominus nuncius, cum leuiter primas loquendi
29
Veneto detulisset, facta breui dictorum recapitulatione Italico sermone re-
30
spondit: Satis superque se intellexisse, quae circa plenipotentiam Gallicam
31
desideraremus, nec intermissuros omnia fideliter Gallis significare cumque
32
iis agere, ut quod rationi consentaneum fuerit praestent. Sperare tamen se
33
haud graue nobis futurum, si et ipsi, quae ad singula dici posse viderentur,
34
nobis familiariter exponerent, non quod postulata nostra, quae quidem bene
35
considerata iustisque rationibus niti viderent, refutare cupiant, sed ut ali-
36
quanto clarius expensis utrinque rerum momentis constare possit, quomodo
37
haec de legitimatione disputatio utriusque partis bona venia finienda esse
38
videatur. Et primo, quod ad stylum sub nomine et persona regis attineret,
39
videri sibi huic difficultati satis prouisum iri, si ratificatio eorum, quae de pace
40
conuenta erunt, non solum sub nomine regis sed etiam ordinum regni Galli-
41
arum expedienda promittatur, id quod et legatis Hispanicis placuerit. Deinde
42
Gallos dicere huiusmodi stylum iam a mille annis, quoties casus aliquis mino-

[p. 120] [scan. 168]


1
rennitatis regiae interuenisset, obseruatum fuisse, ubi et quandocunque cum
2
exteris aliquid publico nomine agendum fuerit, unde colligi possit ipsos ex
3
hoc quidem capite nullam immutationem suae plenipotentiae admissuros. In
4
secundo puncto videre se obstaculum, quo nisi sublato longis et acerbis
5
disputationibus ansam datum iri negare omnino non possint, nec enim se
6
ignorare, quam iustas Caesar caussas pro se allegare possit. Itaque operam
7
daturos, ut remedium conueniens inueniatur. In tertio autem puncto prio-
8
rem difficultatem nobis haud attendendam fore, satis constare Caesari cum
9
ducissa Sabaudiae caeterisque Italiae statibus, item cum Hollandis bellum non
10
esse, sed plenipotentiam Gallicam non tantum cum Caesare verum etiam
11
cum Hispanis tractandi potestatem continere, ad quos proprie ista clausula
12
spectare videretur. De ordinibus vero imperii putare se Caesarem accep-
13
tando plenipotentiam Gallicam cum his ibi allegatam colligationem appro-
14
basse censeri non posse. Aliud enim esse admittere illos tanquam faederatos,
15
aliud adprobare faedus. Hanc enim quaestionem, an iure vel iniuria cum
16
Gallis se coniunxerint, ad ipsos tractatus pertinere, ubi Caesarem impe-
17
ditum non iri, quae ad ius maiestatemque suam tuendam facerent, allegare.
18
Iam autem a Gallis reponi posse ordines imperii secum faederatos admitti
19
debere per tractatus praeliminares decisum esse.

20
Nos ad singula respondimus, et primo quod ad formam contextus attineret,
21
constare oportere stylum istum antehac cum exteris obseruatum et accep-
22
tatum fuisse. Etsi enim sciamus in renouanda neutralitate super comitatu
23
Burgundiae

41
Vertrag von Paris 1610 XII 10 (Druck: J. DuMont V 2 S. 153ff), ratifiziert durch Ehg.
42
Albert (1559–1621) und die Infantin Isabella Clara Eugenia (1566–1633) als Regenten der
43
Niederlande 1611 I 20, durch Frankreich 1611 II 1.
post mortem Henrici quarti

44
Heinrich IV. (1551–1610), Kg. von Navarra 1572, Kg. von Frankreich 1589.
eandem formam fuisse adhibitam,
24
tamen casum illum a praesenti plurimum differre, nam et bellum tum tem-
25
poris inter Galliae et Hispaniarum coronas fuisse nullum et renouationem
26
illam non fuisse nouam conuentionem, sed iam pridem initae prorogationem
27
ideoque minoris praeiudicii. Nunc autem cum maius praeiudicium vertat,
28
maiori etiam cautela opus esse. Quod autem ratificatio sub nomine et con-
29
sensu statuum regni expedienda offeratur, id quidem respuendum non
30
videri, sed tamen securos nos interea de tractantium potestate reddi opor-
31
tere. In secundo puncto libenter nos intellexisse dominos mediatores pon-
32
dus et grauitatem nostrae oppositionis attendere. Sane Caesareae maiestati
33
integrum non esse tanto suae caussae praeiudicio ad tractatus descendere.
34
Posse iustitiam caussae Deo utrinque committi. Si pacem inire cupiant Galli,
35
contentos esse oportere, ut de iis tantum, quae ad componendas discordias
36
proprie spectant, agatur. In tertio dare nos interpositorum sollicitudini,
37
quod clausulam istam benigne interpretentur, sed tamen nobis de mente
38
Gallorum, quam illi futuro tempore vel etiam in his ipsis tractatibus super
39
interpretatione istius clausula allaturi sint, non constare. Nobis omnino
40
adlaborandum, ne ista occasione Caesareae maiestati directe vel indirecte

[p. 121] [scan. 169]


1
praeiudicium aliquod obiiciatur. Simultaneam istam coniunctionem eorum
2
statuum, cum quibus controuersia armata non est, Caesaris partes summ-
3
opere grauare ideoque admitti non posse. Conuentionis praeliminaris eum
4
sensum non esse, de saluis conductibus ibi actum, non qua forma et modo ad
5
tractandum admitti debeant. Rem in eo verti, ut Gallicis plenipotentiariis
6
nostrae oppositiones exponantur. Si eam dederint ad singula declarationem,
7
quae tollerari et ad quam salua Caesaris maiestate citraque praeiudicium in
8
tractatus descendi possit, a nobis quoque nihil nisi quod rationi consen-
9
taneum sit expectandum fore.

10
Super his cum paulisper sermones miscuissemus, dominus nuncius singulas
11
nostras oppositiones sumto calamo breuiter notauit seque statim de his cum
12
Gallis communicaturos receperunt. Sub finem adiecit Venetus id nobis
13
quoque significare se posse, Gallos nihil habere, quod nostrae plenipotentiae
14
obiicere cupiant. Itaque discessimus comitante nos domino nuncio, Veneto
15
autem in conclaui remanente.

16
1644 IV 26
Dienstag Postero die martis mane dominus nuncius per unum
17
ex familiaribus suis significari nobis iussit ea, quae a nobis proposita fuerant,
18
statim et quidem summa fidelitate cum Gallis communicata visumque ab initio
19
omnia bene processura esse, postea tamen enatum aliquod impedimentum,
20
quod aliunde ad aures nostras peruenturum sit. Formalia erant ’che li pareva, le
21
cose caminassero assai bene, ma da poi fosse nato qualche intoppo, che per-
22
verra all’ orecchie nostre per un’ altra strada‘, nec plura explicare volebat.
23
Eodem a meridie adiuimus oratorem Venetum eique ratificationem Hispani-
24
cam conuentionis praelimiaris obtulimus rogantes, quod ex pacto singulari
25
sub initium huius congressus in manus plenipotentiariorum Gallicorum
26
tradi deberet, dominus nuncius autem id facere recusasset, ne per indirectum
27
in negocia cum haereticis immisceretur, ut id laboris sibi sumere hancque
28
ratificationem Gallis nostro nomine tradere vellet. Quod et se facturum
29
pollicitus est statimque subiunxit eadem de caussa se solum, quid heri cum
30
Gallis super nostris oppositionibus contra ipsorum plenipotentiam actum
31
esset, nobis indicare debere. Omnia, quaecunque in medium protulissemus,
32
ipsis fideliter exposita fuisse visosque admodum inclinare, ut nobis de singu-
33
lis conuenienter satifacerent. Sed postea superuenisse literas Osnabrugha, qui-
34
bus intellexerint, etsi Sueciae legati modum Caesarianis proponi fecissent,
35
quo non obstante Danico bello ad editionem plenipotentiarum utrinque
36
deueniri posset, Caesarianos tamen consentire noluisse cum excusatione,
37
quod prius ad Caesarem referre eiusque responsum expectare deberent.
38
Cum autem ex conuentione praeliminari clare constet utrobique tractatus in
39
singulis articulis pari passu ambulare debere, Gallos, ne praeiudicium suis
40
foederatis inferant, ad ulteriora procedere nolle, nisi et Osnabrugae pariter,
41
ut hoc loco factum est, plenipotentiae utrinque edantur, nec se suam exhibi-
42
turos fuisse, si eiusmodi difficultatem a Caesareanis Osnabrugae obiectum
43
iri praesciuissent. Hortabatur igitur nos, ut cum illis ageremus, ne diutius

[p. 122] [scan. 170]


1
cunctarentur, sed cum Suecis de modo exhibendi conuenirent. Credibile
2
enim esse utrinque, non minus atque hic contigisset, quosdam defectus ob-
3
iectum iri, adeo ut multum adhuc temporis elapsurum esse videatur, prius-
4
quam iste de legitimatione articulus definiri posset.

5
Ad haec a nobis breuiter responsum haud libenter nos intelligere Gallicos
6
plenipotentiarios ob hanc caussam moras nectere velle, alio statu hic et alio
7
Osnabrugae negocium deprehendi. Summam ibi difficultatem in absentia
8
mediatoris consistere et quod Danus omnibus, quae contra susceptum
9
mediationis officium facere viderentur, se opponat. Nos tamen hac de re ad
10
nostros collegas scripturos ac penitius introspectis negotii circumstantiis
11
sententiam nostram planius aperturos esse. Venetus ad haec submonuit non
12
attendendam porro fore Danicam controuersiam. Incertum enim esse, quan-
13
do tandem componi possit. Interea tractatus pacis cum Gallis et Suecis non
14
esse suspendendos.

15
Nach Oßnabrukh berichten wir in beanttworttung ihres schreibens vom 21.
16
diß, waßgestalt dise vorstehende action abgeloffen, mit widersendung ihrer
17
einschlüssen, de 26. huius [ 238].

18

40
18–25] ursprünglich hinter S. 124,8.

41
18 Von] am Rande: Resolutio Caesaris.
Von Ihr Kayserlicher Maiestät seind unß den 26. schreiben einkommen uff
19
relation vom 24. Martii, darin vermeldt, wir hetten mit exhibition der voll-
20
machten noch waß innhalten könden. Und weil alle gelosia mit füreilung der
21
tractaten gegen Dennemarkh zu verhüetten, so sollen wir zwar, wann die
22
mediatores selbst waß an unß gelangen, unß der fürdernus willig erscheinen
23
lassen, vor unß selbst aber daß werkh nit treiben. Im übrigen sollen wir unß
24
dem an die von Oßnabrug ergangnen bevelch gemäß verhalten und dessen
25
communication begehren, de 13. Aprilis [ 241].

26

42
26 Und] am Rande: Die von Oßnabrukh erfordern guettachten super extraditione pleni-
43
potentiarum.
Und dieweil unß die von Oßnabrukh eben bei der ordinari eodem hoc die
27
vom 24. huius umbstendlich berichtet, waßgestaltet der Salvius newer din-
28
gen an sie gesetzt, mit der extradition der vollmachten uff sein vorgeschlagen
29
mittel fortzegehen, er auch die zuvor im gegebene abschlägige anttwortt,
30
und das mans erst an Kayserliche Maiestät referirn wolt, gantz übel auff-
31
genommen, sich auch erclärt hette, bei denen Franzosen erinnerung ze thun,
32
weiter mit denn tractaten in Münster nit zu verfahren, biß zu Oßnabrukh
33
solche editio plenipotentiarum auch erfolgt wer, daß auch der Denische
34
gesandt, der von Langermann, an den sie dises zuemuetten gebracht hetten,
35
sich hierinnen nichts sattes erclären wöllen, sondern allein protestiren thue,
36
daß man seinem könig nichts praeiudicirliches einwilligen solte, dessent-
37
wegen sie dann von unß einen rath und guettachten begehrten [ 239].

38
1644 IV 27
Mittwoch

44
38 So] am Rande: Colloquium ea caussa cum Hispanis.
So haben wir mercurii, 27. huius, unß hierüber mit
39
denn Spanischen beratschlagt und dessen verglichen, daß inen zu Oßna-

[p. 123] [scan. 171]


1
brukh so vil an handt geben werden solte, daß sie dem Salvio vorhalten
2
soiten, es were einmaln verglichen, daß die Oßnabrukhischen tractaten per
3
mediatores solten gefüeret werden, und obwol mit Dennemarkh die be-
4
kandte ungelegenheiten erfolgt, so were doch annoch ein Denischer gesand-
5
ter in loco. Wann sich die Schwedischen resolvirten, ihre plenipotentz durch
6
desselben mittel ze ediren, so weren die Kayserlichen dessen auch zefriden.
7
Wann sie aber sagten, sie wolten mit dem Langermann nichts ze schaffen
8
haben, alsdann und nit ehender were diß pro 2. vorzeschlagen, daß man
9
beederseits dem Langermann heimbgeben thet, nomine sui regis einem ter-
10
tio, als etwan (dem decan zu St. Johann

42
Raban Heistermann.
), so vil auffzetragen, daß der die
11
plenipotentzen von eintweden theilen erheben und gegeneinander com-
12
municiren solt. So nun die Schweden, wie wol zu vermuetten, ein und anders
13
außschlagen theten, so blieb die mora uff inen und nit denen Kayserischen
14
und wurde auch dem könig in Dennemarkh einige ursach, daß er umbgan-
15
gen worden, nit gegeben sein. Solten sie es aber eingehen und der Langer-
16
mann sich nit dazu verstehen wollen, so were abermals denn Kayserlichen
17
kein schuldt zuzemessen. Benebens wurde vonöthen, eodem quasi momento
18
dem Langermann disen vorschlag, doch ebenmässig nit zemal, sondern suc-
19
cessive anzezeigen und zugleich an die Schwedischen bringen ze lassen. Es
20
gehe dann, wie es wolle, so wurde man denen allhiesigen interpositoribus
21
genuegsamb remonstriren könden, daß der sachen aigenschafft nach an der
22
Kayserischen seitten anderst nit were zu verfahren gewest, alle schuldt aber
23
eintzig auff dem gegentheil beruhen thet.

24
1644 IV 28
Donnerstag

39
24 Uff] am Rande: Et responsum nach Oßnabrukh.
Uff solche weiß schreiben wir an sie, Oßnabrukhi-
25
sche, sub dato 28. huius [ 240].

26

40
26 Jovis] am Rande: Colloquium cum domino nuncio de prohibito tympani militaris pulsu
41
transeuntibus nobis Caesareis legatis.
Jovis 28. huius conuenimus dominus comes et ego dominum nuncium, quod
27
colonellus huius urbis

43
Johann von Reumont.
ob obmissum transeunte comite tympani pulsum se
28
id mandati ab eodem accepisse diceret. Sed dominus nuncius statim audita
29
caussa nostri aduentus se excusauit negauitque a se quicquam mandatum,
30
intellexisse se quidem ea caussa et ob quosdam a ciuibus sparsos immodera-
31
tiores sermones in otium Gallorum enascituram quandam amarulentiam,
32
maxime quod Galli conquererentur haec contra neutralitatem fieri videri.
33
Itaque cum praedicto colonello collocutum, an aliqua particularis obligatio
34
erga Caesarem reseruata esset, et, cum hoc ille negaret, percunctatum, an
35
omnino necesse fuerit pulsando tympana singulare quid honoris exhibere
36
Caesareanis, illoque negante et omitti posse dicente se hoc ipsius discretioni
37
reliquisse, cum Gallis autem hac de re se plane nihil egisse. His auditis putaui-
38
mus nobis acquiescendum fore, ne eo ipso dum pertenderemus neutralita-

[p. 124] [scan. 172]


1
tem suspectam redderemus. Obiter etiam hac occasione mentio facta est de
2
tractatibus Osnabrugensibus. Et cum dominus nuncius diceret se his
3
rebus immiscere nolle, at vero, inquam ego, saepius haec talia incident,
4
maxime quando Galli inhaerendo suae plenipotentiae non nisi coniunctis
5
secum protestatitibus tractare velint. Tum ille, ego sedulam operam dabo, ut,
6
quae Caesarem regesque ipsos concernunt, componantur. De caetero vide-
7
rint illi. Si Galli omnia cum protestantibus miscere velint, aliud mihi consili-
8
um capiendum erit.

9

37
9 Von] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh.
Von Osnabrukh communicirn unß bemeldt Kayserlich schreiben , darinnen
10
vermeldt, daß Ihr Kayserliche Maiestät von den churfürsten guettachten
11
erfordert, ob omissa Danica interpositione et quando mit denn Schwedischen
12
fridenstractaten zu verfahren, biß dahin könden Ihr Maiestät sich keines
13
endtlichen resolviren. Zwar wann Langermannus die extraditionem plenipo-
14
tentiarum begehr und vermittlen wöll, soll man mit der edition fortfahren,
15
wann es aber allein die Schweden begehren, nit. Die commissarii melden sonst
16
in ihrem schreiben, daß der Franzosen vollmacht, auch die außlassung des duca
17
d’Orleans ze opponiren und die beliebung der Denischen interposition auß
18
derselben denn Franzosen ze remonstriren, de 27. Aprilis [ 242].

19

38
19 An] am Rande: Relatio ad Caesarem.
An Ihr Kayserliche Maiestät referiren wir obigen verlauff denn herrn media-
20
torn vorgetragner oppositionum contra Gallicam plenipotentiam, de 28.
21
huius [ 243].

22
1644 IV 29
Freitag

39
22 Nach] am Rande: Nach Oßnabruk.
Nach Osnabrukh remittirn wir die obbedeutte com-
23
municirte originalia mit anhang, wie starkh der Venetianische gegen den
24
Spanischen gsandten abermals getriben, daß die Oßnabrukhische tractaten
25
non attento Dano möchten fortgesetzt werden, de 29. eiusdem [ 244].

26
1644 IV 30
Samstag

40
26 Notandum] am Rande: Veneti interpellatio pro impertiendo salvo conductu Thuillerie.
Notandum hic, quod orator Venetus nomine legati
27
Gallici de Thuillerie, quando coram ipso et nuncio oppositiones nostras
28
contra plenipotentiam Gallicam explicuimus, a nobis literas salui conduc-
29
tus petiit hoc praetextu, quod, cum nuper ipsum salutasset ac quando esset
30
abiturus quaesisset et an iterum tanto ab Holandis aut Hassis accepto prae-
31
sidio, quod quidem non solum prouinciae sed et nobis, qui tractandae pacis
32
conuenissemus, ob victualium penuriam graue futurum esset, tum ipsum
33
respondisse sibi quidem adhuc nihil certi constitutum, quod ignoraret, an
34
a nobis literas salui conductus possit obtinere, caeteroqui se libenter prae-
35
sidio militari abstinere velle. Itaque cupere se scire aiebat Venetus, an non
36
hac in parte simus gratificaturi dicto domino legato. Respondimus nobis

[p. 125] [scan. 173]


1
quidem non constare, qua in qualitate et quo fine huc aduenerit iste legatus
2
et quorsum abeat, an commissionem habeat, quae ad praesentes pacis trac-
3
tatus facilitandos tendat. Si enim ipsius negociatio ad huiusmodi finem di-
4
recta esset et cum legatis Suecicis tale quid suo et reliquorum suorum colle-
5
garum nomine agere vellet, nos ipsi literas salui conductus Osnabrugum us-
6
que non denegaturos. Extra hos fines nobis progredi non licere. Acquieuit
7
huic nostro responso Venetus. Et cum altero post die, quando ipsum seorsim
8
conueneramus, repetiit suam petitionem contestatus nullo alio fine Gallicum
9
hunc legatum Osnabrugum proficisci. Itaque literas salui conductus conces-
10
simus tali forma, quemadmodum apud acta videre est [ 245].

11
1644 V 1
Sonntag

41
11 Dominica] am Rande: Valedictio ad nos eiusdem Thuillerie.
Dominica prima huius mensis a meridie circa quartam
12
conuenit nos in domo comitis Nassauii ipsemet Thuillerie valedicendi
13
caussa gratiasque egit perhumaniter pro concesso saluo conductu contesta-
14
tus iter suum ad conferendum cum Suecis Osnabrugi plane ad commune
15
nostrum pacis negocium pertinere neque se aliud in mandatis habere.

16
1644 V 2
Montag

42
16 Lunae] am Rande: Ad eundem a nobis valedictio.
Lunae 2. huius hora decima antemeridiana resalutaui-
17
mus eundem valedicendi caussa faustum iter adprecati cum voto, ut Deus
18
ipsius actiones in prosequendis regis christianissimi mandatis ad diuini sui
19
nominis gloriam ecclesiaeque catholicae in Germania vehementer afflictae et
20
laborantis dirigere dignetur, et cetera.

21
Ipse cum plurimum nostram humanitatem sibi exhibitam commendasset, ad-
22
iecit regem suum ac praecipue reginam omnino catholicae ecclesiae suam
23
integritatem et libertatem tum in Germania tum alibi stabilire cupere neque
24
in his tractatibus quicquam admissum iri, quod contra cedere posset. Postre-
25
mo et se nihil magis optare, quam ut Caesareae maiestati sua humillima of-
26
ficia praestare posset, erga nos quidem, ut quavis occasione data tanta hu-
27
manitatis officia compensare posset, operam daturum. Postea inter collo-
28
quendum ad exhibitionem mandatorum Osnabrugi disceptatam deuenit pu-
29
tans hac in re nullo opus mediatore, quod solum duas partes interlitigantes
30
concerneret et facili negotio expediri posset. Dani autem interpositionem
31
admitti non posse, quod iam bellum ipsi cum Suecis esset apertum. Ad ea
32
nos, culpam hoc loco a Caesare omnem abesse, mutata tamen tractandi forma
33
cogitatione altiori opus, an omnino Suecis in medio ab ipsis proposito
34
deferendum, maxime quod ipsemet Saluius protestatus fuerit se de hac pro-
35
posita forma nondum a regina sua mandatum accepisse; quare Caesarianis
36
imputari nihil posse, si et ipsi simili usi essent excusatione et vero, antequam
37
a Caesare resolutionem accepissent, ad nouam tractandi formam non veni-
38
rent. Ad extremum, cum longiorem ille conuersationem de hoc puncto ex-
39
petere videretur, respondimus abrumpendi colloquii caussa nos sperare pro-
40
pediem et huic rei aliquod inuentum iri remedium. Et sic datis ad valedicen-

[p. 126] [scan. 174]


1
dum dexteris discessimus comitante ipso nos usque ad rhedam. Et notan-
2
dum, quod omnibus his colloquiis non minus ipse quam reliqui Gallici
3
legati nos utrosque titulo excellentiae honorarunt, quemadmodum conuen-
4
tum erat.

5
An die herrn Kayserliche gesandten zu Oßnabrukh berichten wir allen disen
6
verlauff mit beiligender abschrifft des ertheilten passzettuls zu ihrer nachricht,
7
de 2. Maii [ 246].

8
1644 V 3
Dienstag

37
8 Von] am Rande: Resolutiones a Caesare duae. 1. Dennemarkische interposition nit ze
38
renuncirn.
Von Kayserlicher Maiestät kommen sub dato Wien,
9
20. Aprilis, bei der ordinari den 3. huius zween bevelch ein. Der erste in
10
beanttworttung unserer relation vom 9. eiusdem (wie sie per errorem ange-
11
zogen, da doch das datum vom 7. diß stehen solt) innhalts, das Ihr Maiestät
12
den könig in Dennemark von denn fridenstractaten praeteriren oder auß-
13
schliessen ze lassen nit gemeint, auch dessen erclärung mit ehistem durch den
14
von Plettemberg erwarten theten wie zugleich der churfürsten guettachtens,
15
derentwegen wir mit guetter manier alle handlung so lang auffziehlen wol-
16
ten [ 247].

17

39
17 Der] am Rande: 2. Kein geheime tractaten mit denn Franzosen anzunemmen.
Der ander, daß, ob unß wol in unser instruction aufferlegt, mit denn Franzo-
18
sen ein geheime nebentractation anzezettlen, iedoch wir anietzt unß dessen
19
propter mutatum rerum statum gentzlich enthalten, auch wan deßwegen
20
waß an unß gebracht, one Ihr Maiestät bevelch und vorwissen darzu nit ver-
21
stehen solten, de 20. Aprilis [ 248].

22
1644 V 5
Donnerstag

40
22 Auff] am Rande: Responsio ad easdem.
Auff dise bevelch anttwortten wir vom 5. diß mo-
23
nats Maii, daß solchem gehorsambst nachgelebt werden solle, wir auch eben
24
auß diser consideration biß daher auff etwan von denn Franzosen selbst
25
gegebenen anlaß zuruckhgehalten hetten und unß nichts auslassen wöllen;
26
daß es mit iustification der plenipotentzen noch in vorigen terminis bestehe,
27
wir auch deßwegen die caussas, warumb der Schwedischen vorschlag nach
28
zu Oßnabrukh mit der extradition nit verfahren werden köndten noch auch
29
deßwegen uff Ihr Maiestät seitten einige schuldt deß auffzugs ze legen, bei
30
dem Venetianischen ambassador (und folgendts beim nuncio, als der sich
31
sonst der sachen entschlagen thue, allein zum wissen) folgenden tags ze
32
remonstriren bedacht; waßgestalt der monseigneur Thuillerie von Münster
33
abgereißt und sich mit unß beurlaubt, wir auch ime uff deß Venetianischen
34
ambassadors ersuchen einen pass per Oßnabrukh ertheilt; und endtlich, waß
35
der thumbpropst von Paderborn

41
Dietrich Adolf von der Recke.
unß wegen der Churcölnischen gesandten
36
verhoffender ankunfft für anzeig gethan [ 249].

[p. 127] [scan. 175]


1

37
1 Von] am Rande: Schreiben von Oßnabrukh in puncto plenipotentiarum et infra.
Von Oßnabrukh empfangen wir anttwortt auff unser schreiben vom
2
28. Aprilis wegen der extradition ihrer vollmacht, innhalts, daß sie wegen
3
eingelangten Kayserlichen bevelchs der vorgeschlagenen mitteln keins
4
sich unterfangen derfften, sondern simpliciter erwartten müeßten, waß
5
Ihr Maiestät dißortts ferner bevelhen würden, mit begehren, ihre caussas
6
dem Venetianischen ambassador, soweit es sich werde thun lassen, ze re-
7
presentiren. NB: Hierbei ligt auch ein aviso wegen deß nuncii apostolici
8
befahrender parteylicheit [ 250].

9

38
9 Nach] am Rande: Responsio nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh anttwortten wir hinwiderumb, daß wir uff deßwegen mit
10
denn Spanischen gehabte conferentz ihre caussas erheblich finden und bei
11
dem Venetianischen ambassador die sachen bedeuttermaassen anzebringen
12
nit underlassen wolten, mit beilag abschrifft von vorstehenden zweyen Kay-
13
serlichen bevelchen, de 5. Maii [ 251].

14
1644 V 6
Freitag

39
14 Veneris] am Rande: Colloquium cum Veneto, quibus caussis Osnabrugae ad extradi-
40
tionem plenipotentiarum nunc quidem deueniri nequeat.
Veneris 6. huius a meridie accessimus oratorem Vene-
15
tum illique, quae ad nos legati Caesarei Osnabrugae agentes in puncto extra-
16
ditionis plenipotentiarum rescripsissent, sermone Italico, quia Latino non
17
utitur, explicauimus in hanc sententiam: Memoria nos tenere, quae nuper ante
18
paucos aliquot dies de Gallorum resolutione indicasset, quod nimirum in
19
negotio coeptae tractationis ulterius progredi nollent, nisi prius Osnabrugae
20
pariter utrinque inter Caesaris et Suecorum legatos mutua plenipotentia-
21
rum exhibitio et communicatio facta esset. Ea de re nos ad dictos Caesareos
22
legatos scripsisse propositis nonnullis mediis, quibus res transigi posse vide-
23
retur. Responso igitur ab his accepto, quid sentirent quibusque rationibus
24
niterentur, nos ipsi aperire velle.

25
Summam autem responsi in eo consistere, quod dicerent, dum de quaestio-
26
nibus praelimiaribus tractaretur, utrinque placitum, ut tota pacis cum corona
27
Sueciae tractandae actio mediante et interponente serenissimo Daniae rege
28
perficeretur. Non igitur in sua potestate situm formam tractandi dudum om-
29
nium partium assensu conuentam mutare, praesertim quod literae creden-
30
tiales, plenipotentiae diploma caeteraque, quae ad instructiones et ipsius ne-
31
gocii substantiam pertinerent, a Caesare habito ad Danicam interpositionem
32
respectu confecta essent. Quod autem postea status rerum atque adeo huius
33
interpositionis forma subsecuta Suecorum in regis prouincias irruptione
34
mutatus fuerit, id inter casus fortuitos resque insolitas adnumerari debere,
35
quae quidem sic euentura esse, ut Caesar praeuidere aut vero, an Sueci hoc
36
non obstante ad tractandum pacem descendere quave ratione, forma aut

[p. 128] [scan. 176]


1
modo procedere vellent, scrire non potuerit, ita pariter ipsi impossibile
2
fuisse, noua mandata nouamque instructionem suis legatis dare, quomodo se
3
ad talem aliquam ex parte Suecicorum legatorum nunc demum factam pro-
4
positionem gerere deberent. His insuper accedere, quod rex Daniae non
5
solum ministrum suum Langermannum Osnabrugae cum expresso mandato
6
reliquerit, ut, si quid in isto tractandae pacis negocio inceptaretur, quod in
7
praeiudicium suae mediationis tendere posset, aperta et publica protesta-
8
tione ius suum econtra tueretur, quemadmodum et iam ab ipso Langer-
9
manno, cum primum Suecos istam extradendi plenipotentias rationem pro-
10
ponere cognouisset, erga legatos Caesaris factum sit, verum etiam literis ad
11
omnes imperii electores et principes publice scriptis flagitarit, ne paterentur
12
ulla ratione pacem absque sua interventione tractari et concludi, quin potius
13
secum vires suos coniungerent atque una cum ipso in Suecos tanquam com-
14
munes omnium bene constitutarum rerum publicarum hostes pacisque
15
publicae turbatores mouerent.

16
Rebus igitur sic stantibus neutiquam Caesareis legatis licere posse, ut sua
17
priuata autoritate absque nouis Caesareae maiestatis mandatis ad eiusmodi
18
actum tantopere praeiudicalem, de quo haud exigui momenti consequentiae
19
in utramvis partem dependerent, procedant, praesertim cum interea ipsemet
20
Saluius ultro confiteatur se quidem a regina sua, quomodo mutato iam
21
interpositionis Danicae statu procedendum esset, mandatum aliquod speciale
22
non habere, ut eapropter legati Caesarei nulla ratione securi esse possint,
23
quae ad nouam illam a Suecis, ut praefertur, absque mandato propositam
24
formam agenda venient, a regina Sueciae rata habitum iri. Quodsi autem hac
25
de caussa tractatus ipsos prolungari contingat, culpam nemini aeque ac
26
Suecis ipsis originaliter imputari posse. Quibus cum optime perspectum
27
esset Danum ipsorum proprio et liberrimo assensu ad mediationis munus
28
admissum et delectum fuisse, praeter tamen omnium opinionem armis in-
29
festis eiusdem prouincias inuasisse omnique hostilitatis genere grassatos.
30
Nunc rebus omnibus turbatis aequum ipsos putare velle, ut Caesaris legati
31
nouam ex ipsorum fantasia inuentam tractandi formam admittere debeant,
32
quasi in ipsorum arbitrio situm sit omnibus quas velint leges praescribere,
33
minime attendentes Caesaris et regis Daniae legatos integras nouem menses
34
Osnabrugae commoratos fuisse, priusque legatio ista Suecica compareret. Ad
35
nos deinde quod attineret, scire dominum oratorem, qualiter exceptiones
36
nostras contra plenipotentiam Gallicam proposuerimus, Gallorum esse, ut
37
nobis respondeant mentemque suam declarent. Id si faciant, nos audituros,
38
sin minus, ipsorum nos hoc relinquere diiudicationi, satis nos ab omni mora
39
excusari, cum in nostra potestate non sit conditionem per se impossibilem
40
adimplendi. Plane quidem nobis persuasum esse nec ipsos Gallos aegre
41
ferre aut sinistre interpretari posse nostram hanc declarationem, cum rex
42
ipse christianissimus in sua plenipotentia apertissime dicat se ad instantiam
43
et interpositionem regis Daniae ad hunc de pace tractanda congressum con-
44
sentire voluisse.

[p. 129] [scan. 177]


1
Respondit sibi duo incumbere: prius, ut declarationem nostram cum adduc-
2
tis rationibus ad Gallos referat, quod et fideliter se facturum recepit, poste-
3
rius, ut tanquam mediator, quid expedire putet, nobiscum agat. Nos igitur
4
minime latere vigore praeliminaris conuentionis utriusque loci tractatus
5
pro uno haberi atque adeo pari passu procedi debere. Si ergo Osnabrugi
6
Caesar nisi reassumpta Dani interpositione tractare nolit, nec hic quicquam
7
tractari posse. Compositionem illam Danorum cum Suecis controuersiae
8
longissimi temporis esse et nos utrobiuis per 8 aut 10 annos domum redire
9
posse, donec finiretur. Sibi videri exhibitionem plenipotentiarum non tanti
10
esse praeiudicii, quemadmodum nobis videretur. Spectare hoc saltem ad
11
praeludia et ordinem tractatus, quae facilimo negocio etiam absque media-
12
tore perfici possit. Et multum forte adhuc temporis requisitum iri, donec de
13
oppositionibus contra plenipotentias non solum hic Monasterii factis sed
14
fortasse etiam Osnabrugae faciendis definiri posset. Regem Daniae iam in eo
15
statu esse, ut pro mediatore amplius admitti non possit etc.

16
Cum igitur animaduerteremus ipsum a scopo nostrae orationis aberrare,
17
regessimus distinguendum esse inter Caesarem et eius legatos, inter partem
18
principalem et mandatarium. Nostram orationem non eo pertinere, quod
19
Caesar interrupta Danica interpositione aliam de pace tractandi formam ad-
20
mittere nolit aut non nisi restituto ad interpositionem Dano tractare velit.
21
Satis enim nobis constare Caesaream maiestatem nullam viam, rationem aut
22
modum, quibus quidem ad securam pacis conclusionem perueniri queat,
23
repudiaturam esse. Sed id solum nos intendere, quod hoc mutato formae
24
prioris statu in potestate plenipotentiariorum situm non sit ob caussas alle-
25
gatas. Si noua aliqua forma ineunda sit, Caesaris omnino sententiam et vo-
26
luntatem prius exquirendam. Rem esse non leuem et quae matura delibera-
27
tione opus habeat. Exhibitionem plenipotentiarum quidem ipsam pacis trac-
28
tandae substantiam non concernere, ad tractatuum tamen fundamenta perti-
29
nere et modum ipsum talem esse, cuius approbationem a legatis extorquere
30
velle ob nouitatem nimis inciuile foret. Requisitionem illam Dani ad electores
31
et principes imperii multis de caussis valde considerabilem esse. Et posito,
32
quod porro interpositionis officio fungi nequeat, nihil tamen Caesaris lega-
33
tos, priusquam de voluntate suae maiestatis edoceantur, admittere debere,
34
quo rex se contemtui habitum iure merito conqueri possit, praesertim cum
35
ad manus sit, qui ipsius nomine se eiusmodi actionibus manifeste opponat.
36
Non posse nec Suecos nec Gallos de mora longiori conqueri. Hic et Osna-
37
brugae nouem integris mensibus utrosque a nobis magna cum patientia
38
priusquam aduentarent expectatos. Aequum esse, ut et ipsi in nouo isto acci-
39
dente patienter expectent, quid tandem a Caesaris partibus admitti posse
40
videatur.

41
Haec cum a nobis audiuisset, aequiorem se praebuit fassusque est suae
42
maiestatis legatis Osnabrugensibus nihil idcirco imputari posse. Quaesiuit
43
deinde, quando Caesaris responsum expectaremus. Vix ante elapsas 4 sep-
44
timanas, inquam, sed quod iam ante quindenam Caesar hac de re monitus

[p. 130] [scan. 178]


1
fuerit, posse fieri, ut maturius aliquam resolutionem acciperemus, nisi aliud
2
quid interueniat. Recensuit deinde Gallicum residentem, monseigneur d’Au-
3
ancourt

39
Charles du Bois (um 1600–1657), baron d’Avaugour, 1642–1645 französischer Militärattaché
40
bei der schwedischen Armee, 1647 mit Croissy französischer Unterhändler bei den Waffen-
41
stillstandsverhandlungen in Ulm. Vgl. DBF IV Sp. 824ff.
, a Torstensonio huc venisse, qui referat ipsum 15 000 equitum una
4
habere, sed replicauit dominus comes ex literis gubernatoris Glukstadiensis

42
Gouverneur von Glückstadt war Gf. Christian von Pentz (1600–1651).

5
constare Suecorum copias in Holsatia et Jutlandia valde atteri et neutiquam
6
tanto numero egressuras, quo ingressae essent. Ita sumta licentia discessi-
7
mus.

8
1644 V 7
Samstag

38
8 Sabbato] am Rande: Eadem de re cum nuncio.
Sabbato 7. huius hora decima antemeridiana dominum
9
nuncium accessimus eique, quae cum oratore Veneto circa istam edendarum
10
plenipotentiarum materiam acta essent, diligenter exposuimus hac praefa-
11
tione usi: Quamvis intelligeremus ipsum singulari deliberatione ab iis nego-
12
ciis, quae cum diuersae religionis partibus occurrerent, abstinere decreuisse,
13
nos tamen officii nostri esse putare, ut, quae in huiusmodi rebus nomine Cae-
14
sareae maiestatis a nobis agerentur, cum ipso quoque communicemus, ut
15
saltem, quo in statu singula versarentur, plenius cognosceret. Significauit ille
16
pergratum sibi hoc nostrum esse studium et plane nobiscum se sentire nec
17
videre, quomodo a legatis Caesareis Osnabrugensibus recte petatur, ut cum
18
eiusmodi exhibitione mandati actum aliquem positiuum, qui formam nouae
19
tractationi substernere videretur, admittant. Deinde iam se monuisse orato-
20
rem Venetum (a quo heri de nostra propositione edoctus esset), caute pro-
21
cederet. Posse enim sub ista Suecorum de edendis plenipotentiis proposi-
22
tione latere intentionem hac ratione eo citius abalienandi Dani animum a
23
Caesare, quod quidem rebus Caesaris minime conducere palam sit.

24
Nos perlibenter haec, et statim subiunximus ipsum acu rem ipsam tetigisse.
25
Idem nobis iam dudum subolere. Eoque cautius procedendum. Constare
26
enim nobis, quae hinc inde inter Gallos Suecosque consilia agitentur et
27
quantopere regi persuadere conentur, ut repudatis Caesaris partibus Gallo-
28
rum interpositionem admitteret. Qua occasione et obiter insinuauimus, qui-
29
bus ad hanc rem nuper residens Gallicus

43
Claude de Salles, baron de Rorté.
erga Langermannum argumentis
30
usus esset. Quod ille vehementer admirari et quodammodo indolere vide-
31
batur. De literis Dani ad electores et principes imperii sibi dudum aliunde
32
exemplar obuenisse aiebat statimque visum nimium inciuiles fore istos, nisi
33
protinus Dani postulatis assentirent. Putabat etiam consultum fore Caesari,
34
ut hominem certum in aula Dani haberet, qui rumores de procedente cum
35
Suecis et Gallis tractatu pacis redarguere posset. Diximus hac in re Caesarem
36
satis vigilare et iam notum esse nomine suae maiestatis internuncium quen-
37
dam

44
Georg von Plettenberg.
ibi versari, qui nihil sit neglecturus. Ad hunc modum cum omnia, quae

[p. 131] [scan. 179]


1
hac in re pro cautela Caesareanarum partium facere poterant, magno affectu
2
probare videretur, dicta inuicem salutatione abiuimus.

3
1644 V 10
Dienstag

36
3 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh werden wir sub 5. huius berichtet,
4
waßgestalten der monseigneur Thuillerie daselbst ankommen, vom Rortée
5
und denn Schwedischen gesandten mit ihren gutschen einbeglaittet worden,
6
waß aber seiner visita halber vor bedenkens vorfallen theten [ 252].

7

37
7 Nach] am Rande: Nach Oßnabruk.
Nach Oßnabrukh anttwortten wir mit communication extracts protocolli,
8
waß beim Venetianischen ambassador und nuncio apostolico de caussis,
9
worumb auff der Schweden proposition mit vorweisungen der vollmachten
10
nit fürgangen werden köndte, angebracht worden, waß auch der von Grieß-
11
heim in hoc passu vom Salvio gehördt ze haben außgeschlagen, de 10. eius-
12
dem [ 253].

13

38
13 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare.
Eodem 10. huius kommen von Kayserlicher Maiestät schreiben ein sub dato
14
Wien, den 27. Aprilis, auff unser relation vom 14. eiusdem, innhalts, daß sie
15
es nochmaln bei nechst obgemeldten beeden bevelchen, deren dann wider-
16
umb abschrifften beigeschlossen, verbleiben liessen [ 254].

17

39
17 Den] am Rande: Von Oßnabrukh.
Den 10. huius empfangen wir von Oßnabrukh weiter relation, waß der
18
dechandt zu St. Johann mit der stadt Stettin in Pommern syndico

42
Dr. Friedrich Runge (1599–1656), Syndikus von Stettin, Deputierter der pommerischen Land-
43
stände.
in puncto
19
extraditionis plenipotentiarum, auch wegen überlassung deß hertzogthumbs
20
Pommern gegen denen Schweden (davon er, syndicus, nichts hören wöll)
21
conversirt, wegen underlassner visita gegen dem Thuillerie geredet, diser
22
denn Langermann visitirt und von ime revisitirt worden, waß auch der
23
Langermann von deß Thuilleries vorhabenden negociationibus in Denne-
24
markh, Schweden, Bremen und Oldenburg, namblich nit allein alle mittl und
25
weeg, beede cronen widerumb zu vereinigen, zu suechen, sondern auch den
26
könig in Dennemarkh zu einer liga offensiva wider den Kayser und daß hauß
27
Österreich zu verleitten, referirt hette [ 255].

28
Haec eadem per me consensu domini comitis Hispanis significata sunt
29
eodem die.

30

40
30 Eodem] am Rande: Replica Gallorum per Venetum in puncto extraditionis plenipoten-
41
tiarum Osnabrugae.
Eodem hoc die martis, scilicet 10. huius, post prandium nos accessit orator
31
Venetus referens, quod praeterita die dominica Gallis exposuerit, quae a
32
nobis circa extraditionem plenipotentiarum Osnabrugae faciendam acce-
33
pisset. Et primo quidem, quod ea de re Caesaris resolutio expectaretur ipso-
34
que inconsulto suae maiestatis legati ad istam extraditionem procedere se
35
posse negarent, Gallos nihil replicare nec id iniquum putare. At vero quod ad

[p. 132] [scan. 180]


1
regis Daniae interpositionem attineret, in praeliminari quidem conuentione,
2
quod totus pacis tractatus ipso mediante perfici deberet, nihil contineri,
3
conuentum autem esse, quod Monasteriensis et Osnabrugensis tractatus pro
4
uno eodemque haberi debeant. Itaque videri hanc exhibitionem plenipoten-
5
tiarum non attenta Danica interpositione, ut utrinque pariter in tractando
6
procedatur, fieri posse et debere. Deinde, quod ad requisitionem a Dano erga
7
electores et imperii principes factam attineret, iam dicta conuentione defini-
8
tum, inter quas partes tractari deberet, de Dano nullum ibi sermonem esse,
9
itaque putare Gallos Caesarem non recte facturum, si caussam Danicam his
10
tractatibus admisceri vellet, hac enim ratione et ipsis ansam datum iri, ut de
11
nouis sociis in hos tractatus adsciscendis cogitent. Et posse fortasse caussam
12
Lusitanam aliorumve statuum huc deduci, id quod utrinque tractatus admo-
13
dum difficiles reddere possit.

14
De Saluio, quod excusauerit nondum se mandatum super hoc emergenti a
15
regina Sueciae accepisse, Gallos ex ipsius et Oxensternii literis indicare ipsos
16
sufficienti ad tractandum mandato non attenta ista Danica controuersia in-
17
structos nec quicquam hanc obiectionem remorari ipsos posse. Adiecit
18
postea Venetus in istis literis Suecos etiam dicere, cum Caesareani modum ab
19
illis propositum gratum habere noluerint, sibi constitutum, etiamsi iam vel-
20
lent, ad exhibitionem tamen plenipotentiarum non progredi.

21
Nos communicatis seorsim sententiis respondimus: Primo nos gratias agere
22
domino oratori, quod tanto studio Gallis, quae a nobis dicta, explicasset
23
nobisque vicissim aperire voluerit, quae ab ipsis porro replicata fuissent.
24
Primo quidem nos libenter intelligere ipsos haud iniquum censere a nostris
25
collegis responsum Caesaris expectari. Quod autem de interpositione Danica
26
adducerent, verum quidem esse nihil de ea re in conuentione praeliminari
27
definitum, sed interea durantibus quaestionibus praeliminaribus utrinque de
28
admittenda Danica interpositione conuentum in eamque rem extare typis
29
impressas Caesaris, Dani reginaeque et ministrorum Sueciae literas. Sed et
30
ipsam conuentionem praeliminarem nullius alterius nisi solius Dani inter-
31
positione compositam, ut nulla ratione negari possit reliquum quoque ipsius
32
pacis tractatum eodem mediante progredi debere. An autem absque illo alia
33
quadam ratione ad editionem plenipotentiarum procedi possit vel debeat,
34
id non a Caesaris legatis, sed ab ipso Caesare dependere. Saluium ista quam
35
allegaueramus praeoccupatione usum certo nobis constare. Et hanc forte
36
Caesareanis caussam praebuisse, quo magis et ipsi pari excusatione uterentur
37
sibique nouum circa hanc editionem mandatum expectandum esse dicerent.
38
Hodiernis quoque literis Osnabruga nos edoctos nostros collegas, cum per
39
quendam internuncium denuo de edendis mandatis sollicitarentur, eandem
40
praeoccupationem Saluio iterum exprobrasse, quam is ipse internuncius du-
41
dum ex ore Saluii ad Caesareanos retulerat. Itaque nos mirari, qui negare
42
possit. Videri autem nobis simile quid fieri ab ipso, quemadmodum nuper
43
erga Langermannum expresse dixerit inuasionem territorii Danici a Suecis
44
consilio et scientia Gallorum factam, quod tamen Galli hactenus audacter ne-

[p. 133] [scan. 181]


1
gassent. Nobis videri istam legatorum Suecicorum responsionem aequiuoca-
2
tione laborare, non enim nos dubitare ipsos sufficienti ad tractandum man-
3
dato instructos nec etiam tale Caesarianis deesse, sed sermonem de exhi-
4
bendi mandati forma et modo esse. Super ea re Saluium reginae suae senten-
5
tiam nondum accepisse contestatum, unde et Caesareanos pariter sibi de Cae-
6
saris mente circa hanc eandem actionem nondum constare respondisse.
7
Quod deinde Galli admissionem caussae Danicae ad tractatus de pace con-
8
uentioni praeliminari aduersari caussarentur, respondimus primo a nobis
9
nondum dictum Caesarem et ordines imperii caussam istam tractatui pacis
10
admiscere velle, sed regem duntaxat ab electoribus et imperii principibus
11
literis, ne se inconsulto aut praeterito pax cum Suecis iniretur, flagitasse.
12
Quid vero Caesar de consilio electorum et ordinum imperii facturus sit, id
13
nondum nobis constare. Rationem quidem manifestam esse Danum deseri
14
non debere, quod certo quodam respectu inter status imperii connumeretur.
15
In conuentione praeliminari nihil ea de re statui potuisse, quod casus tum
16
nondum euenisset. Aliam prorsus Portugalliae, Cataloniae aliorumque forte
17
per imperium statuum rationem esse, quod manifestum sit ipsos sui et abso-
18
luti iuris non esse, sed alterius potestati subiectos. Quae cum ita sint, nihil
19
admodum movere, quae a Gallis adducta essent.

20
His replicauit Gallos in specie de Lusitani aut aliorum principum ad hos
21
tractatus aduocatione nihil, sed tantum in genere locutos, se autem coniec-
22
tando assequi posse ipsos forte de his innuere velle. Deinde ipsos dicere
23
ordines imperii iam Dano decretum dedisse et caussam ipsius amplecti velle
24
pollicitos. Tum nos: Responsum quidem ab his datum, sed remissiue tantum,
25
nimirum ad Caesarem negocii determinationem remittendo. Non enim in
26
potestate electorum caeterorumque ordinum esse irrequisito Caesare in
27
caussis tanti momenti quicquam decidere. Ipsorum esse consilium Caesari
28
dare, penes hunc autem audito consilio definire, quid facto opus sit. Cupie-
29
bat dein scire, an nondum cum hodierno ordinario a Caesare in hac materia
30
responsum accepissemus, sed ostendebamus id quidem fieri non potuisse,
31
nihilominus credere nos nullam hic moram interpositum iri.

32
Postremo cum nihil in contrarium allegare posset, solum hoc repetiit
33
potuisse hanc extraditionem absque praeiudicio tractatus principalis fieri,
34
quod multum adhuc temporis insumendum videatur, donec de formis pleni-
35
potentiarum conuenire possit, desiderari quaedam in Gallorum, nonnulla
36
etiam in Hispanorum plenipotentiis, dum utrinque ad principales scriberetur,
37
aliquot menses elapsuros. Nos: Id morae perquidem moleste Caesari fore,
38
sed caussam quos dedisse iure dici possit, aequo nos iudici remittere.

39
A nobis descedens statim ad Hispanos abiit illisque, ut postea a Saauedra
40
intellexi, eadem proposuit idemque fere responsum tulit. Solum id adiectum,
41
si Galli caussam intrusi regis Portugalliae huc aduocare velint, Hispanos
42
statim re infecta hinc abituros.

[p. 134] [scan. 182]


1
1644 V 13
Freitag

33
1 Den] am Rande: Ad Caesarem.
Den 13. diß referirn wir ad Caesarem, waßgestalt wir
2
den 6. diß erstens dem Venetianischen ambassador und hernach dem nuncio
3
apostolico uff die von Oßnabrukh erfolgte anttwortt in puncto extraditionis
4
plenipotentiarum die hierunder eraigende bedenkhen vorgetragen und
5
beederseits in anttwortt empfangen, waß auch folgendts ermeldter ambassa-
6
dor unß hinwiederumb im namen der Franzosen angebracht, alles in beantt-
7
worttung Ihr Maiestät obgedachten den 10. huius eingeloffenen bevelchs
8
und mit beilag eines extractus protocolli. Würdt auch hiebei angedeuttet,
9
waß die Französischen plenipotentiarii vor aergerliche brief an die reichs-
10
deputation und reichsständt

38
Vgl. Beilagen nr. 278 A und B.
hetten abgehen lassen und darüber bei den
11
mediatoren andungsweise anzebringen wer, umb resolution [ 256].

12

34
12 Eodem] am Rande: Nach Oßnabruk.
Eodem anttwortten wir auch an die von Oßnabrukh mit communication
13
unserer relation ad Caesarem und waß deß Venetianischen ambassadors
14
letster anbringen bei unß gewesen [ 257].

15

35
15 Eodem] am Rande: An die Kayserliche hofcammer.
Eodem anttwortten wir auch der Kayserlichen hofcammer uff überschikten
16
wexlzettl pro 2 monat mit ersuchen, weil vor empfang des gelts beede
17
monat fast vorbeystreichen werden, desto ehender widerumb eine provision
18
herbeizeschaffen [ 258].

19

36
19 Die] am Rande: Von Oßnabruck.
Die von Oßnabrukh communiciren unß vom 12. diß ihr relation ad Caesa-
20
rem, innhalts, daß wegen der visita gegen dem Thuillerie weiter andung
21
durch die Französischen und Schwedischen beschehen, sie, Kayserliche, aber
22
uff voriger resolution verharret, ime auch den pass, so nur uff Minden begehrt,
23
abgeschlagen betten; item, daß sich die Schwedischen durch den Langermann
24
vernemmen lassen, ob solten die Französischen und Schwedischen residen-
25
ten die precedentz vor den churfürstlichen gesandten ze praetendiren haben;
26
item, daß ein Churbrandenburgischer minister

39
Der kurbrandenburgische Hofjunker Gerhard Severin Cuyla von Thalheim.
bei inen nachfrag gehalten,
27
ob es mit fortsetzung der fridenstractaten allein auff der churfürstlichen
28
gesandten ankunfft beruhe, wie die Schweden vorgeben, und ob anstatt des
29
grafen von Auersperg der von Schwartzenberg

40
Johann Adolf Gf. von Schwarzenberg (1615–1683), 1640 Reichshofrat, 1646 Geheimer Rat
41
und Obersthofmeister des Ehg. Leopold Wilhelm. Vgl. O. von Gschliesser S. 243f, H.
42
F. Schwarz S. 336–340.
nach Oßnabrukh kommen
30
soll [ 259].

31
1644 V 17
Dienstag

37
31 Hierauff] am Rande: Responsum ad eosdem.
Hierauff anttwortten wir per recepisse mit wider-
32
sendung diser relation, de 17. huius [ 260].

[p. 135] [scan. 183]


1

35
1 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare.
Eodem, den 17. huius, ist von Kayserlicher Maiestät anttwortt vom 4. eius-
2
dem uff unser relation vom 21. Aprilis einkommen, innhalts, daß wir unß in
3
denen tractaten nit übereilen sollen, wie dann Ir Kayserliche Maiestat sowol
4
wegen der einreden wider die Franzosische vollmacht als auch wegen der
5
Churcölnischen tractamentspraetensionen mit nechstem weitere resolu-
6
tion zukommen lassen wöllen, wir auch inmittelst inen nichts einwilligen
7
sollen [261].

8
1644 V 20
Freitag

36
8 Darauff] am Rande: Anttwortt und weitere relation an Kayserliche Maiestät.
Darauff anttwortten wir sub dato 20. huius, daß es
9
noch in unvorgriffnem standt beruhen thet, der Schwedische resident

42
Schering Rosenhane.
in
10
Münster ankommen, sich aber noch umb kein visiten angemeldt, desglei-
11
chen, daß auch der Französische resident Rortée von Oßnabrukh sich in
12
Münster begeben, unwissend, waß noch sein negotiation mit den Französi-
13
schen gesandten sein möcht, deme doch nachgeforscht werden soll [ 262].

14

37
14 Eodem] am Rande: An die Kayserliche hofcammer.
Eodem dato schreiben wir auch der Kayserlichen hoffcammer wegen ent-
15
hebung des wexls von Cöln uff Münster [ 263].

16

38
16 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh berichten die Kayserlichen gesandten sub 15. huius, das der
17
Oxenstirn inen per decanum St. Johannis

43
Raban Heistermann.
andeutten lassen, er köndte sie ob
18
denegatam hactenus mandati exhibitionem vor keine Kayserliche gsandten
19
halten, wolte noch 8 tag zusehen und alsdann uff ein andere resolution
20
gedenkhen, darüber sie ine beanttwortten lassen, hetten gwalts gnug, daß
21
sie aber selben one newen Kayserlichen bevelch nit vorweisen köndten,
22
seyen die Schweden schuldig, verhoffen nit, das er sich unterfangen werde,
23
inen terminum zu praefigiren. Sodann vermeinen sie, daß die Französischen
24
literae requisitoriae ad status imperii per glossas zu refutiren und beederseits
25
ein proiect auffgesetzt und nach hof verschikht werden soll [ 264].

26

39
26 Nach] am Rande: Antwortt.
Nach Oßnabrukh anttwortten wir vom 20. huius mit bericht, alles noch im
27
vorigem standt, auch bedeuttermaassen ein proiect verfaßt werden soll [ 265].
28

40
28 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh Kayserliches schreiben mit den churfürsten von
41
Saxen und Bayern.
Eodem werden unß von Oßnabrukh die bei diser ordinari eingelangte
29
Kayserliche anttwortt und beylag abschrifften Churbayer- und Saxen in
30
puncto editionis mandatorum ad Caesarem abgangener guettachten com-
31
municirt, da dann Ihr Maiestät noch weiter resolution vertrösten und erin-
32
nern, sich inmittelst allein mit ermangleter instruction zu entschuldigen,
33
sonsten aber anderwerts diser empfangner churfürstlichen schreiben kein
34
meldung ze thun noch uff dieselben waß ze handlen [ 266].

[p. 136] [scan. 184]


1

42
1 Veneris] am Rande: Venetus de curialibus in residentem Suecicum.
Veneris 20. huius a meridie inuisit nos orator Venetus breuiter innuens
2
petiisse a se Gallos, ut nobis aduentum residentis Sueciae Rosenhanii signi-
3
ficaret simulque percontaretur, si is nos inuiseret, an et nos idem honoris et
4
ipsi habituri ipsumque resalutaturi essemus. Scire se quidem hoc officii ab
5
oratoribus et ambasciatoribus coronarum residentibus non deberi, sed ta-
6
rnen credere se, quod iam abunde humanitatem et ciuilitatem nostram erga
7
alios testatam fecissemus, nos hic quoque spei ab aliis conceptae non defu-
8
turos, maxime quod intelligat idem a Caesareanis Osnabruggi factitatum esse.
9
Respondimus nos hactenus, quae ad ciuilitatem pertinerent, nihil intermi-
10
sisse, itaque haud grauatim istum residentem ad nos salutatum admissuros
11
eundemque resalutaturos, seruata tamen utrobique Caesareae maiestatis
12
praeeminentia eaque conditione, ut salutatio et visitatio ista prorsus intra
13
terminos ciuilitatis consistere debeat.

14

43
14 Coepit] am Rande: De saluo conductu Thullerio denegato.
Coepit deinde Venetus enarrare, quod his diebus inter deambulandum Serui-
15
ento obuiam factus grauiter ipsum conqueri sensisset, quod Thuillerio a
16
Caesareanis literae salui conductus denegatae fuissent, esse hanc speciem
17
quandam seruitutis nec e re et autoritate sui regis, ut ipsius legati ad hunc
18
modum tractari se patiantur, nisi his remedium afferatur, se et collegam de
19
mutandis locis congressum cogitare coactum iri.

44
19 Deinde] am Rande: [De] novis Suecorum mandatis.
Deinde quaerebat, an cum
20
proximo ordinario cursore nullam a Caesare resolutionem circa editionem
21
plenipotentiarum Osnabruggi faciendam accepissemus. Iam enim Gallis per
22
Suecos significatum aduenisse noua ipsis ex Suecia mandata, ut omnino non
23
obstante bello Danico in tractanda pace mandatisque exhibendis progredi
24
possent, cum ampliori additamento, ut, si quid occurreret, quod ad reginam
25
ob morae periculum referre non liceat, etiamsi grauioris momenti sit, de eo
26
tamen conclusiue cum aduersariis pacisci et ad id, quod conclusum fuerit,
27
valide reginam et regnum Sueciae obligare possint. Ipsos tamen Suecos hac
28
de re nolle Caesarianos facere certiores, priusquam ipsi, quae Caesaris circa
29
editionem mandatorum mens sit, exposuissent. Caussam autem, quod haec
30
noua mandata serius aduenissent, esse, quod regina aliquanto tempore
31
aegrotauerit.

32
Nos ad primum, Seruientum sine caussa in eiusmodi querelas prorumpere.
33
Scire nos, quantum legatis de pace tum ex conuentione Hamburgensi tum ex
34
iure gentium debeatur, sed iam constare Thuillerium longe aliis consiliis ad
35
regem Daniae pergere. Potius in eo esse, ut Danum in noua faedera concitet
36
et pacem ipsam cum Suecis ineundam iis conditionibus interpolet, quo maior
37
inde bellorum moles Caesari et imperio obuolui possit. Itaque nostro iudicio
38
literas salui conductus recte ipsi denegatas, sane si nobis, priusquam hinc
39
discederet, de huiusmodi consiliis constitisset, nec nos ullo modo daturos
40
fuisse. Ad secundum, libenter nos ista audire, hinc nimirum palam fieri
41
Suecos haud syncero animo a Caesarianis editionem plenipotentiarum flagi-

[p. 137] [scan. 185]


1
tasse , cum necdum ipsi noua ista mandata haberent, sed nunc demum adue-
2
nisse faterentur; an et quomodo autem de bis fidem Caesarianis facere velint,
3
tum videri posse, quando et isti Caesareanis noua mandata aduenisse nunci-
4
auerint.

5
Ille ad ea, quae de commissione Thuillerii respondimus, primo pernegare et
6
simpliciter tantum, ut pax inter Danum Suecosque coeat, curaturum dicere,
7
adeo ut res Imperatoris neutiquam duriori quam ante hoc bellum statu
8
futurae sint. Aliter se grauiter Gallis hoc peruersum negotiandi studium
9
exprobraturum. Deinde cum reponeremus facile nos credere Gallos quam
10
simplicissime caussam Thuillerianae legationis proposituros, ut nihil nisi
11
meram pacem spirare videantur, sed interea nos ipsorum consilia non latere,
12
perspectum nobis, quibus pollicitationibus et argumentis residens Gallicus
13
Rorteius et ipse Thuillerius Danum in suas partes pertrahere nitantur et
14
vero iam erga ipsius ministros usi sint, non dissimulabat talia haec esse, quae
15
iure merito reprehensionem subire deberent. Caussam autem Suecos, quod
16
tardius noua ipsis mandata aduenissent, in aduersam reginae, qua conflictata
17
esset, valitudinem reiicere.

18
1644 V 21
Samstag

39
18 Sambstags] am Rande: Visitatio deß Schwedischen residenten.
Sambstags, den 21. diß, hatt sich der Schwedische
19
resident Rosenhan bei unß umb audientz angemeldt, so ime uff 3 uhr nach-
20
mittag bestimbt worden. Wir haben ine im saal empfangen und vorgehend
21
in daß inner zimmer hineingefüert, die oberhandt im sitzen genommen, ine
22
auch widerumb hienauß biß in saal begleittet, gleichwol vor hinaußgehen
23
lassen. Ausserhalb des saals ist er von den auffwarttern biß zur gutschen
24
beglaittet worden. Sein vortrag bestundt allein in notification seiner abord-
25
nung allher als der cron Schweden residentens crafft Hamburgischen ver-
26
gleichs mit anwünschung göttlichen beystandts zu denn vorstehenden
27
fridenstractaten, auch erbiettung seiner diensten gegen unseren personen.
28
Dagegen wir ime umb solche besuechung dank gesagt, seiner ankunfft con-
29
gratulirt, Ihr Kayserlicher Maiestät neigung zu befürderung des fridens con-
30
testirt und hingegen ime alle angeneme freundtschafft und dienst, als weit es
31
der ietzige status zugeben mög, anerbotten, überige conversation waren
32
parerga und nichts, so dise tractatus berüren mögen.

33
Disen tag hatt sich auch ein hertzog von Württemberg, hertzog Julii Friede-
34
rici söhnen einer

41
Roderich von Württemberg (1618–1651), ältester Sohn Hg. Julius-Friedrichs von Württemberg
42
(Julianische Linie).
, beim herrn grafen eingefunden und ime seine sachen pro
35
restitutione in integrum commendirt, cui non interfui.

36
1644 V 24
Dienstag

40
36 Martis] am Rande: Nuncius de securitate veredorum tabellariorum.
Martis 24. huius hora decima antemeridiana accessit
37
nos dominus nuncius atque duo capita nobis proposuit. Primo, quod pleni-
38
potentiarii Gallici apud ipsum nonnihil conquesti essent ob denegatas Thuil-

[p. 138] [scan. 186]


1
lerio salui conductus literas, quasi id conuentioni praeliminari aduersaretur,
2
qua expresse conuentum, ut utrique parti liberum esset rerum ad hos pacis
3
tractatus pertinentium caussa, quorsum vellent et videretur, suos expedire
4
cursores, tabellarios, nuncios sub publica fide. Cum autem huiusmodi securitas
5
praedicto Thuillerio denegata sit, cogi se nonnihil dubitare, an Caesareani huic
6
pacto de libero cursorum, tabellariorum commeatu seruando stare velint nec-
7
ne, praesertim quod ante paucos dies nomine domini comitis Auerspergii a
8
domino comite Auauxio pro illius famulo Ambstelrodamum proficiscente

43
Sein Name konnte nicht ermittelt werden.

9
literae securi transitus petitae fuerint hac tamen praefatione nescire illum, an
10
Galli potestatem haberent eiusmodi literas concedendi, si tamen habeant,
11
petere, ut sibi gratificari velint. Idque se libenter et liberaliter fecisse, licet
12
suspicentur istum famulum aliorum negociorum caussa et quae ad tractatus
13
pacis non spectarent, iter facere et forte ex Hollandia in Daniam proficisci
14
atque insuper ex isto praefationis circuitu coniicere possint Caesareanos hac
15
potestate praeditos non esse aut securitatem hac mittendis et admittendis
16
tabellarüs, nunciis, cursoribus praestare nolle; magnopere vero sua interesse,
17
ut, quae nostra mens esset, perspectum habeant. Ad haec aiebat nuncius se
18
statim obiecisse Thuillerii caussam a conuentionis praeliminaris cancellis
19
longe exorbitare, ipsum horum plenipotentiariorum potestati non subiec-
20
tum nec ut nuncium aut cursorem subordinatum et iis mandatis ad Danum
21
mitti, quae ad conuentionem praeliminarem nullo modo pertinere possent,
22
itaque rectius illos facturos, si, quae cum ipso intercesserunt, pro argumento
23
suae querelae allegare desinant, visumque sibi Gallos huius rei impertinen-
24
tiam sua sponte agnoscere, tamen quod de caetero nostram de securitate
25
praestanda sententiam scire desiderent, sperare se nobis graue non futurum,
26
ut paucis nos explicemus.

27
Respondimus igitur bene dominum nuncium caussam Thuillerii ab ea, quae
28
in praeliminaribus conuenta est, securitate seiunxisse. Sane constare iam
29
nobis, quo animo et quibus mandatis ac consiliis ad Danum proficiscatur, id
30
si ante ipsius discessum perspectum nobis fuisset, nunquam nos illi vel Osna-
31
bruggum duntaxat literas securi transitus concessuros fuisse. Recte igitur
32
factum a collegis nostris, quod ipsi iam plenius informati denegassent. Quod
33
vero ad securitatem tabellariis et cursoribus, qui hinc inde rerum in his con-
34
gressibus occurentium caussa commearent, praestandam attineret, caussam
35
Gallos de fide nostra sacrae Caesareae maiestatis nomine seruanda dubi-
36
tandi prorsus non habere, nam hactenus id a nobis ad unguem et accuratis-
37
sime seruatum fuisse. Ipsum San Romanum testem esse posse, qui nostris
38
saluis conductibus in Hollandiam, Cassellas ad langrauiam Hassiae iuerit.
39
Securitatem hanc etiam porro diligenter sartam tectamque seruatum iri,
40
modo plenipotentiarii Gallici in terminis remaneant et loco pacis nouos ciere
41
tumultus ommittant. De famulo Auerspergii vanissiman esse suspicionem,
42
eum ob res priuatas sui domini in Hollandiam abiisse, in Daniam ituro huius-

[p. 139] [scan. 187]


1
modi circuitu opus non fore, multo breuius et securius iter alibi habiturum.
2

43
2 Alterum] am Rande: De nouis reginae Sueciae mandatis in persequenda pacis tracta-
44
tione.
Alterum deinde caput erat, quod diceret sibi iam per aliquot dies sollicite
3
cogitanti, quanto rei publicae christianae damno isti pacis tractatus ob inter-
4
turbatam regis Daniae interpositionem prolungarentur, in mentem venisse
5
tentare animos Gallorum, an aliqua via et ratio inueniri posset, qua tandem
6
utrarunque partium consensu ad negotii principalis tractationem deuenire
7
liceret. Animaduertisse se Gallos non multum aduersari sibique literas nuper
8
a regina Sueciae ad ipsos scriptas legendas exhibuisse, quibus significet se et
9
coronam Sueciae non repugnare, si Caesar nisi mediante Dano tractare [non]
10
velit, quin Danus isto officio fungatur, aut si Danus nolit, se non refragari, ut
11
inter Caesarem et coronam Sueciae absque arbitris immediate tractetur, aut
12
denique, si neutrum placeat atque omnino videatur interpositore aliquo opus
13
esse, paratam se hanc interpositionem rei publicae Venetorum deferre. Haec in
14
istis literis contineri et sane Gallos pariter istos modos, quicunque Caesari
15
placeat, admittere. Nostrum igitur fore, ut hac de re cogitemus, an inspectis
16
nostris mandatis unum alterumve amplecti liceat an vero ad Caesarem
17
referre debeamus. Monere se tamen, ut mature id faciamus, posse enim fieri,
18
ut re longius protracta Galli sententiam mutent aut quasdam inuentiones
19
excogitent, quibus postea Caesaris resolutionem serius aduenientem eludere
20
possent. Putare autem se e re Caesaris et religionis catholicae imprimis fore, si
21
rei publicae Venetae hoc mediationis officium deferri possit. Etsi enim forte
22
aliquae considerationes in contrarium allegari queant, tamen in uniuersum
23
Caesaris rebus melius consultum fore, si in tractanda pace cum haeretico
24
nullum alium quam catholicae religioni addictum mediatorem haberet. Nos
25
commendauimus ipsius sollicitudinem et nihil nobis carius fore quam nego-
26
cii propositi circumstantias eiusmodi esse, ut statim de uno vel altero modo
27
acceptando nos declarare possemus. Sed hanc rem principaliter nos non
28
spectare, communicandam esse cum nostris collegis Osnabrughi agentibus et
29
ob rei grauitatem absque Caesaris voluntate statui nihil posse. Adiecit ille
30
credere se Gallos, si nobis placeret unum ex secretariis nostris ad ipsos mittere,
31
haud grauatim ipsasmet literas reginae Sueciae illi inspiciendas praebituros
32
esse. Nobis videbatur id minime faciendum, quia videri possemus hoc prin-
33
cipio immediatae tractationi ansam dare aut certe, ut audaciori instantia de
34
acceptanda una vel altera via nos urgere possent. Itaque respondimus nihil
35
eius inspectionis adhuc opus esse, satis fidei nobis ipsam domini nuncii rela-
36
tionem praestare. Per discursum deinde fecit mentionem epistolarum a Gallis
37
ad imperii ordines scriptarum, accepisse se exemplar a Veneto et nuper a
38
quodam ecclesiastici ordinis viro (erat autem dominus a Reck praepositus
39
Paderbornensis), quam perniciosae hic laterent intentiones quantumque rei
40
catholicae damnum hinc emersarum esset, edoctum, obiurgasse igitur Gal-
41
los et aperte ipsis dixisse se ratione officii ad haec talia conniuere non posse.
42
Et si, priusquam perferrentur, notitiam huius rei habuisset, grauiter se ipsis

[p. 140] [scan. 188]


1
dissuasurum fuisse, nunc autem rem infectam facere non posse; monuisse
2
tamen etiam atque etiam, viderent, ne hac ratione catholicae religioni dam-
3
num inferrent. Nos, de his literis occasionem aliquando fore latius agendi.
4
Illud constare, quicquid excusent Galli, malo animo et peruersa intentione
5
factas nouumque incendium inter protestantes et catholicos excitatum iri.
6
Concitari istos inter se et utrosque contra electores, contra Caesarem, conuelli
7
totam imperii compagem, his mediis ad pacem minime deuentum iri. Atque
8
ita colloquium absoluimus.

9

37
9 Disen] am Rande:: Reuisitatio deß Schwedischen residenten.
Disen nachmittag haben wir den Schwedischen residenten

44
Schering Rosenhane.
revisitirt, seyend
10
von ime an der gutschen im außsteigen empfangen und hineinbegleittet und
11
also widerumb heraußbeglaittet worden. Im übrigen haben wir es simpli-
12
citer bei denen complimentis bleiben lassen.

13

38
13 Vom] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Vom 24. huius schreiben wir nach Oßnabrukh mit bericht deß Schwedi-
14
schen residenten gegen unß verrichter visitation, auch waß der Venetiani-
15
sche ambassador von dem monseigneur Servient wegen dem Thuillerie abge-
16
schlagnen pass für discurs vernommen, von unß darauff geanttworttet und
17
dann widerumb von der königin in Schweden an ihre gesandten zu Oßna-
18
brukh de prosecutione tractatuum pacis non obstante bello Danico geschri-
19
ben worden [ 267].

20

39
20 Den] am Rande: Von Oßnabrukh.
Den 23. berichten unß die von Oßnabrukh mit beylag ihrer relation ad
21
Caesarem, 1. waß sie dem Dennischen rath von der Lippe wegen accomo-
22
dation der landgravin von Cassel vor anttwortt geben, 2. beylag der statt
23
Straßburg an ettlich stätt im oberen Elsaß wegen deputation ad congressus
24
pacis ergangnen ausschreibens,

40
24 3.] am Rande: Refutatio des Französischen citationsschreibens ad status imperii.
3. beilag ihrer refutation deß Französischen
25
außschreibens, und daß sie vermeinen, Ihr Maiestät solten es durch einen
26
heroldt am Französischen hof anden, 4. der statt Hamburg syndici

45
Dr. Johann Christoph Meurer (1598–1652), Syndikus und Bevollmächtigter der Stadt Hamburg.
ankunfft in
27
Oßnabrukh, so vermuettlich ex instinctu Suecorum geschehen, 5. dessen sie
28
mit dem Langermann conversirenund dem von der Lippe parte geben wol-
29
ten [ 268].

30

41
30 Dienstags] am Rande: Resolutiones a Caesare duae.
Dienstags, den 24. huius, seind von Kayserlicher Maiestät zwo underschid-
31
liche resolutiones einkommen, vom 10. huius datirt,

42
31 deren] am Rande: Churfürstliche praeeminentz contra Venedig, und würdt hiebei für
43
billich gehalten, das dero deputation vollmacht Caesareanis eingelifert werde.
deren die eine die von
32
denn Churcölnischen gesandten praetendirte oberhandt im visitiren, ent-
33
gegenschikhung der gutschen, praeeminentz vor den Venetianern betreffend,
34
und gleichwol unser vorschlag und erbietten ratificirt, benebens aber, sich
35
weiter nichts zu begeben noch einige occasion zu geben, bevohlen würdt,
36
dardurch diser sachen halb zwischen Spanischen und Französischen gesand-

[p. 141] [scan. 189]


1
ten ein ungelegenheit möchte causirt werden [ 269a].

37
1 Die] am Rande: Französische plenipotentz betreffendt.

38
1 Die] am Rande: NB: Hiebei ein newe vollmacht cum clausula pacem ipsam conclu-
39
dendi.
Die ander resolution be-
2
treffend die befundne mängel in der Französischen plenipotentz: 1. würdt dar-
3
für gehalten, man hetts nit annemmen, sondern gleich zurukhgeben und pro-
4
testiren sollen, daß man nichts darauff handlen noch Ihr Maiestät davon waß
5
referiren köndt, 2. werden hierüber die caussae außgefürt und in specie
6
gemeldt, daß Ihr Maiestät one Dennemarkh nit handlen köndt noch wolte,
7
3. würdt bevohlen, waß den mediatoren hierunder excipiendo et protestando
8
anzebringen und daß dem Venetianischen ambassador sein unß communi-
9
cirtes exemplar plenipotentiae Gallicae als unannemblich wider hinaußgeben
10
werden soll, 4. daß man solches anbringen in schrifften thun und mit denen zu
11
Oßnabrukh vergleichen soll [ 269 b].

12
1644 V 27
Freitag

40
12 Darauff] am Rande: Ad Caesarem.
Darauff anttwortten wir den 27. huius, referirn unß
13
erstlich uff unser vom 28. Aprilis und hernach abgangne relationes und
14
protocolla, 2. schikhen ein concept scripti apologetici contra plenipotentiam
15
Gallicam mit bedeutten, selbiges mit denen zu Oßnabrukh ze aggustiren
16
und, wann inmittelst kein ander bevelch komme, denn mediatoren ze über-
17
geben, 3. waß der nuncius apostolicus wegen der königin in Schweden umb
18
fortsetzung der tractaten beschehnen erbiettens vorgetragen, ime von unß
19
geantworttet, 4. deß Schwedischen residentens visita und revisita und dabei
20
deß Venetianischen pottschaffters discurs, 5. von deß hertzog Roderigo zu
21
Württemberg ankunfft, visita, praetension und abschiedt [ 270].

22

41
22 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem anttworttem wir denen zu Oßnabrukh uff obgemeldtes vom 23. diß
23
mit communication unsrer relation ad Caesarem, begehren ihr meinung, waß
24
dem nuncio auff sein insinuation wegen der königin in Schweden erbiettens
25
ze anttwortten, item ihr guettachten deß auffgesetzten scripti contra pleni-
26
potentiam Gallicam. Hiebei ist inen auch deß Richterspergers schreiben an
27
mich auß Frankfurth sambt der landtgräfin zu Cassel an die reichsdeputa-
28
tion abgangenen requisitionschreiben, ad congressus ze kommen, communi-
29
cirt worden, de 27. Maii [ 271].

30

42
30 Eodem] am Rande: An Walmerode.
Eodem schreiben wir auch an secretari Wallmerode mit erinnern, daß bei der
31
Kayserlichen resolution die beylag an könig in Dennemarkh abgangner er-
32
clärung ermangle [ 272].

33

43
33 Eodem] am Rande: Graf Kurtz an herrn grafen von Nassau wegen der Französischen
44
plenipotentz.
Eodem 27. huius ist auch ein schreiben von herrn grafen Kurtz an herrn
34
grafen von Nassau vom 11. Maii auß Wien einkommen, darinnen gemeldt,
35
daß der Kayser zwar deß duca d’Orléans außlassung im gewalt nit principa-
36
liter ze disputiren begehre, es soll im scripto gravatorio wenigst mit einem

[p. 142] [scan. 190]


1
worte angezogen werden. Der Kayser schikhe dise Französische pleni-
2
potentz denn churfürsten umb guettachten. Die Spanische könden disen
3
pass am besten urgiren, weil man inen nit wie unß de pari clausula nostrae
4
plenipotentiae deficiente retorquiren köndt. Der Franzosen fridensbegirde
5
sei protestatio facto contraria, nachdem sie in Hollandt so lang sich uffge-
6
halten und ietzt erst mit einer plenipotentz auffziehen, darinnen sie nit be-
7
mächtigt, one andere ze handlen. Am Kayserlichen hof werde man ein scrip-
8
tum gravatorium econtra auffsetzen und dem daselbst anwesenden Venetia-
9
nischen ambassador

41
Giovanni Ginstiniani .
zustellen. Umb zeit zu gewinnen, sollen wirs allhie auch
10
thun [ 273].

11

36
11 Eodem] am Rande: Graf von Auersperg wegen betrauerung der königin auß Polen.
Eodem schreibt auch herr graf von Auersperg, daß er bevelcht, per sua
12
persona umb die königin in Polen

42
Cäcilie Renate (1611–1644), Tochter Kaiser Ferdinands II., verheiratet 1637 mit Kg. Wladis-
43
law IV. von Polen, war am 24. März gestorben.
trauerkleidt anzeziehen, doch derfften die
13
zimmer und diener nit in trauer kleidt werden. Herr graf von Nassau als
14
geheimer rath hettes auch ze observiren [ 274].

15
1644 V 30
Montag

37
15 Den] am Rande: Von Oßnabrukh in puncto editionis mandati.
Den 26. huius würdt unß von Oßnabrukh Ihr Kay-
16
serlicher Maiestät vom 10. huius an sie abgangne resolution in puncto
17
editionis mandati mit beylagen deß Churmaintzischen hierüber eingeschikh-
18
ten guettachtens, königs in Dennemarkh beschaidts an Plettenberg, Kayser-
19
licher Maiestät darauff ime gegebnen instruction, wie weit die coniunction
20
mit Dennemarkh ze schliessen, communicirt. Der bevelch referirt sich uff
21
die hievor den 10. Aprilis in hoc puncto ergangene resolution, id est, wann
22
die Schweden vor sich allein die edition begehrten, inen keinesweegs ze
23
deferiren, weil auch Maintz dahin gehe und zwischen Ihr Kayserlicher
24
Maiestät und Schweden die formula mandati hievor schon verglichen, also
25
allein der collation vonnöthen und im übrigen, wann es mit der Franzö-
26
sischen plenipotentz richtig, auch die Oßnabrukhischen tractaten werden
27
fortgesetzt werden mögen. Im schreiben melden sie, daß die berüembte new
28
einkommne resolution auß Schweden per rerum naturam nit wahr sein
29
könde, sondern res ficta sein müesse, weil die see vor Pfingsten mit keinen
30
schiffen ze passiren [ 275].

31

38
31 Darauff] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Darauff anttwortten wir vom 30. huius mit remission der beylagen, dabei
32
allein angedeuttet, daß die Franzosen sich vernemmen lassen, auß Frank-
33
fort bericht ze haben, ihre brieff daselbst wol auffgenommen weren [ 276].

34
1644 V 31

39
34 Dienstag] am Rande: Resolutiones a Caesare: 1. vom 17. Maii ad relationem de 28.
40
Aprilis.
DienstagDienstag, den letzten Maii, seind von Kayserlicher
35
Maiestät zwo resolutiones einkommen: Die eine sub dato 17. Maii uff unser

[p. 143] [scan. 191]


1
relation vom 28. Aprilis, die bei denn mediatorn angebrachte oppositiones
2
wider die Französische plenipotentz betreffend, mit bevelch, daß, wo es noch
3
nit beschehen, wir nochmaln die vom 10. Maii anbevohlne schrifftliche ver-
4
fassung denn mediatoren übergeben solten. Dabei auch angehenkht, wa-
5
rumb uff die von denn Spanischen vorgeschlagne mittl noch derzeit zu
6
Oßnabrukh ad editionem mandati nit fürgeschritten werden köndte, item in
7
conclusione, daß wir unß in der hauptsach nit zu übereilen. Disem ist ein co-
8
pey der churfürstlichen deputirten zu Frankfurt an Kayserliche Maiestät ab-
9
gangnen ersuchschreibens, one Dennemarkh sich in kein tractat einzelassen,
10
beigelegt. Würdt auch vermeldt, das Ihr Maiestät uff einfolgend guettachten
11
der churfürsten in puncto authorizationis mandati weiter resolution erfolgen
12
lassen wollte [ 277].

13

36
13 Die] am Rande: NB: 2. de 18. Maii, andung wider die Französische briff ad status
37
imperii betreffend.
Die ander resolution vom 18. Mai betrifft der Franzosen schreiben ad status
14
imperii mit beilag deren hierüber ad deputationem Francofurtensem verfaß-
15
ter Kayserlicher proposition, deßwegen ein starkhe andung bei den media-
16
torn anzebringen und anzezeigen, daß wir bevelcht, unß der visiten und
17
curialien gegen inen biß uff weitern bevelch zu enthalten, weil sie sich nit
18
glaidtlich verhalten heften, mit beilagen diser schreiben, Kayserlicher Maie-
19
stät bevelchs ad commissarios Frankenfurtenses und einer proposition an die
20
reichsdeputation [ 278].

21

38
21 Eodem] am Rande: Ankunfft herrn Crane.
Eodem abendts, den letzten Maii, ist herr Crane von Oßnabrukh allher
22
kommen, hat mit sich gebracht deß grafen von Auersperg notas über das
23
aufgesetzte concept contra plenipotentiam Gallicam wie auch ihre damals ad
24
Caesarem abgangne relation [ 279a].

25
Von Oßnabrukh communication relationis ad Caesarem de 30. Maii, 1. deß
26
von Grießheimb practic, 2. hertzog Roderigo vom Württemberg, 3. insinua-
27
tion der Schwedischen gsandten erinnerungschreibens super quibusdem
28
defectibus contra connventionem praeliminarem, 4. responsio in voce [ 279b].

29
1644 VI 1
Mittwoch Folgenden tags haben wir darüber rath gehalten und
30
omnibus consideratis unß der correctur miteinander verglichen.

31
1644 VI 2
Donnerstag

39
31 Donnerstags] am Rande: Erinnerung herrn grafens von Auersperg wegen der Schweden
40
vorhabender protestation und darauff von unß beschehene insinuation der contra-
41
dictionschrifft ad mediatores contra errores plenipotentiae Gallicae.
Donnerstags aber, den 2. huius, weil herr graf von
32
Auersperg berichtet, daß die Schweden willens weren, ein protestation inen,
33
Kayserlichen, ze insinuiren, und daher, das wir mit unserer schrifft allhier
34
vorkommen wolten, erinnerung gethan, haben wir disen nachmittag umb 5
35
uhr unß zum herrn nuncio apostolico und oratori Veneto verfüegt, erstens

[p. 144] [scan. 192]


1
inen die schrifftlich proposition vorgelesen und übergeben,

33
1 folgendts] am Rande: Contra citationes ad status imperii directas.
folgendts auch
2
mundtlich die andung contra Gallorum literas vorgetragen. Seind beede
3
vorträg ad acta zu sehen [ 280. 281].

4
1644 VI 3
Freitag

34
4 Freitags] am Rande: Relatio ad Caesarem über vorgehenden actum.
Freitags, den 3. huius, referirn wir ad Caesarem umb-
5
standtlich, waß sich bei einliferung der schrifftlichen proposition contra
6
plenipotentiam Gallicam und mündtlicher ablegung einer andung wider der
7
Franzosen schreiben ad status imperii verloffen [ 282].

8

35
8 Eodem] am Rande: Communicatio cum Osnabrugensibus.
Eodem schreiben und communiciren wir diß alles denn zu Oßnabrukh und
9
begehren guettachten, ob sie vermeinen, weil die mediatores so starkhe
10
erbietten gethan, daß man allein ad interim die proposition inen ad memo-
11
riam und zur nachricht in handen lassen soll [ 283].

12

36
12 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh und deß Salvii discurs mit dem Langermann,
37
waß der feindtlichen cronen meinung sei super conficienda pace.
Eodem würdt von Oßnabrukh ihr relation ad Caesarem communicirt, darin-
13
nen deß Salvii mit dem Langermann gehaltner discurs von particularbefri-
14
dung mit Dennemarkh, beeder cronen Schweden und Frankreich gefaßter
15
resolution, den Kayser zu zwingen, daß er die reichständen ad libitum coro-
16
narum restituiren müess und kein anderwerttige accommodation oder ver-
17
gleichung deß gantzen reichs mit dem Kayser gelten solle etc., begriffen
18
ist [ 284].

19
1644 VI 5
Sonntag

38
19 Auff] am Rande: Eorundem responsum super quaestione, quatenus illa scriptura me-
39
diatoribus insinuanda.
Auff obbemelt unser begehrt guettachten anttwortten
20
sie von Oßnabrukh unß sub dato 4. diß, daß sie einmal darfür halten, man
21
soll inen, mediatorn, die schrifft einhendigen und, wann sie ie vermeinen
22
wolten, daß dardurch anlaß zur ruptur geben werden möchte, inen anzeigen,
23
wir köndten anderst nit thuen, Ihr Kayserliche Maiestät hetten dessen kein
24
schuldt und müßten wir bei deren bevelch bleiben. Wann aber sie, media-
25
tores, dißortts durch ein correctur der sachen ze helffen sein vermeinten,
26
so solten wir sagen, daß wir es an Ihr Maiestät berichten, vor unß aber
27
in der sach nit dispensiren köndten [ 285].

28

40
28 Wir] am Rande: Unser anttwortt nach Oßnabrukh.
Wir haben hierauff geanttworttet, daß wir es mit denen Spanischen auch com-
29
municiren und, ungeacht sie auch wideriger meinung weren, mit der ein-
30
liferung fürgehen wolten uff den morndrigen tag, de 5. Junii [ 286].

31

41
31 Die] am Rande: Consultatio cum Hispanis contra plenipotentiam Gallorum.
Die igitur dominico, nimirum eadem 5. Junii, conuenimus Hispanos iisque
32
omnia, quae nobis super insinuatione scripti apologetici contra plenipoten-

[p. 145] [scan. 193]


1
tiam Gallicam euenissent cumque nostris collegis Oßnabrugensibus deliberata
2
essent recensuimus. Qui quidem etsi magis in eam sententiam inclinare vide-
3
bantur abstinendum porro esse ab eiusmodi in scriptis redacta deductione,
4
quod magnopere regis sui intersit tractatus istas nullo modo abrumpi quin
5
nec Caesareae maiestati bene cessurum videatur statusque imperii aeger-
6
rime id laturi sint, cum hactenus de huiusmodi oppositionibus contra Galli-
7
cam plenipotentiam faciendis nihil cum iis actum sit, tamen nolle se maie-
8
statis suae mandatis aduersari, putare tamen clausulam illam, qua Caesar
9
istam in proemio factam allegationem ad animum reuocare dicitur, quod
10
stylum iudicialem sapiat magisque procuratores et aduocatos quam Impera-
11
toriam maiestatem deceat, omittendam, tum noui mandati eatenus facien-
12
dam mentionem, ut tam ipsi mediatores quam aduersarii clare videant nul-
13
lam in Caesare moram esse tantoque magis Galli ad emendationem suae
14
plenipotentiae constringi se sentiant. Cui admonitioni locum nos dare opor-
15
tere visum, quod in ipsa substantia scripti nullam inducerent mutationem;
16
scripturam autem ad hunc modum correctam apud acta inuenire est [ 287a].

17
1644 VI 7
Dienstag

42
17 Die] am Rande: Insinuatio scripturae dominis mediatoribus facta secunda vice.
Die martis a meridie hora tertia utrosque mediatores
18
in domo domini nuncii congregatos accessimus illisque sic emendatam
19
scripturam utrique exemplum porrigendo dedimus praefati in hunc modum
20
sermone quidem Italico ob Veneti praesentiam:

21
Illustrissimi et Excellentissimi Domini. Interea dum nobis scriptum illud,
22
quod proximo die veneris iussu Caesareae maiestatis Illustrissimae Vestrae
23
Dominationi Vestraeque Excellentiae obtulimus, corrigendum ac descri-
24
bendum erat, ea, quae nobis obiecerant, diligenter admodum consideraui-
25
mus et cum nostris etiam collegis communicauimus. Attamen omnibus ex-
26
pensis deprehendimus nunquam Caesareanos satis excusari posse, si ab insti-
27
tuta semel productione recederemus. Reuertimur itaque ad Illustrissimam
28
Vestram Dominationem Vestramque Excellentiam iamque emendatum a
29
nobis scriptum offerimus rogantes, ut id haud grauate accipere et, quod
30
desuper visum fuerit, peragere velint. Nos quidem sollicitam dedimus
31
operam, ut respectu ad prudentissimas vestras admonitiones habito, quan-
32
tum eius fieri poterat nostraque instructio patiebatur, mitius atque huma-
33
nius redderetur, plane nobis persuadentes Gallos, etiamsi ipsis quoque offe-
34
ratur, caussam cur aegrius ferant habituros omnino nullam neque multum
35
in scriptis replicaturos, multo minus emendationem ab ipsis postulatam
36
refutare aut denegare posse, cum res omnino clara et indubitata sit ipsis
37
hanc emendationem incumbere. Caussa autem praecipua et fundamentalis,
38
qua Caesar motus contradictiones, quas aduersus plenipotentiam Gallicam
39
habet, scripto comprehendi iussit, haec est, ut ne Galli ulla ratione gloriari
40
possint quasi a parte Caesaris ipsorum allegata silentio praetermissa fuisse
41
utque in omnem quicumque incidisset casum testato constare possit, quid

[p. 146] [scan. 194]


1
quantumque in contrarium allegatum ac responsum fuerit, nullaque ratione
2
Caesar aduersariis campum liberum reliquisse possit iudicari, sed econtra
3
omnibus manifestum fiat, quae et qualis Caesareae maiestatis mens de pro-
4
mouendo pacis negocio fuerit. Et ut omnes maiori certitudine intelligant
5
Caesarem hoc unice desiderare, ut in ista plenipotentiarum materia omnis
6
tollatur ambiguitas, non abs re esse iudicauimus in ipsa scriptura breuiter
7
attingere a sua maiestate nobis nouum plenipotentiae diploma submissum,
8
in quo illa clausula non [solum] de mediis ad pacem ineundam facientibus
9
sed etiam de ipsa pace efficaciter concludenda significantius exprimitur, ea
10
tamen conditione, ut tum demum, quando Galli suam emendauerint pleni-
11
potentiam conformiter ad postulata ipsis facta, producamus. Parati tamen
12
sumus Illustrissimae Vestrae Dominationi Vestraeque Excellentiae notitiae
13
caussa extemplo ostendere.

14
Haec cum dixissemus, illi primo omnium scripturas a nobis acceptas inter se
15
contulerunt. Mox deinde, se aliter facere non posse, quam ut accipiant
16
Gallisque exhibeant, sed hoc nobis aperte dicere nos ad hunc modum inten-
17
tionem nostram neutiquam obtenturos, sed inde ansam peracerbis disputa-
18
tionibus datum ac tandem congressus ipsos prorsus dissolutum iri. Gallos
19
enim existimationi suae minime defuturos, contrario scripto omnia nostra
20
argumenta refutaturos ac forte in emendationem nunquam posthac consen-
21
suros esse, quam tamen iam quasi ex professo polliciti essent conuentum-
22
que de omnibus fuisset, nisi istud impedimentum Osnabruggense inter-
23
uenisset. Subiungebat item Venetus se quasi certo certius nobis confirmare
24
posse hoc modo totum pacis tractandae negocium cum maximo Caesaris
25
incommodo et inuidia dissipatum iri. Neminem enim reperiri, quin, cum
26
intelligat rem iam in eo fuisse, ut Galli de emendanda sua plenipotentia
27
nobiscum conuenirent, arbitraturus sit nouis scriptionibus et disputationi-
28
bus negocii cursum retardari aut turbari non debuisse. Sed tandem inter-
29
pellauit dominus nuncius sibi videri rem adhuc in arcto non esse; petere nos
30
in nostra conclusione, ut omnia et singula, quae a nobis proposita sunt, Gallis
31
renuncient; id se facere posse, etiamsi scriptum nostrum ipsis non exhibeant.
32
Respondimus Caesarem scripto comprehendere contradictiones aduersus
33
Gallorum plenipotentiam disertis nobis iniunxisse verbis dominisque me-
34
diatoribus offere, ut nec plus nec minus Gallis obiiciant, teneri igitur nos
35
mandato nec aliter facere posse. Quodsi autem ipsi omnino hanc ob caus-
36
sam pacis tractationem abrumpendam fore censeant ac praeter ipsius scripti
37
exhibitionem, quae ibi continentur, Gallis explicari posse existiment, nos
38
ipsis hac in re modum praescribere non decere. Caesaris tamen mentem
39
nequaquam esse, ut tractatus abrumpantur, et si Gallis ad postulata con-
40
uenienter satisfacere nolentibus rumpi contingeret, suae maiestati culpam
41
imputari nullam posse. Cui nostrae responsioni acquieuerunt et se quid ex-
42
pediat inter se deliberaturos dixerunt.

43
At vero cum Venetus sibi etiam exemplar plenipotentiae Gallicae a se fidi-
44
matum reddi cerneret, protestatus est se id apud se retinere non posse nec

[p. 147] [scan. 195]


1
velle, sed omnino Gallis restituendum fore, id autem se non facturum, nisi
2
clausula requisitionis denuo scripturae insereretur. Et quamvis diceremus
3
eodem ipsum hic temperamento uti posse, quo iam circa ipsam contradic-
4
tionum scripturam deliberassent, tamen in sententia perstitit. Hoc tamen
5
iterum quasi protestando adiecit, si omnino vellemus Gallis hoc exemplar
6
reddi, id eo sensu fieri, quasi sit scriptura infamis et iniuriosa. Itaque omnia
7
ista incommoda, quae circa ipsam scripturam, citra omnem dubitationem
8
secutura esse. Cogitare nos etiam atque etiam debere, ne quid faciamus, quod
9
postea cum Caesaris reputatione reuocari nequeat. Frustraneam hanc esse
10
cautelam, Caesarem iam in ipso scripto omnibus, quae obtentu plenipoten-
11
tiae Gallicae contra ipsum allegari possunt, satis superque contradixisse,
12
nullum hinc metuendum esse praeiudicium. Facta emendatione prioris
13
plenipotentiae non solum hoc exemplar sed et ipsum huius plenipotentiae
14
instrumentum in nostro conspectu lacerari aut comburi posse. Hispanis
15
quoque se parem copiam insinuasse, ipsos tamen, etsi non minus formae et
16
stylo plenipotentiae contradixerint, hanc reddendam aut retorquendam esse
17
hactenus nunquam innuisse, nedum reddere conatos; melius et nos facturos,
18
si hanc retorquendi conditionem omittamus. Debere nos Caesari has ipsas
19
caussas, quare domini mediatores conuenire non putent, denuo explicare et
20
omnino dicere ipsis dissuadentibus, quod suae maiestatis rebus haud qua-
21
quam utile putarent, nos omisisse.

22
Valde perplexos nos reddidit tam pertinax ac vehemens dissuasio, quod et
23
mandati fines transgrediendos non esse noueramus et culpam aliquam vel
24
retardatae nedum abruptae tractationis Caesari adtribui nec consultum nec
25
excusabile iudicare poteramus. Tandem cum recordaremur in mandato dici
26
exemplar illud Veneto cum discretione, id est, ne inde offensio aliqua sub-
27
sequatur, reddere nos debere atque, si persisteremus, offensionem nos utro-
28
rumque mediatorum minime effugituros animaduerteremus, consensimus id
29
penes nos reseruare velle ea tamen conditione, si postea re cum nostris
30
collegis deliberata aliud videretur aut nouum a Caesare mandatum subueni-
31
ret, ut omnino ipsi reddamus cum adiuncta requisitione in scriptis redacta.
32
Contra querimoniam a nobis pridem expositam circa literas Gallorum ad
33
status imperii hac vice nihil opposuerunt. Venetus tantum aiebat sibi a
34
d’Auausio dictum, quod literas Francofurto et aliunde accepisset, quibus hoc
35
institutum vehementer probaretur, et inter catholicos domino nuncio nomi-
36
nabat episcopum Herbipolitanum, qui has Gallorum literas responsione sua
37
magnopere commendauerit. Hoc igitur modo negocio nostro peracto dicto
38
vale discessimus.

39

44
39 Inde] am Rande: Relatio super eadem re ad Hispanos.
Inde statim ad Hispanos profecti, quae acta essent, exposuimus consiliumque
40
petiimus, an copiam hanc retinendam esse putarent. Illi igitur dubios rerum
41
casus expendentes nullatenus consultum esse iudicarunt, ut denuo Venetum
42
de recipienda copia interpellaremus. Nam si id expedire putarent, se quoque
43
suam copiam non retenturos sed dudum Veneto restituturos fuisse. Facile hic

[p. 148] [scan. 196]


1
aliquid committi posse, quo electores aut status imperii offendi contingeret.
2
Id omnibus modis cauendum.

3

36
3 Darauff] am Rande: Communicatio mit denen zu Oßnabrukh.
Darauff haben wir auch an die Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh disen
4
verlauff umbstendtlich referirt und ihr meinung begehrt, sonderlich ob mit
5
retorsion der vollmachtscopei ferner ze insistiren oder also biß uff Ihr Maie-
6
stät bevelch innzehalten, innhalts schreibens de 7. huius [ 287b].

7
1644 VI 9
Donnerstag

37
7 Ihr] am Rande: Eorum responsum.
Ihr anttwortt gehet dahin, weil die sach in den
8
standt gerathen, das one Ihr Maiestät bevelch weiter nit verfahren werden
9
köndt, zumaln kein periculum in mora, seitemaln onedaß alles biß uff der
10
Dennemarkischen gsandten widerkunfft müeßte eingestellt verbleiben, daß
11
mans also beruhen lassen solt. Setzen aber dabei pro fundamento, weil die
12
Kayserliche instruction dahin deuttlich gieng, daß on Ihr Maiestät bevelch
13
einig temperament, von weme es auch vorgeschlagen, nit angenommen wer-
14
den solle, wölches aber ad praesentem casum gar nit gehörig, wie der auß-
15
getrukhte buchstab in der instruction weisen thut, daher solches auch in
16
relatione ad Caesarem erleüttert worden, damit kein ungleicher verstandt
17
darauß gezogen und daher unser action ze tadlen anlaß genommen werde, de
18
8. Junii [288].

19

38
19 Sie] am Rande: Von Oßnabrukh. Waß sie super editione plenipotentiae denn Schwe-
39
dischen vor ein endtliche resolution ertheilt.
Sie von Oßnabrukh communicirn unß auch sub dato 6. huius ihr relation ad
20
Caesarem, waßgestalt sie denn Schweden eine anttwortt super editione
21
mandatorum geben: 1. daß one die königliche würden zu Dennemarkh zu
22
einiger handlung nit könne geschritten werden, dero interesse zu diser hand-
23
lung so groß sei, daß Ihr Maiestät selbiges nit können noch wollen zurukh-
24
lassen, 2. daß auch zu Münster vorhero die Frantzösisch vollmacht völlig
25
und gebürlich müeßte ersetzt werden, 3. hette man zu Oßnabrukh mit
26
edition der vollmacht nit zu eilen, weil darüber schon in materialibus et
27
formalibus verglichen sei.

40
27 Die] am Rande: Sueci wollen wissen, ob man Dennemarkh pro mediatore oder parte
41
haben wöll.
Die Schweden ze wissen begehrt, ob man Denne-
28
markh tanquam mediatorem vel tanquam partem beizehaben begehre.
29
Responsum, werden bei deß königs erclärung stehen, aber auß seinem requi-
30
sitionschreiben ad status imperii erscheine wol, daß er nit als mediator,
31
sondern als pars kommen werde [289]. Hiebey ist auch explicatio de titulo
32
tutricis ducissae Sabaudiae.

33

42
33 Iidem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Iidem von Oßnabrukh communiciren unß sub dato 9. huius ihr relation ad
34
Caesarem in beanttworttung Ihr Maiestät bevelchs de 23. Maii, ist nichts
35
sonders innhalts [ 290].

[p. 149] [scan. 197]


1

39
1 Dienstags] am Rande: Resolutiones a Caesare: 1. vom 17. Maii, communicatio der
40
reichsdeputation schreibens wegen Dennemarkh und darauff erfolgte erclärung.
Dienstags, den 7. huius, seind unß von Kayserlicher Maiestät zwo resolu-
2
tiones einkommen. Die erste sub dato 17. Maii begreifft allein communica-
3
tion, waß die churfürstlichen deputationräthe zu Frankfurt an Ihr Maiestät
4
über deß königs in Dennemark beschen anlangen geschriben und ersucht, one
5
beyziehung desselben keine fridenstractaten fürgehen ze lassen, Ihr Maiestät
6
sich darauff per decretum affirmative resolvirt, auch wegen der amnestia so
7
weit andeuttung gethan, weil die fridenstractaten sich so schwer anlassen, het-
8
ten sie nothwendig etwas mit diser execution zurukhhalten müssen. Sobaldt
9
aber dise hindernus auß dem wecg, wolten sie sich dergestalt erclären, daß
10
meniglich ihr fridferttiges gemüett wurden zu verspüren haben [ 291].

11

41
11 Die] am Rande: 2. de 23. Maii, mit communication ettlicher churfürstlicher schrei-
42
ben in puncto tractationis one oder mit einziehung Dennemarkhs, auch ponderation
43
causarum de prolonganda vel cassanda tractatione pacis.
Die ander sub dato 23. Maii uff unser relation vom 5. eiusdem, 1. daß wir mit
12
enthaltung von allen particulartractaten gegen denn Franzosen recht gethan,
13
solches also noch beobachten und mit inen weder in privat- noch particular-
14
handlungen unß einlassen sollen, 2. in puncto editionis der vollmachten zu
15
Oßnabrukh soll es noch bei nechstvorgehenden bevelchen bleiben. Dabei
16
werden der churfürsten Cöln und Brandenburg zwei absonderliche, wie
17
auch von Bayern und Saxen noch weiter eingelangte guettachten in hac
18
materia sambt ihrer Maiestät wideranttwortt communicirt. 3. Würdt remon-
19
strirt, das in diser materia Ihr Maiestät weder der verzögerung noch auch in
20
eventum gentzlicher zerschlagung der tractaten einige ursach könde zuge-
21
messen werden. 4. Mit denen zu Oßnabrugg in beyziehung der Spanischen
22
an einem mittelort eine conferentz ze halten, damit man unanimiter alsdann
23
gegen denn mediatoren und parteyen beeder ortten procediren könde. Endt-
24
lich würdt geandet, daß wir dem Thuillerie ein pass geben, so wir hetten
25
underlassen sollen. Nota: Würdt hiebei ein schreiben an Plettenberg gelegt,
26
daß er bei Dennemark umb herbeischikung selber gesandter anmahnen wie
27
auch in eventum bei denn Franzosen und Schweden umb ertheilung der
28
pass vor sie sollicitiren sollen [ 292].

29

44
29 Auff] am Rande: Ad Caesarem vom 9. huius, wie endtlich die contradictionschrifft den
45
mediatoren übergeben worden.
Auff diese resolutiones berichten wir vom 9. huius weiter, daß wir vorderist
30
den innhalt erstem bevelchs zu begebender occasion in fleissiger obacht
31
halten wolten. Bei dem andern referiren wir unß vorderist uff unser relatio-
32
nes vom 13. und 27. Maii, sodann daß wir die contradictionschrifft, nach-
33
dem die newer dingen revidirt, mit denn Kayserlichen zu Oßnabrukh und
34
denn Spanischen gsandten allhie consultirt, den 7. huius denn herrn media-
35
toren eingehendigt, sie selbige zwar angenommen, aber nit darfür gehalten,
36
obligirt ze sein, daß sie selbige eben in formalibus denn Franzosen commu-
37
niciren müeßten, sich doch erbotten, alles umbstendlich und wie es vor-
38
getragen, an sie ze bringen, wir es auch dabei, in ansehung unser bevelch nit

[p. 150] [scan. 198]


1
directe dahin gehe, daß wir eben die übergebung der schrifft in specie an die
2
Franzosen treiben, sondern allein begehren solten, nit minder noch mehr an
3
sie ze bringen, bewenden lassen. Waß sich dabei für ein- und widerreden ver-
4
loffen, sonderlich warumb der Venetianer den zurukhgegebnen gwaldtsbrief
5
nit annemmen oder denn Franzosen behendigen wöllen, mit vorwandt, daß
6
hierdurch alles mit Ihr Kayserlicher Maiestät höchstem unglimpff zum
7
bruch gelangen derfft, wir auch sollchen, umb die dabei erscheinende
8
schwere ungelegenheit zu vermeiden, wider zu unß mit gewissem reservat
9
genommen. Waß wir darauff mit denn Spanischen, folgendts auch mit denn
10
Kayserlichen zu Oßnabrukh communicirt und, wie im postscripto de 10.
11
huius mit mehrerm außgefürt würdet, es endtlich dabei hetten bewenden
12
lassen [ 293].

13
1644 VI 10
Freitag

32
13 Nach] am Rande: Communicatio nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh schreiben wir neben communica-
14
tion diser vorstehenden relation umb ihr meinung wegen eines mittelortts ad
15
conveniendum, de 10. huius [ 294].

16
1644 VI 14
Dienstag

33
16 Von] am Rande: Von Oßnabrukh de loco intermedio.
Von Oßnabrukh anttwortten sie de 13. huius und
17
schlagen vor daß hauß Nordtlage

38
Haus Nordlage bei Lengerich in der Grafschaft Tecklenburg.
mit erbietten, selbiges besichtigen ze
18
lassen, und köndten die zusammenkünfft, biß man vernemmen thet, daß die
19
gegentheil beisamen geweßt und worauff ihr intention beruhete, verschoben
20
werden.

34
20 In] am Rande: Saluius wegen Dennenmarkh.
In ihrer relation ad Caesarem würdt ferner angemeldt, waß der Sal-
21
vius bei vorigem gespräch mit dem Langermann pro caussa belli contra Da-
22
num angezogen, quod notandum [ 295].

23

35
23 Den] am Rande: Ad eosdem.
Den 14. huius schikhen wir inen solche communicirte relation wider zurukh
24
[ 296].

25

36
25 Eodem] am Rande: A Caesare resolutio et ratificatio nostrae actionis.
Eodem empfangen wir von Ihr Kayserlicher Maiestät schreiben sub dato
26
30. Mali uff unser relation de 13. eiusdem. Würdt unser action guettgehai-
27
ßen und placitirt [ 297].

28
1644 VI 16
Donnerstag

37
28 An] am Rande: Ad Caesarem.
An Ihr Maiestät referirn wir in beanttworttung
29
dessen weiter vom 16. eiusdem, daß noch alles im vorigen standt und daß sich
30
die Franzosen etwas perplex erzeigen wegen der Catalonischen und Denne-
31
markhischen victorien

39
Am 15. Mai 1644 hatte der spanische General Felipe de Silva (1589–1645) die Franzosen unter
40
dem Marschall Philippe comte de La Mothe-Houdancourt (1605–1657) bei dem Versuch, Lérida
41
zu entsetzen, vernichtend geschlagen. Zum dänischen Seesieg vom 16. Mai 1644 vgl. D. Schäfer
42
S. 627.
, cum adiuncta congratulatione ad Caesarem [ 298].

[p. 151] [scan. 199]


1
1644 VI 17
Freitag

35
1 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh anttwortten wir de 17. huius mit
2
communication deß Hohendwielischen accordts

40
Am 31. Mai 1644 hatten der Kommandant der Festung Hohentwiel, Konrad Wiederholt (1598–
41
1667), sowie bayerische und württembergische Unterhändler einen Vertrag abgeschlossen, wonach
42
die Festung an Württemberg restituiert werden und während der vierwöchigen Ratifikationsfrist
43
Waffenruhe herrschen sollte. Da der Kaiser den Vergleich ablehnte, gingen die Feindseligkeiten wei-
44
ter. Vgl. W. E. Heydendorff II S. 186ff.
[ 299].

3

36
3 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh schreiben die herren gsandten unß sub dato 16. huius mit
4
communication ihrer relation ad Caesarem, innhalts, das ein Churbranden-
5
burgischer edelmann

45
Gerhard Severin Cuyla.
von inen zu wissen begehrt, ob es allein an herbei-
6
kunfft der churfürstlichen gsandten manglen thue, das die tractati nit fort-
7
gehen, dann die Schweden ein brief über den andern seim herrn deßwegen
8
schreiben. Darauff sie geanttworttet, es mögen die Schweden schreiben, waß
9
sie wöllen, das fundamentum sei clar, daß sie mit Dennemarkh die hindernus
10
eingeworffen wie auch die Französische vollmacht nit iust sei. Hiebei com-
11
municirn sie auch ein schreiben a Caesare vom 30. Maii, so ein anttwortt uff
12
ihre relationes vom 9. und 12. eiusdem mit approbation ihrer handlung [ 300].

13

37
13–S. 152,27] ursprünglich hinter S. 154,39.
1644 VI 18
Samstag

38
13 Sambstag] am Rande: Don Saavedra von des Venetianischen ambassador colloquio und
39
erbietten der Frantzosen, daß sie ihr plenipotentz emendiren wolten.
Sambstag abendts, den 18. huius, hatt mir don Diego
14
Saavedra zu wissen gemacht, daß der Venetianische ambassador bei ime
15
gewesen und neben andern vilen discursibus sich dahin vernemmen lassen,
16
daß die Franzosen sich wegen enderung ihrer vollmacht ze accommodiren
17
begehren. Sie und die Schweden weren auch zufriden, daß der könig von
18
Dennemarkh auch zu den fridenstractaten admittirt werde, doch nur als
19
hertzog zu Holstein und nit wegen des königreichs Dennemarkh interesse
20
contra Schweden. Hierauff möchte die accommodation der vollmachten vor
21
die handt genommen werden, und solten zu solchem ende vorderist die
22
Kayserlichen gsandten zu Oßnabrukh sich auch erclären, daß ihre vollmacht
23
hievor schon quoad formam et materiam durch graf Kurtz mit dem Salvio
24
aggiustirt und verglichen worden, dann es nit genug sei, daß wir unß dessen
25
in unserer contradictionschrifft hetten vernemmen lassen. Er, Saavedra,
26
hette sich benommen, hievon mit unß ze conferiren.

27
Dieweil er aber mir solches per schedulam angefügt, hab ich ime gleich
28
darauff wider geanttworttet: 1. ich köndte wol glauben, das den Franzosen
29
ernst sei, daß sie ihr plenipotentz emendiren wolten, dann die convenientia
30
sei clar und erfordere es auch ihr ietziger status, 2. könde ich nit verstehen,
31
waß der Venetus mit begehrter declaration von denn Oßnabrukhischen ver-
32
meine, ob sie solche inen, mediatoren, oder denn Franzosen oder denn Schwe-
33
den thun solten. Dan so es die meinung, daß dise declaration gegen denn
34
mediatorn thun solten, so were es sonder zweifel dahien angesehen, daß der

[p. 152] [scan. 200]


1
Venetianer sich mit disem actu in possessionem mediationis auch bei denn
2
Schwedischen handlungen setzen wolte, derentwegen wir hierzu nit würden
3
verstehen köndten, vil weniger die zu Oßnabrukh hierzu bekennen wöllen.
4
Gegen denn Franzosen ze thun, were ebenmässig ein ungereumbtes anmuet-
5
ten, weil die tractaten inter Suecos et Caesarem von denen inter Caesarem et
6
Gallos sua natura gantz abgesöndert und die Kayserliche gsandten zu Oßna-
7
brukh sich in wenig oder vil mit denn Franzosen einzelassen nit instruirt. Ge-
8
gen denn Schweden were es bereits geschehen und von denen hinwider nichts
9
replicirt worden. Daß aber Dennemarkh allein wegen deß Holsteinischen und
10
nit wegen des königreichs Dennemarkh interesse contra Schweden ad hos
11
generales tractatus admittirt werden solle, darein werden weder Ihr Kayser-
12
liche Maiestät noch der könig willigen, und haben Ihr Kayserliche Maiestät
13
wegen Holstein gegen dem Königreich von Dennemarkh kein difficultet.
14
Seye auch daß interesse deß königreichs Dennemarkh contra Schweden der-
15
maassen mit dem Römischen reich verwandt, daß es sich darvon nit separiren
16
lasse, und verwunderlich ze hören, das, indeme Schweden und Frankreich der
17
gantzen weit vorgeben, daß sie auff disem congress einen universalfriden un-
18
ter allen christlichen potentaten machen wollten, auch zu solchem ende alle
19
ihre confederatos et adhaerentes in Hollandt, Teutschlandt, Schweden, Italien
20
und villeicht gar auß Utopia hereinzuziehen understehen, anietzt Dennemarkh
21
außschliessen und zu einem ihrem belieben nach anstellendem particular-
22
tractat nöthigen sollen. Wann demnach der Venetianer keine bessere pro-
23
positiones thun woll, köndte er mit dergleichen auch zu hauß bleiben.

24
1644 VI 19
Sontag Folgenden sontags ist er, Savedra, selbst zu mir kom-
25
men und sich auff solche meine empfangne anttwort erclärt, daß er dem
26
Venetianer hierüber kein anttwortt ertheilen, sondern auff anvermahnen da-
27
hin weisen wolte, unß selbst solchen vortrag ze thun.

28

39
28-S. 153,12] ursprünglich hinter S. 153,17.
1644 VI 20
Montag

40
28 Von] am Rande: Von Oßnabrukh wegen Oßtfrießlandt.
Von Oßnabrukh berichten sie sub dato 20. huius,
29
daß die Staden mit der grafschafft Ostfrießlandt ein außwexlung der Hessi-
30
schen guarnison ze tractiren und mit hineinlegung ihres volks ein neutrali-
31
tet practicirn wöllen, worüber herrn grafen von Vehlen geschrieben wer-
32
den möchte [ 302].

33

41
33 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem anttwortten wir 21.

43
Irrtümlich für 20.
eiusdem, seyend gleicher meinung und legen
34
copei bei an den von Vehlen abgangenen schreibens [ 303].

35

42
35 An] am Rande: An grafen von Vehlen.
An grafen von Vehlen schreiben wir vom 20. huius bedeutte fürsorgnus
36
und geben ime anlaittung, waß deßwegen vom ime an den grafen in Ooßt-
37
frießlandt wie auch seine landtstände möcht geschrieben werden [ 304]. Vide-
38
atur ibidem eius responsum.

[p. 153] [scan. 201]


1

33
1 Montag] am Rande: Nuncius umb pass pro Gallis durch Döllicht.
Montag abendts, den 20. huius, laßt herr nuncius herrn grafen von Nassau
2
ersuchen, weil die Franzosen eine conferentz mit denn Schweden zu Oßna-
3
brukh an einem mittelort wegen befürderung der fridenstractaten ze halten
4
und nothwendig zu Döllicht

38
Telgte.
über die Embs passiren müeßten, daß wir inen
5
deßwegen die durchpassierung daselbst verschaffen wolten, so wir auch,
6
weil es denn preliminartractaten gemäß, bewilligt, auch ime ein schreiben an
7
denn commendanten daselbst cum sigillo volante zustellen lassen, so er denn
8
Franzosen möchte übergeben lassen, doch mit diser angehenkhten erinne-
9
rung, daß sie ihren comitat gleichwol also moderiren wolten, auff daß der
10
commandent nit ursach hab, eine gelosia ze fassen. Wir haben aber entzwi-
11
schen den commandanten dessen a part avisirt und all’erte ze sein ermahnet,
12
laut der schreiben [ 305. 306] und seiner anttwortt [ 307].

13
1644 VI 21
Dienstag

34
13 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh berichten wir mit remission diser
14
relation

39
Relation der Kaiserlichen aus Osnabrück an den Kaiser vom 16. Juni 1644, siehe oben [S. 151] .
die vorstehende conferentz der Franzosen mit denn Schweden,
15
waßgestalt inen hierzu crafft der praeliminarien ein pass durch Döllicht be-
16
willigt,

35
16 wie] am Rande: Andrer mittelortt.
wie auch das hauß Nordtlag befunden worden und hingegen Ringe-
17
legen und Finneberg

40
Rengering und Vinnenberg, benachbarte Zisterzienserinnen- bzw. Benediktinerinnenklöster nord-
41
westlich von Warendorf im Oberstift Münster.
besser sein möchten, de 21. huius [ 301].

18

36
18 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh sub dato 20. Junii würdt mit der relation ad Caesarem an-
19
gedeuttet, daß sie den Hessen Casselischen abgeordneten, umb willen die
20
landtgrafin der Franzosen iniurios schreiben an die reichsstände auch für
21
wolgethan angezogen und also sich gleicher iniurien theilhafftig gemacht,
22
kein audientz geben wolten. Stellen es unß zu bedenkhen, ob wirs auch also
23
wolten halten [ 308].

24

37
24 Weil] am Rande: Venetus wegen anhörung deß Hessen Casselischen deputati.
Weil dann der Venetianische ambassador beraitts anvor montag abendts,
25
20. huius, dessentwegen zu herrn grafen von Nassau geschikht und, nachdem
26
sich der Hessische deputatus

42
Am 15. Juni 1644 trafen in Münster die hessen-kasselischen Gesandten ein: Adolf Wilhelm
43
von Krosigk (gest. 1665), Geheimer Rat, und Dr. Johann Vulteius (1605–1684), Geheimer
44
Rat und Kriegsrat, seit 1651 Kanzler, vgl. über ihn ADB 40 S. 390.
bei ime angemeldt, daß er im namen seiner
27
principalin gern mit unß, denn Kayserlichen gsandten, in buona creanza, wie
28
der Venetianer diser wortt sich brauchte, das ist in guettem vernemmen,
29
stehen wolte, aber nit wüßte, wie wir es von ime auffzenemmen gedenkhen
30
möchten, und derentwegen ine ambassador ersucht hett, solches von unß
31
zu erkundigen, also zu vernemmen begehrt, waß wir dißortts gesinnet we-
32
ren, und nun unß bedunkt, es werde sich nit thuen lassen, daß die herren

[p. 154] [scan. 202]


1
mediatores, wölche allein zwischen denn feindtlichen cronen und Kayser-
2
licher Maiestät ein friden erhandlen ze helffen hetten, sich auch der ungemitt-
3
leten reichständen annemmen solten, sondern daß disen gebüren würdt,
4
ihre sachen selbst bei unß anzebringen und die gnad bei Kayserlicher Maie-
5
stät ze suchen oder zu erwartten, waß die feindtliche cronen ihrenthalben
6
negociren wurden; hierauff so ist ime, Venetianer, uff sein anmahnen fol-
7
genden tags angezeigt worden, wir hetten von Ihr Kayserlicher Maiestät
8
gewissen bevelch und instruction empfangen, wie wir unß gegen derglei-
9
chen bei disem congress ankommenden reichsständen zu verhalten haben
10
solten, deme wir auch also nachzekommen gedächten und die Hessen
11
Casselischen gsandten, wann sie sich bei unß gebürlich würden anmelden,
12
darnach zu bescheiden nit underlassen wolten. Auß diser anttwortt ver-
13
merkhte der Venetianer wol, daß unß sein underfangene mezzanezza nit
14
gefallen thet, und liess derentwegen fragen, ob es villeicht bedenkhens haben
15
möcht, daß er sich dergleichen nachfolgenden reichständen sachen annem-
16
men thue, dann solchenfahls wolte er sich deren gentzlich enthalten. Res-
17
ponsum, wie gemeldt, wir weren schon der reichsständen halber instruirt,
18
und würde nit nöthig sein, daß sie sich dergleichen mittlung, wie zwischen
19
Ihr Kayserlicher Maiestät und denen widrigen cronen verglichen, bedienen
20
müeßten. Solchem nach haben wir unß entschlossen, gleichergestalt wie die
21
Oßnabrukhischen, damit uff ihren bereits nach Wien abgeloffnen vorbericht
22
kein ungleiche handlung under unß vorlauffe, denn Hessen Casselischen,
23
wann sie sich bei unß umb audientz würden anmelden lassen, anzezeigen,
24
wir hetten zwar von Kayserlicher Maiestät gnädigsten bevelch, alle bei di-
25
sem congress ankommende reichsstände oder deren gsandten sine differentia
26
reconciliatorum vel non reconciliatorum, und in specie auch die Casselischen,
27
anzehören und unß gegen inen der gebür vernemmen ze lassen, wie wir auch
28
inen die suchende audientz guettwillig zu ertheilen erbiettig weren, wann
29
sich die sachen noch in dem stand wie zu unserer ankunfft befinden theten.
30
Seitemaln aber entzwischen die Französischen gesandten ein sehr weit ausse-
31
hendes schreiben mit antastung der Kayserlichen hoheit, dero hochlöblichen
32
haußes, auch chur- und fürstlichen des reichs höchster verunglimpffung und
33
beschrayung an die reichsdeputation zu Frankfurt, auch chur-, fürsten und
34
ständt selbst außgehen lassen, solches schreiben aber die fraw landtgräfin als
35
wohlgethan reassumirt und in anziehung desselben ebenmäßig an die
36
reichsdeputation unlangsten geschrieben, also sich deren im Französischen
37
schreiben vermerkter antastung und verunglimpffung nit wenig theilhafftig
38
gemacht, so tragen wir dahero bedenkhens, inen, abgesandten, noch derzeit
39
audientz zu ertheilen, sondern müßten es vor dißmal eingestellt sein lassen.
40
Dessen aber ungeacht ist er dienstags, den 21. huius, zu ime gangen

44
Saavedra zu Contarini, siehe oben Eintragung vom [19. Juni 1644 S. 152] .
und
41
hatt mir von der fürgangenen conferentz per schedulam so vil anzeigt, der
42
Venetianer hette referirt, das der conte d’Avaux ime und herrn nuncio zu
43
wissen gethan, waß ursach er willens wer, zu denen Schwedischen gesandten

[p. 155] [scan. 203]


1
zu verraisen, nemblich umb ze sehen, ob doch ein mittel erfunden werden
2
möchte, die fridenstractaten zu einem rechten fortgang zu bringen. Es wur-
3
den sich vil sachen in der Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh vollmachten
4
befinden, so man accommodiren müßte. Man sehe wol, daß der Kayser
5
keinen friden begehr, auß ursachen, daß seine erbländer nunmehr deß
6
kriegs frei und er anietzt den krieg uff die reichstände waltzen könde. Der
7
Kayser schreib der deputation zu Frankfurt ein formb für, wie ihre, der
8
Frantzosen, schreiben an dieselb zu beanttwortten, es werden aber die stände
9
ihre freyheit nichtsdestoweniger in acht nemmen. Er, Venetianische am-
10
bassador, hab von ime, Saavedra, ze wissen begehrt, waß er für mittel ze sein
11
vermeinte, die fridenstracten ze firdern, darauff er geanttworttet, er sehe
12
kein anders, als daß die Schweden zugeben, das das Dennemarkhische wesen
13
auch zu disen tractaten sine distinctione gezogen werde und alsdann die
14
Kayserlichen gesandten an den könig schreiben, daß er seine vollmacht per
15
gesandten fürderlich herbeyschaffe. Diß beruhet nun uff sich selbst etc.

16
1644 VI 24
Freitag

35
16 Von] am Rande: A Caesare vom 6. Junii.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir sub dato
17
6. Junii ein recepisse über unsere vom 20. und 21. Maii (solt aber der 27. Maii
18
sein, dann vom 21. nichts geschriben worden) abgangne relationes mit ver-
19
tröstung weiterer resolution [ 309].

20

36
20 Auff] am Rande: Ad Caesarem.
Auff dises recepisse referiren wir vom 24. Junii weitern und sonderlich vor-
21
stehenden verlauff und waß wegen deß Hessen Casselischen deputaten vom
22
Venetianischen ambassador an unß gelangt, auch darauff resolvirt worden,
23
sonderlich daß wir unß deren zu Oßnabrukh gefaßten intention conformiren
24
wolten. Sodann, waß wir an grafen von Vehlen wegen der Staaden in der
25
grafschafft Oostfrießland anspinnender neutralitet geschriben, item waß der
26
Churbrandenburgische gesandt bei unß angesucht, wann sein herr seine ge-
27
sandten allher schikhen solt und waß Bayern und Cöln wegen der Venetiani-
28
schen precedentz an sein herrn gesucht. Ad finem würdt deß conte d’Avaux
29
raiß zu den Schweden nach Herkott

38
Harkotten, Schloß und Herrschaft nördlich von Warendorf (Oberstift Münster).
avisirt [ 310].

30

37
30 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh sub 23. huius bericht, daß Ringelen und Vinnenberg
31
junkfrawenclöster, ad conventus nostros nit taugenlich, schlagen Lengering

39
Lengerich in der Grafschaft Tecklenburg.

32
vor. In relatione ad Caesarem, daß Oxenstirn durch den decan zu St. Johann

40
Raban Heistermann.

33
ein abbocament mit dem grafen von Auersperg suche, so er aber mit discre-
34
tion abgeschlagen [ 311].

[p. 156] [scan. 204]


1
1644 VI 28
Dienstag

34
1 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh berichten wir de 28. huius, daß
2
wir es bei dem benambßten mittelort bewenden lassen. Item, die Spanischen
3
berichteten, das die Franzosen ordre hetten, ihr plenipotentzen zu emendi-
4
ren [ 312].

5

35
5 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh würdt mit der relation ad Caesarem berichtet, daß die Pom-
6
merische deputati

43
Dr. Friedrich Runge und Markus von Eickstedt (gest. 1661).
widerumb abgeraißt. Oxenstirn sag, er nit glaub, das Ihr
7
Maiestät vom könig in Dennemarkh angelangt, zu den fridenstractaten on
8
ine nit ze schreitten, weil solches der Langermann selbst bekenne, de 27.
9
Junii [ 313].

10

36
10–20] ursprünglich hinter 26.

37
10 Von] am Rande: A Caesare.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir sub dato Wien, 15. Junii, bevelch,
11
unser den mediatorn anvor eingehendigte contradictionschrift zurukhzefor-
12
dern und dagegen daß hiemit überschikhte memorial einzehendigen [ 316].
13
Wir habend zwar dem alsobaldt dienstags, den 28. huius, nachkommen
14
wollen und deßwegen bei denn mediatoren umb eine stundt ad audiendum
15
ansuchen lassen, underdeß aber per me herrn don Diego Saavedra hiervon
16
bericht gethan, und weil derselb solches gar hoch widerrathen und, das man
17
wenigst zuvor mit denen zu Oßnabrukh hiervon communiciren wolt, be-
18
gehrt,

38
18 als] am Rande: Nach Oßnabrukh.
als haben wir deme stattgethan und nach Oßnabrukh geschriben, ut
19
apud acta [ 317], inmittelst gleichwol unß bei den mediatoren under anderm
20
pretext eingestellt.

21
1644 VII 1
Freitag Von Oßnabrukh in relatione ad Caesarem berichtet,
22
waßgestalt sich Langermann diser reden halber

44
Vgl. oben Zeile 8.
entschuldigt und daß er
23
einen pass nach Münster under unbestendigem vorwandt begehrt, de
24
30. Junii [ 314].

25

39
25 Eisdem] am Rande: Responsio ad eosdem.
Eisdem anttwortten wir hierauff vom 1. Julii, waßgestalt er, Langermann, sich
26
allhie befunden und wider verraißt wer [ 315].

27

40
27 Und] am Rande: Von Oßnabrukh.
Und dieweil sie von Oßnabrukh der meinung gewesen, wir mit der ein-
28
liferung non obstante contradictione Hispanica in allweg vorgehen solten,
29
laut schreibens de 30. Junii [ 318] ,

41
29 also] am Rande: Ad Caesarem.
also haben wir solche begegnus umbständt-
30
lich an Kayserliche Maiestät vom 1. diß referirt und, daß wir noch selbigen
31
tags die einliferung thun wolten, unß erbotten, hiebei würdt auch deß Lan-
32
germanni ankunfft allhier und widerabraiß berichtet [ 319].

33

42
33 Demnach] am Rande: Einliferung deß memorials contra Gallorum plenipotentiam.
Demnach haben wir unß eodem nachmittag zu denn mediatoren verfüegt,

[p. 157] [scan. 205]


1
daß memorial eingeliefert, wie dann alles, waß dabei vorgeloffen und darauff
2
ze consultiren vorkommen, in dem verfaßten protocoll, so denn herren Kay-
3
serlichen gesandten nach Oßnabrukh communicirt worden, ze finden, laut
4
schreibens vom 4. huius [ 320].

5
1644 VII 7
Donnerstag

37
5 Interea] am Rande: Von Oßnabrukh.
Interea communicirn sie von Oßnabrukh unß vom
6
4. huius ihr relation ad Caesarem, innhalts, wie das die Schweden sich gegen
7
den decan St. Johann

42
Raban Heistermann.
vernemmen lassen, sie denn Kayserlichen wegen der
8
fridenshandlung waß in schrifften zustellen wolten, da er eventualiter gebet-
9
ten, ine dabei nit ze brauchen. Sie erzeigten grosse ungedult. Nostri hetten
10
hierauff gesagt, Ihr Maiestät hetten dem könig umb befürderliche abschikh-
11
ung seiner gsandten zugeschriben, also sie die befürderung selbst gern sehen
12
wolten [ 321].

13

38
13 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh würdt unß auch auff unser beschehne communication ge-
14
anttworttet vom 5. huius, daß sie für gutt halten, ein conferentz zu Lenge-
15
ring uff nechsten sontag oder montag anzestellen sambt beyziehung der
16
Spanischen gesandten [ 322].

17

39
17 Eisdem] am Rande: Ad eosdem.
Eisdem respondemus vom 7. huius, daß wir sambtlich am sontag abendts
18
daselbst ankommen wollen [ 323].

19
1644 VII 8
Freitag

40
19 Von] am Rande: Resolution a Caesare.
Von Ihr Kayserlicher Maiestät kombt resolution ein
20
sub 22. Junii uber unser relation de 9. eiusdem, innhalts: 1. Wer Ihr Maiestät
21
nit zuwider gewesen, wann wir ex allegatis caussis mit übergebung unserer
22
contradictionschrift inngehalten hetten, weil wir aber unserm mandato
23
nachgegangen, hatts dabei zu bleiben, und werde inmittlst mehrern weit-
24
läuffigkeiten durch daß memorial, so anderwertts ze insinuiren anbevohlen
25
worden, fürkommen sein. Künfftig bei erfolgender emendation der pleni-
26
potentz zu beobachten, daß die Venetianische copei zurükhgenommen oder
27
cassirt werde. Dem Venetianer vor sein erbottne erinnerung nach Pariß
28
wegen der famosbrieffen ze dankhen. Wie und waßgestalt die Französische
29
vollmacht uff ein temperament ze richten, werde das memorial anleittung
30
geben [ 324].

31

41
31 Hierauff] am Rande: Ad Caesarem de insinuatione memorialis.
Hierauff referiren wir Ihr Maiestät sub dato 8. huius den verlauff, wie es mit
32
insinuation deß memorials hergangen und auff waß für puncten wir dennoch
33
ehist ein resolution würden vonnöthen haben [ 325].

34
Von Oßnabrukh würdt unß communicirt sub 5. huius ein Kayserliche
35
resolution de 22. Junii innhalts, daß Ihr Maiestät dem Plettenberg geschri-
36
ben, am Dennemarkhischen hof nochmaln die abordnung der gesandten

[p. 158] [scan. 206]


1
nach Oßnabrukh zu sollicitiren und dabei anzeregen, ob dem könig nit
2
möchte beliebig sein, daß man zu Oßnabrukh entzwischen mit edition der
3
vollmacht fürgehen thet, und hette er, Plettenberg, die erhaltene anttwortt
4
alsbaldt nach Münster und Oßnabrukh ze berichten. Item wegen deß
5
Langermanns und Grießheimbs abschaffung etc. In ihrer relation ad Cae-
6
sarem würdt vermeldt, waß im discurs deß von Crane mit dem bischoffs
7
von Oßnabrukh wegen arrestation der Schwedischen officir zu Warpurk

43
Wohl mißverstanden für Werpup, schwedischer Drost in Iburg, vgl L. Hoffmeyer, Chronik
44
der Stadt Osnabrück S. 128 und 139 und APW [II A 1 S. 522ff.]

8
vorgangen [ 326a].

9
Die veneris igitur 8. huius a meridie conuenerunt nos domini mediatores
10
nobisque proposuerunt venisse ad se Gallos et primo quidem indicasse,
11
quod nuper Saluius Suecicae legationis nomine grauiter conquestus esset
12
tanto se tempore frustra Osnabrugi agere nec hactenus a Caesareanis exhibi-
13
tionem plenipotentiae impetrare potuisse, interea et locum per se valde in-
14
commodum esse nec sibi plenam constare securitatem, qua animi recreandi
15
caussa hinc inde exspatiari liceat, nam milites administratoris Bremensis late
16
excurrere et facile insidias ad urbis pomeria, quibus aliquando interciperen-
17
tur, struere posse. Itaque sibi minime integrum fore diutius ibidem tempus
18
frustra terere, sed in eam descendere sententiam, ut unus tantum remaneat,
19
alter vero legatus Hamburgum abeat ibi exspectaturus, quando tandem ali-
20
quando Caesareanis commodum sit futurum plenipotentiam suam exhibere
21
atque initium tractandae paci facere.

41
21 Ab] am Rande: Nova mediatorum propositio de facienda emendatione plenipotentia-
42
rum in communi.
Ab ista Suecorum sententia nec ipsos
22
regis christianissimi legatos multum abire posse, quod et hic eandem nego-
23
ciorum prolongationem experiantur et plane contra dignitatem utrarumque
24
regiarum coronarum sit primarios imperiorum suorum ministros cum tem-
25
poris et sumptuum iactura frustra his in locis degere, itaque nisi aliter proui-
26
deatur, sibi quoque decretum, ut unus alterue abitum paret. Se semper
27
promptos paratosque fuisse atque etiamnum esse plenipotentiae formam, ut
28
rationi consentaneum videretur, emendare, modo idem a Caesareanis fieret
29
atque Osnabrugi quoque mutuo exhiberetur, sed si Caesareani id facere
30
porro differrent, caussam se habere nullam diutius expectare. Scripturos ad
31
diaetam Francofurtensem et rationes, quibus moti ad hanc deuenerint reso-
32
lutionem, explicaturos. Ad hanc Gallorum propositionem cum ipsi media-
33
tores respondissent se a nobis hactenus non potuisse animaduertere, quod
34
longiorem huius negocii disputationem texere cupiamus, quin nos ultimo
35
loco et modestissime et simplicissime, quae in ipsorum plenipotentia desi-
36
derarentur, proposuisse; abitum, quem unus alterue illorum moliretur, prae-
37
senti negocio minime conuenire, ita acceptum iri, quasi rumpere velint con-
38
gressum, nam ipsorum plenipotentiam ita conceptam, ut neuter sine altero
39
rebus tractandis superesse possit. Tandem mentem suam ipsos breui scripto
40
explicuisse, cuius summa haec sit: manere ipsos paratos ad emendationem

[p. 159] [scan. 207]


1
suae plenipotentiae, si idem a Caesarianis fiat atque Osnaburgi pariter ad edi-
2
tionem plenipotentiarum procedatur.

3
Dominum nuncium excepit Venetus et plenius explicatis, quae ab illo dicta,
4
adiecit Saluium inter caetera conquestum, quod etsi ipse et eius collega haud
5
ita pridem Caesareanis scripto exposuissent, quatenus nonnulla ex horum
6
parte contra conuentionem praeliminarem admitti viderentur, hactenus
7
tamen sese nullo responso dignatos fuisse, quod non possint non acriter
8
sentire. Deputatis Hassiae nuper tabellarium a praesidiariis Weffelsburgensi-
9
bus

43
Wewelsburg bei Büren (Stift Paderborn).
interceptum literarumque fasciculum non attento, quod exhiberet ex-
10
emplar salui conductus Caesarei, ereptum, licet postea libertati suae redditus
11
sit, tamen hoc securitati conuentae aduersari. Seruienti ministrum unum
12
obsonia vehentem a quodam nobile, Falco

44
Nicht zu ermitteln.
nominatum [!], in publico itinere
13
inuasum, sclopeto intento minis petitum, et nisi ad dominum comitem de
14
Nassau quasi ex ipsius familia prouocasset, in periculo vitae futurum fuisse.
15
His expositis orationem eo direxit, quod ipse et dominus nuncius omnibus,
16
quae hactenus in materia plenipotentiarum ultro citroque acta essent, dili-
17
genter ponderatis in eam deuenerint sententiam, ut putent medium aliquod
18
inueniri posse, ut saltem pendente illa de communicatione plenipotentiarum
19
Osnabrugi facienda controuersia de iis, quae circa ipsas Gallorum nostrasue
20
plenipotentias desiderantur, bona quorum interest venia transigatur. Cupere
21
igitur se ex nobis intelligere, an eam a Caesare potestatem et auctoritatem
22
habeamus, ut liceat nobis de certa quadam formula plenipotentiae ab om-
23
nium belligerantium legatis obseruanda de communi singulorum quorum
24
interest consensu conuenire, ita quidem, ut formula sic conuenta intra certum
25
ab isto congressu definitum tempus per nostros superiores confirmari ac
26
secundum eandem plenipotentiarum noua diplomata expediri et huc trans-
27
mitti debeant eademque formula non solum hic Monasterii sed etiam Osna-
28
brugi obseruanda veniat manente interea temporis illa hactenus contro-
29
uersa extraditione in suspenso. Hanc si a nobis declarationem habere pos-
30
sent, statim se cum Gallis acturos, ut ipsi quoque adsentiant, ac dein absque
31
mora manum operi admoturos, formulam confecturos operamque daturos
32
esse, ut de omnium consensu expediatur. Recitauit autem mox scripturam
33
Gallicam nobisque secessum postulantibus ad deliberandum eandem, ut
34
ipsi perlegeremus, porrexit, ea tamen praeoccupatione, quod solum iure
35
familiaritatis, non per viam communicationis faceret, non enim conuenire,
36
cum nostra Gallis tradita et communicata non sit, ut horum nobis testato
37
scriptura communicaretur. Erat autem memorialis istius Gallici e dimidiato
38
duernione tenor in summa talis: Principio dicebant omnibus constare, quod
39
plenipotentia Gallica ita confecta sit, ut nulla cum ratione quicquam eidem
40
opponi possit, quemadmodum hoc iam saepius dominis mediatoribus
41
demonstrauerint et adhuc cuiuis aequitatem amanti demonstrare parati sint.
42
Nihilominus cum intelligant quaedam ipsis imputatum iri nomine Caesaris,

[p. 160] [scan. 208]


1
ob quae ad negocium pacis progredi minus liceat, se semper paratos fuisse ac
2
etiamnum esse omnia facere, quaecunque tam salutari negocio promouendo
3
esse possent. Itaque se offere ad quamcunque emendationem rationi consen-
4
taneam, modo id a Caesareanis pariter fiat, priusquam illa desiderata Osna-
5
burgi plenipotentiarum editio peragatur, ita quidem ut de certo omnium
6
quorum interest consensu mandati formula conueniatur, quam a suo rege
7
intra definitum tempus ratificatum nouumque diploma expeditum iri spon-
8
deant.

9
Re igitur paulisper seorsim deliberata respondimus: Nos inprimis gratias
10
agere, quod ea, quae cum Gallis acta essent, nobis renunciare suamque
11
curam et sollicitudinem circa promouendum pacis negocium tollendaque
12
obstacula adhibere voluerint. Sane laude dignum hoc studium esse. Quod
13
tamen ipsa rei necessitas postulet, ut, priusquam certo et definito responso
14
quicquam constitui a nobis possit, mandata et instructiones a Caesare accep-
15
tas euoluamus, rogare, ne aegre ferant tantillum nobis spacium cogitandi
16
quaeri, id quidem eo magis, quod iam ponderatis iis, quae ante octiduum,
17
cum nostrum memoriale ipsis exhibuissemus, inuicem accepta dictaque es-
18
sent, cum nostris collegis in loco quodam intermedio colloquium institueri-
19
mus. Crastina luce, si quidem fieri posset, aut die dominica illuc profecturi.
20
Qua occasione et de ista noua propositione diligenter nos acturos esse.
21
Caeterum dominos mediatores bene atque ordine fecisse, quod Gallos a
22
minis discedendi dehortati fuissent, nam et caussam illos nullam prorsus
23
habere, quod nouerint integro sexennio summi pontificis, Caesaris regisque
24
catholici legatos Coloniae desedisse, cum nemo Gallorum ibi unquam compa-
25
ruerit. Et hic Monasterii ipsos, priusquam aduentarent, nouem mensibus ex-
26
pectatos fuisse. Tum impedimentum illud, quo minus ad exhibitionem pleni-
27
potentiarum Osnabrugi procedi potuerit, non a nobis sed a parte aduersa
28
ortum fuisse.

29
De scripto a Suecis dominis legatis Caesareanis exhibito forsan non omnia
30
dixisse Saluium, responsum ab his datum oretenus tantum non scripto, quod
31
minus conuenire iudicarent. Reliqua talia esse, quibus facile remedium ad-
32
ferri possit, scripturos nostros ad administratorem Bremensem, quanquam
33
nobis constet nihil adhuc eiusmodi factum, quod talem sollicitudinem
34
Suecis incutere possit. Denegauerit ille forsan saluum conductum alicui do-
35
mesticorum Oxenstiernae, meminerit econtra Torstensonium iam ante
36
legatis Danicis domum redituris idem denegasse. Ad Glenium

42
Gottfried Huyn, Gf. von Geleen und Amstenradt (1595–1657), kaiserlicher Generalfeldmar-
43
schall, 1644–1645 Oberbefehlshaber über die Truppen der im Juni 1644 organisierten westfäli-
44
schen Kreisdefension.
nos quoque
37
scripturos, nouum circuli Vestphalici militiae praefectum, ut per praesidia
38
sibi supposita securitatem plenam legatis eorumque domesticis procuraret.
39
Nobilem istum Falco ferri ebrium fuisse, vocatum tamen correptumque iri,
40
ne deinceps simile quid tentaret. Et quia Venetus innuebat rationi conueniens
41
fore, ut se apud Seruientum sistat culpamque deprecetur, operam nos daturos

[p. 161] [scan. 209]


1
dicebamus, ut, si quidem opus videatur, id faciat, sed cum cautione, ut ciui-
2
liter habeatur, non enim errorem tantum esse. De caetero regimen episcopale,
3
ut publico aliquo proclamate [!] legatorum securitatem per ditionem suam
4
edicat, a nobis interpellatum iri. Qua nostra responsione bene contenti ad
5
Hispanos diuerterunt. Cum quibus postero die haec omnia communicauimus.

6
1644 VII 10
Sonntag1644 VII 12 Dienstag

34
6 Sontags] am Rande: Conferentia zu Lengering. Et inde relatio ad Caesarem.
Sontags, den 10. huius, seind
7
herr graf von Nassau, don Diego Saavedra, Dr. Bruin und ich uff zuvor mit
8
denn Kayserlichen gsandten zu Oßnabrukh beschehne veranlassung nach
9
Lengeringen, in der graaffschafft Decklenburg gelegen, denn grafen von
10
Bentheimb gehörig, verraißt, daselbst wir dann auch die von Osnabrukh an-
11
getroffen und folgenden tags erstens wir Kayserliche daßienig, was in zweyen
12
underschiedlichen nechstvor angedeutten audienzen von denn mediatoren an
13
unß gebracht worden und darüber zu bedenkhen vorgefallen, miteinander be-
14
ratschlagt, hernach solches alles mit denn Spanischen communicirt und unß
15
mit inen verglichen, darüber ich auch alsogleich ein concept relationis ad Cae-
16
sarem verfaßt, so am zinstag in pleno verlesen und emendirt, auch darauffhien
17
zu stenden außgefertigt, von unß denn Kayserlichen underschriben und
18
freytags den 15. huius mit der ordinari nach Wien verschikht worden [ 326b].
19

35
19–21] ursprünglich hinter 31.

36
19 Von] am Rande: A Caesare.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir 12. huius ein recepisse uff unser
20
relation de 16. Junii sub dato Wien, 29. eiusdem, undt vertröstung weiterer
21
resolution [ 329].

22
1644 VII 13
Mittwoch

37
22 In] am Rande: Schreiben an herrn von Gleen.
In execution dessen, waß wir hieoben die media-
23
tores vertröstet, haben wir dem herrn grafen von Gleen, daß er newe ordre
24
an alle im durch denn Westfahlischen craiß untergebne soldatesca wegen
25
sicherheit der strassen außgehen lassen wolte, zugeschriben vom 13. Julii
26

38
26 Vom] am Rande: Nach Oßnabrukh wegen verferttigung der Gleenschen schreiben
39
nach Oostfrießlandt.
[ 327].

27
1644 VII 14
Donnerstag Vom 14. eiusdem schreiben wir nach Oßnabrukh
28
mit communication einer abschrifft von vorgemeldter sambtlichen relation,
29
waß herr graf von Gleen wegen der Oostfrießlendischen neutralitet unß
30
geanttworttet, und ersuechen sie, die beigeschlossene Gleensche brief ad
31
comitem

41
Ulrich II. Cirksena (1605–1648), Gf. von Ostfriesland 1628.
et status Frisl

40
31 An] am Rande: Ad Caesarem.
andiae an ihr gehörd zu verschaffen [ 328].

32
1644 VII 15
Freitag An Ihr Kayserliche Maiestät schreiben wir vom
33
15. huius umb weiteren bevelch, wie man sich in puncto curialium mit denn

[p. 162] [scan. 210]


1
Franzosen zu verhalten, item wegen ertheilung der audienz für die Hessi-
2
sche deputaten, daß der Portugesischen und Catalaunischen admission halber
3
nichts an unß gebracht. Im postscripto berichten wir auch, das under unserem
4
abwesen der bischoff von Oßnabrukh unbekandt nach Münster kommen,
5
den nuncium visitirt, aber gleich selben tags wider verraißt sei [ 330].

6
1644 VII 16
Samstags

42
6 Sabbato] am Rande: Responsio ad mediatores super emendatione plenipotentiarum
43
generali.
Sabbato 16. huius conuenimus dominos media-
7
tores in aedibus domini nuncii illisque ad suprapositam quaestionem respon-
8
sum dedimus iuxta conclusionem in Lengeringh factam hoc modo:

9
Propositionem, quam nuper ante octiduum nobis Dominatio Vestra Illu-
10
strissima et Vestra Excellentia fecerant, huius tenoris fuisse credimus, quod,
11
si nos a Caesarea maiestate potestatem haberemus consentiendi, ut de com-
12
muni quorum interest consensu noua forma plenipotentiarum componatur,
13
quam utraque pars obseruare teneretur stante interea in suspenso extra-
14
ditione illa Osnaburgi facienda, operam ipsi dare, ut Galli quoque assentiant,
15
ac statim formulam aliquam concipere velint ea tamen conditione, ut a
16
nostris superioribus intra certum de communi consensu praefigendum ter-
17
minum ratificari nouaque plenipotentiae diplomata confici debeant, qui
18
quidem modus postea etiam Osnaburgi obseruari possit.

19
Inita igitur hac de re cum nostris collegis consultatione inspectisque nostris
20
instructionibus et mandatis subsequenti modo respondendum esse visum
21
nobis fuit: Primo omnium confidimus nostram plenipotentiam iam ante
22
exhibitam tanta cum modestia, discretione clausulisque necessariis composi-
23
tam esse, ut nemo synceri et liberi affectus rationabiliter vel minimum defec-
24
tum eidem obiicere queat. Quemadmodum et meminimus aliquoties nos ab
25
ipsis Vestris Dominationibus et Excellentiis audiuisse, quod Galli confessi
26
sint nihil se habere quod opponant, unde caussam haberemus omnino nul-
27
lam vel minimam admittere correcturam, quocunque id tandem praetextu a
28
nobis flagitaretur, praesertim quod negari non possit formulam nostrae
29
plenipotentiae dudum inter dominum comitem Curtium et Saluium mutua
30
concertatione conuentam fuisse. Nihilominus tamen cum satis perspectum
31
habeamus Caesaream maiestatem ex parte sua nullum omnino communi
32
utilitati impedimentum dari velle, ideo habito ad instructiones nostras
33
caeteraque in hac plenipotentiarum materia a Caesare ad nos perscripta man-
34
data respectu consentimus, ut de communi consensu omniumque quorum
35
interest scitu talis aliqua formula mandati concipiatur, quam nostri superio-
36
res infra certum mutuo consensu determinandum tempus stante interea, ut
37
dictum, illa extraditione Osnaburgica in suspenso ratificare iuxtaque eam
38
noua mandatorum diplomata transmittere debeant, modo quoad substan-
39
tialia nostrae plenipotentiae nulla nobis obtrudatur mutatio. Speramus nihi-
40
lominus, quod, ubi id opus esse visum, Caesar haud difficulter assentiet, ut
41
iuxta eandem formam etiam Osnaburgi mandata renouentur.

[p. 163] [scan. 211]


1
Respondit dominus nuncius: Omnino mentem ipsorum fuisse, quod eadem
2
forma, quae hic de mutuo consensu concepta fuerit, etiam Osnaburgi absque
3
ulteriori difficultate obseruari deberet. Hoc enim se ideo excogitasse, ut diffi-
4
cultas illa de extraditione facienda quadamtenus tolleretur. Nam facta ista ex-
5
promissione de obseruanda nouiter concepta formula utrobique frustra iam
6
de extraditione quaeri, cum etiam extradita illa mandata corrigenda venirent.
7
Et hac maxime ratione se Gallis, ut acquiescerent, persuadere potuisse. Nunc
8
vero cum videant rem ibi adhuc in dubio esse et de absoluta Caesaris volun-
9
tate pendere, neutiquam assensuros.

10
Tum Venetus, clara res est, inquit, Osnaburgicum et Monasteriensem trac-
11
tatum ex conuentione pro uno eodemque haberi oportere, itaque nunquam
12
Galli cedent, nisi medium aliquod aequivalens inueniatur, quo illa de pleni-
13
potentiarum emendatione controuersia utrobique in eundem statum con-
14
stitui videatur. Non minus clare et cathegorice ac nos respondere Osnabur-
15
genses debere, alioquin laborem omnem frustraneum fore. Et a nobis quem-
16
admodum et ab illis Caesarem monendum, ut in his talibus laxiorem nobis
17
tractandi potestatem condedat. Alioqui posse tandem contingere, ut Galli
18
Suecique impatientia victi aliorsum abeant. Tetigit etiam illam a nobis adiec-
19
tam conditionem (nihil quoad substantialia nostrae plenipotentiae mutari
20
debere) dicens de hoc non esse periculum, forte in principio adiectum iri:
21
Cum visis hinc inde plenipotentiis legatorum diuersae ortae essent disputa-
22
tiones et contradictiones, tandem conuentum, ut de communi consensu prout
23
sequitur mandatum expediretur etc.

24
Replicauimus nos non dubitare Caesarem nouam istam formam etiam Osna-
25
burgi admissurum, cum negociorum paritas id omnino requirere videatur.
26
Interea tamen ob diuersos respectus per nos praecise Osnaburgenses ad hoc
27
obligari non posse. Nam et praecessisse illam inter Curtium et Saluium de
28
forma mandati concertationem. Et Caesarem nuper admodum residenti suo
29
Plettenbergio mandasse, ut a consilio regis Daniae percuntaretur, num bona
30
ipsius venia fieri posset, ut ista extraditio plenipotentiarum Osnaburgi non
31
obstante legatorum ipsius absentia perageretur, et, quae respondissent con-
32
siliarii, mox ad nos nostrosque collegas Osnaburgum perscribere deberet.
33
Itaque non abs re fore, si interea temporis ad nostram iam expositam decla-
34
rationem cum Gallis agerent atque formula quaedam conciperetur pro
35
explorandis singulorum super ea iudiciis. Nobis enim videri non tam cito
36
nec tam facile conuentum iri, quin stante hac disceptatione vel Dani respon-
37
sum vel Caesaris noua mandata habere possimus. Ad Veneti delineationem
38
de ingressu noui mandati noluimus aliquid dicere, quod nondum conuenire
39
arbitraremur, sed ad ipsam formulae conceptionem haec talia reiicienda
40
viderentur.

41
Dominus nuncius videbatur haud alienus ab ista replicatione, sed Venetus
42
dicere nihil solide peragi posse, negare et Gallos et Suecos istam de forma
43
mandati inter Curtium et Saluium conuentionem. A principio quidem Gallos
44
in nostra plenipotentia nihil desiderasse, sed postea semper obiecisse eam

[p. 164] [scan. 212]


1
aeque opus habere in quibusdam emendatione. Tandem utrinque polliciti
2
sunt se cum Gallis acturos. Quaesiuit dein Venetus, quomodo se res haberet
3
circa illas querimonias de pleniori securitate et an Caesareani responsum in
4
scriptis Suecis dederint daturiue sint.

5
Respondimus nostros collegas dudum oretenus responsum Suecis dedisse
6
atque ostendisse hac de re se ad Caesareani militis praefectos scripturos. Sed
7
cum nemo ob circumstantiarum defectum, quid et a quo peccatum esset,
8
rescire posset, nihil ad se peruenisse, quod ulteriori responso Suecis dando
9
dignum videretur. Caetera nos iam ad nouum Westfalicae militiae praefec-
10
tum de renouandis itinerum securitatibus scripsisse. Idem obseruatum iri
11
erga administratorem Bremensem, siquidem necessitas postulet. Satis enim
12
constare neminem ex Danica militia hactenus ad episcopatus Osnaburgici
13
confinia excurrisse.

14
Narrabat inter caetera Venetus Danum eodem tempore quo ad Caesarem
15
et status imperii, ne se praeterito ad pacem tractandam progrederetur,
16
etiam per suos regni senatores ad illos Sueciae scripsisse, ut quosdam
17
deputatos ad regni confinia mitterent, quorum interuentu de componen-
18
dis istis motibus tractaretur. Sed cum dominus comes replicaret se vi-
19
disse nuper ad epistolam quandam praecipui alicuius Danici consiliarii, qua
20
ille aperte dicat hanc calumniam a Suecis confictam putidumque menda-
21
cium esse atque regem talia nunquam cogitasse, ad ea subticuit Venetus.
22
Dominus nuncius postremo comitatus nos ad rhedam laudauit nostram
23
admonitionem ac valde eo se inclinare ostendit, tandem enim aliquando
24
huic rei initium faciendum esse.

25
1644 VII 18
Montag

41
25 Die] am Rande: Colloquium cum Hispanis de iis, quae cum mediatoribus super emen-
42
datione plenipotentiarum acta essent.
Die lunae 18. eiusdem accessimus Hispanos illisque,
26
quae acta essent, significauimus. Qui et vicissim nobis enarrarunt, quanta
27
contentione ipsi hac de re cum mediatoribus egissent. Et in primis, cum
28
Venetus satis acriter moram et tergiuersationem Caesareanis Osnaburgi quin
29
et ipsi Caesari imputare videretur ac inter caetera diceret haec omnia eo ten-
30
dere, quod Caesar secessionem inter Suecos Gallosque procurare moliatur,
31
id nunquam perfectum iri, ad huiusmodi inuectiuos se respondisse, agant
32
quid velint Galli Suecique, interea tamen congressus istos Monasteriensem
33
et Osnabrugensem re ipsa distinctos et separatos et numquam se ut coniun-
34
gantur passuros, itaque rectius fieri, si eiusmodi obliquis machinationibus,
35
quibus distinctos istos congressus confundere gestiant, supersedeatur. Ad
36
quam contestationem Venetum propemodum expalluisse, ut facile pateret
37
ipsum hic nimis ex affectu locutum totumque in eo esse, ut mediatorem se in
38
utroque congressu obtruderet. Illum inter caetera dixisse quasi minitabun-
39
dum Gallos discessuros, nisi Caesareani Osnaburgi eandem quam nos pro-
40
missionem de acceptanda noua mandati formula, ut ex conuentione com-

[p. 165] [scan. 213]


1
poneretur , facerent, sed se replicasse Gallos minis nihil effecturos, Caesarem
2
et regem catholicum ne unum quidem pedem hac caussa cessuros. Nuncium
3
ab ipsis singulariter de his machinationibus edoctum dixisse nonnihil com-
4
motum: si vos tractatus Osnaburgicos huc pertrahere vultis, mihi hoc solum
5
restabit, ut urbe egrediar.

6
1644 VII 19
Dienstag

31
6 Von] am Rande: Von Oßnabrukh de contrauentione praeliminarium a Suecis Gallis-
32
que.
Von Oßnabrukh empfangen wir anttwortt sub dato
7
18. huius, darinnen sie ein memorial ettlicher contrauentionum contra prae-
8
liminaria a Suecis et Gallis perpetratarum einschikhen, nit daß mans schrifft-
9
lich übergebe oder satisfaction darüber sueche, sondern allein ze remon-
10
striren, daß es dißortts an gegenclagen nit ermangle, die man allein auß höff-
11
licheit und friedlibenswillen ze anden underlassen hett, damit ex istis der
12
Venetus kein anlaß ad interponendum se nemmen köndt. In beiligender
13
relatione ad Caesarem melden sie, das Oxenstirn sage, er hab von Wien ein
14
abschrifft Caesareae resolutionis, daß wir in loco medio zusammenkommen
15
solten, erhalten, wüßte auch, waß zu Lengering gehandlet worden [ 331].

16

33
16 Eisdem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eisdem nach Oßnabrukh communicirn wir sub 19. huius von obgemeldtem
17
verlauff extractum protocolli [ 332].

18
1644 VII 22
Freitag

34
18 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh sub 21. huius cum remissione ex-
19
tractus, schikhen ein abschrifft von grafen von Vehlen in puncto contra-
20
uentionum abgangner anttwortt, in relatione ad Caesarem, das sich ein Fran-
21
zösischer gentilhuomo beim baron di Rortée befinde

36
Nicolas de Flécelles (1615–1689), comte de Brégy, 1644 Staatsrat; er war in die Auseinander-
37
setzungen zwischen d’ Avaux und Servien verwickelt und reiste erst Ende August nach Polen weiter.
, so nach Polen gehen
22
solle.

35
22 Langermann] am Rande: Langermann wegen Dennemarkischer interposition.
Langermann zeig an, daß ime der Pfältzische secretarius Gernand

38
Franz Gernand, kurpfälzischer Sekretär, vgl. APW [ II C 1 S. 221.]
auß
23
Münster geschriben, ob der könig in Dennemarkh sein gesandtschafft ad hos
24
tractatus generales ze schikhen, ob die Kayserlichen gesandten bevelch, für
25
selbige gelaidtsbrieff ze sollicitiren, ob Dennemarkh die Venetianische inter-
26
position leiden möge, dises müeßt von deß Venetianischen ambassadors an-
27
stifften herflüessen, dann diser secretarius guette vertrauliche kundtschafft
28
mit demselben hett. Vor wenig tagen wer Dr. Lampadius

39
Dr. Jakob Lampadius (1593–1649), Vizekanzler von Braunschweig-Lüneburg-Calenberg seit
40
1641. Vgl. ADB 17 S. 574–578.
, Braunschwei-
29
gischer gesandter, zu Oßnabrukh ankommen und mit ime deß administrators
30
zu Magdeburg secretarius

41
Hg. August von Sachsen (1614–1680), Sohn Kf. Johann Georgs I. von Sachsen, 1638 Admini-
42
strator von Magdeburg, 1650 Hg. von Sachsen-Weißenfeld , schickte den Magdeburger Kapitelse-
43
kretär Christian Werner.
. Diser hett credentiales an grafen von Auersperg

[p. 166] [scan. 214]


1
eingeben, jener aber sich entschuldigt, daß ime selbige erst nachkommen
2
würden. Die Schwedischen gesandten haben per thumbpropst zu Oßna-
3
brukh

39
Johann Werner von Leerodt.
anbringen lassen, ob nit die neutralitet der statt auch ad territorium
4
episcopale möchte extendirt werden. Darauff sie nichts geanttworttet [ 333].
5

34
5 Von] am Rande: Resolutio a Caesare.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir ein recepisse sub 6. huius über
6
unser relation de 24. Junii mit bedeütten, daß nechstens ferner resolution
7
erfolgen solle [ 334].

8

35
8 Ad] am Rande: Ad Caesarem.
Ad Caesarem referirn wir obigen verlauff per extractus protocolli, pitten
9
umb resolution wegen anhörung der Hessischen deputirten. schikhen copei
10
deß grafen von Vehlen abgangen Schreibens, berichten deß baron de Rortée
11
endtliche abraiß von Oßnabrukh und verschikhung nach Hollandt, item
12
zweyer Französischer edelleütten anwesenheit, deren der eine nach Polen,
13
der ander nach Schweden

40
Gemeint ist wohl Antoine Fouquet, sieur de Marcilly-Croissy, der indessen als Gesandter nach
41
Siebenbürgen gehen sollte und dorthin Anfang Oktober abreiste. Vgl. [S. 84.]
gehen solte, de 22. huius [ 335].

14

36
14 Nach] am Rande: Nach Oßnabruk.
Nach Oßnabrukh, daß wir bei nechster occasion der communicirten exzes-
15
sen gegen denn mediatoren eingedenkh sein wollen, im übrigen hetten wir
16
ad proposita noch kein anttwortt empfangen, de 22. huius [ 336a].

17
1644 VII 26
Dienstag Die von Oßnabrukh communicirn unß, waß Dr.
18
Lampadius nomine Braunschweig bei inen angebracht, sonderlich wegen an-
19
erbottner interposition gegen Schweden, begehren unser und der Spani-
20
schen rath, de 25. huius [ 336b].

21
Dienstag, den 26. huius, empfangen wir resolutionem von Kayserlicher
22
Maiestät sub dato Wien, 13. Julii, daß wir nit unrecht gethan, daß wir
23
deß Venetianischen interposition wegen der Hessen Casselischen depu-
24
tirten declinirt, wann sie sich aber immediate bei unß anmelden, könd-
25
ten wir sie wie auch andere dergleichen non reconciliatos anhören und
26
unß gegen inen laut unserer instruction erzeigen. Wegen der precedentz
27
Venedig contra electores solten wir unß eines mehrern nit, als in unserer
28
instruction begriffen, heraußlassen [ 337].

29

37
29 Eodem] am Rande: Gleen.
Eodem empfangen wir ein anttwortt vom herrn general Gleen wegen Sicher-
30
heit der straaßen vorm außstreiffen der soldaten [ 338].

31
1644 VII 29
Freitag

38
31 Auff] am Rande: Ad Caesarem von anhörung deß Hessischen gsandten.
Auff obige Kayserliche resolution berichten wir den
32
empfang mit erbietten gehorsamer folgleistung und daß wir denn Hessi-
33
schen deputatis per tertiam personam one deß Venetianers interposition

[p. 167] [scan. 215]


1
wolten andeütten lassen, daß ime uffs anmelden audientz verstattet werden
2
soll. Im übrigen hetten wir über unser declaration wegen vergleichung einer
3
newen vollmacht noch kein anttwortt von denn Frantzosen empfangen.
4
Waß ursachen baron de Rortée sambt dem Crosekh

41
Adolf Wilhelm von Krosigk.
nach dem Haag ver-
5
raißt, waß wir auch denen von Oßnabrukh über deß Lampadii anerbottne
6
mediation vor ein guettachten geben, de 29. huius [ 339].

7

37
7 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem schreiben wir nach Oßnabrukh solch guettbedunkhen mit com-
8
munication deß von Gleen an unß abgangnen schreibens, auch empfangner
9
Kayserlicher resolution [ 340].

10

38
10 Freytags] am Rande: Anhörung des Casselischen gsandten.
Freytags, den 29., nachmittag haben wir dem Hessen Casselschen abgesandten
11
Joan Vulteio auff sein beschehen anlangen und eingeschikht creditif [ 341]
12
audientz ertheilt. Dessen anbringen dann in meris curialibus bestanden mit
13
anhang, daß wir etwan künfftig, waß er an unß gelangen wüerde, guettwillig
14
anhören und guetten willens bezaigen wolten. Darauff wir ime auch in curi-
15
alibus geanttworttet und Ihr Kayserlicher Maiestät gnädigsten willen und
16
begirde ad reducendam in imperio pacem remonstrirt, auch unß erbotten,
17
wo von ime an unß dergleichen, so hierzu dienstlich, solte gebracht werden,
18
wir nit ermanglen wüerden, solches iederzeit guettwillig anzehören und unß
19
der gebür darauff vernemmen ze lassen. Solchem nach haben wir ime auch,
20
waß der militarischen excessen halber mit beunsicherung der straassen von
21
dem Venetianischen ambassador unß vorgetragen und wir darauff an feldt-
22
marschall von Gleen geschriben, auch hinwiderumb von demselben in antt-
23
wortt empfangen heften, vorgehalten und benebens, daß uff Hessischer
24
seitten dergleichen exorbitantzen fast taglich fürgiengen, geredt mit erinnern,
25
bei der fraw landtgräfin beweglich anzemahnen, daß solchen excessibus
26
remedirt werden mochte. Zu disem ende haben wir ime auch copias deß
27
Gleenischen schreibens zugestellt. Darauff er sich aller gebür erbotten. Wir
28
haben ine bei der thür deß innern saals empfangen und vorgangen biß in die
29
Stuben, auch im sitzen die oberhandt genommen. Gleichergestalt haben wir
30
ine vorgehend wider hinauß biß zu der thür deß ussern saals beglaittet und
31
daselbst ime den abschied mit darreichung der handt geben.

32

39
32 Eodem] am Rande: An den von Gleen wegen Oostfrießlendtischer und Hessischer
40
machination.
Eodem 29. huius avisirn herrn feldtmarschall von Gleen, daß der Frantzö-
33
sische resident Rortée und der Hessische deputat Crosekh nach dem Haag
34
gangen, sub praetextu der Ostfrießlendischen differentzen volkh von denen
35
Staaden zu begehren, damit die Hessischen ein corpo von 6000 mann formi-
36
ren und ein diversion vornemmen köndten [ 342].

[p. 168] [scan. 216]


1
1644 VIII 2
Dienstag

34
1 Von] am Rande: Von Oßnabruk werden Kayserliche schreiben communicirt.
Von Oßnabrukh communicirn ein Kayserliches
2
schreiben sub dato Wien 13. Julii, daß sie wol gethan mit beschehener noti-
3
fication deß Langermans discurs von der Französischen interposition zwi-
4
schen Dennemarkh und Schweden, deßwegen Ihr Maiestät dem von Plet-
5
tenberg alle nothuerfft zugeschriben. Daß die Hessen Casseelische deputati
6
uff anmelden angehördt und zur accomodation ermahnt werden mögen,
7
sonst aber in curialibus zwischen disen und anderer gehorsamer ständen ge-
8
sandten ein underschiedt gehalten werden solle. Daß mit beanttworttung
9
gegen dem dechandt zu St. Johann

40
Raban Heistermann.
uff der Schwedischen gesandten be-
10
gehrtes abboccament recht geschehen. Daß Ihr Maiestät den grafen von
11
Oostfrießlandt von vorhabender anhenkhung mit denn Staaden abmahnen
12
wöllen. Von eodem dato communiciren Ihr Maiestät auch den verlauff in
13
Hungarn wider den Ragoczi. Item in der Oßnabrukhischen relation ad Cae-
14
sarem werden dise schreiben allein per recepisse beanttworttet, de 28. Julii
15
[ 343].

16

35
16 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh respondiren wir de 2. Augusti mit remission bedeutter
17
einschlüssen, berichten dabei, waßgestalten dem Hessischen deputato von
18
unß audientz geben worden [ 344].

19
1644 VIII 4
Donnerstag

37
19 Von] am Rande: A Caesare, mein erlassung.
Von Kayserlicher Maiestät kombt mir ein er-
20
lassungschreiben

41
Volmar sollte in Innsbruck den entlassenen Hofkanzler Wilhelm Bienner (vgl. über ihn NDB 2
42
S. 229f.) ersetzen. Seine Stelle in Münster sollte der Reichshofrat Dr. Georg Ludwig Linden-
43
spür einnehmen.
meiner obhabender Münsterischen function zu bedienung
21
mir anderwertts auffgetragnen Oberösterreichischen hofcancellariats, de 18.
22
Julii [ 347].

23

38
23 Deroselben] am Rande: Anttwortt darauff.
Deroselben anttwortte ich widerumb vom 4. huius mit underthänigster
24
danksagung, auch angehenkhter pitt, meinen successoren ehist zu befürdern,
25
damit ich noch vor einfallender unwitterlicher zeit abraisen möge [ 348].

26

39
26 Von] am Rande: Vom Kayser wegen verenderung der vollmachten.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir den 2. huius ein resolution sub
27
dato Wien, den 19. Julii, innhalts, daß deroselben der mediatorn wegen
28
verenderung unserer plenipotentz wie auch wegen zulassung der Denne-
29
markhischen interposition gefüerte discurs der ursachen theils befrembtlich
30
theils auch beschwerlich vorkommen theten, weil bei solchem unbestendigen
31
und ungewissen vorgeben kein bestendiges remedium genommen werden
32
und gleich diser beschwerliche effectus folgen köndte, das dieienige, so der
33
umbstanden nit berichtet, da sie vorhin die ursachen der verlängerten trac-

36
19-S. 169, 12] ursprünglich hinter S. 169, 24.

[p. 169] [scan. 217]


1
taten niemandt anderen dann denn widerwerttigen cronen selbst gegeben,
2
anietzt widrige gedankhen, als wann die mora bei Ihrer Kayserlichen Maiestät
3
hafften theten, fassen möchten. Derentwegen wir, im faal hinfüro dergleichen
4
discurs von denn mediatoribus gefüert werden wolten, wir inen zu verstehen
5
geben solten, unß deß gegentheils erclärung in schrifften zuzestellen [ 349].

6

35
6 Hierauff] am Rande: Responsio ad Caesarem.
Hierauff beanttwortten wir Ihr Maiestät sub 4. huius, referirn unß erstens
7
uff unser vorgehende relation de 22. Julii. Sodann unterlassen wir nit, ein
8
und andern ortts, wo deß gegentheils widerige einbildung praedominiren
9
wollen, selbige außzenemmen, daß die Schwedischen selbst sich ob den
10
Franzosen und ihren langen auffhalte erclagen. Drittens berichten wir, daß
11
wir dem Hessen Casselischen deputato audientz geben und das sein anbrin-
12
gen allein in puris curialibus bestanden [ 350].

13
1644 VIII 5
Freitag

36
13 Von] am Rande: Von Oßnabruk wegen Dennemark.
Von Oßnabrukh schreiben unß in anttwortt unsers
14
hieoben bemerkhten guettachtens wegen des Dr. Lampadii anerbottner
15
mediation, daß sie mit unß gleicher mainung, von Dennemarkh nichts an-
16
ders hetten, dann daß daselbst die resolutiones auff des königs widerkunfft
17
verschoben werden, de 1. huius [ 345a].

18
Von Oßnabrukh sub 4. huius, daß so langes silentium der mediatorn in
19
puncto emendationis plenipotentiarum verdächtig, also per indirectum nach-
20
geforscht werden solte [ 345b].

21

37
21 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh anttwortten wir mit communication, waß sich der Schwe-
22
dische resident Rosenhaan in puncto praedicto gegen denn Spanischen
23
gesandten hette verlautten lassen, item daß wir nit underlassen wolten, bei
24
denn mediatoribus nachfrag ze halten, de 5. huius [ 346].

25

38
25 Herr] am Rande: Marches Caretto.
Herr marchese Carretto

41
Francesco del Carretto (gest. 1651), marchese di Savona e Grana, ksl. Geheimer Rat 1647,
42
Gesandter in Madrid 1641–1651. Vgl. H. F. Schwarz S. 213f.
, Kayserlicher ambassador in Spania, bericht unß
26
auß Fraga

43
Fraga, Stadt in der span. Provinz Aragón.
de 23. Junii, daß die Spanischen gsandten auß Münster sich am
27
königlichen hof erclagt, waßgestalt wir bei der grossen procession pro felici
28
auspicio tractatus pacis ihre precedentz contra Frankreich nit hetten ze manu-
29
teniren begehrt, sonsten auch mit inen nit so vil vertraulicheit pflegten, als
30
vor der Französischen gsandten ankunfft [ 351].

31

39
31 Auff] am Rande: Responsio ad eundem Caretto.
Auff disen bericht schreiben wir ime sub 8. huius ein außfüerliche Informa-
32
tion, wie es in allem biß dato hergangen [ 352].

33
1644 VIII 9
Dienstag

40
33 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh sub 8. huius begehren communi-
34
cation der Kayserlichen resolution sub dato 19. Julii. In beiligender relation

[p. 170] [scan. 218]


1
ad Caesarem referirn sie die coniunctionem Galassi cum Danis und deß von
2
der Lippe gefürtten discurs wegen reassumption der Dennemarkhischen in-
3
terposition, pitten in euentum beschaidt [ 353].

4

34
4 Eisdem] am Rande: Responsio.
Eisdem würdt von unß begehrtes schreiben sub 9. huius communicirt [ 354].

5
1644 VIII 12
Freitag

35
5 An] am Rande: Ad Caesarem.
An Ihr Kayserliche Maiestät referirn wir sub 12.
6
huius, waß der marchese Carretto an unß und wir hinwider an ine geschri-
7
ben, mit nochmaliger contestation, daß unß von denn Spanischen gesandten
8
mit diser delineation ungüettlich beschehen [ 355].

9

36
9 Von] am Rande: A Caesare. Ratione proiecti plenipotentiae.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir schreiben sub 27. Julii über
10
unser relation auß Lengering de 12. wie auch auß Münster de 15. eiusdem,
11
und seyen Ihr Maiestät der interpositorum proiecti plenipotentiae gewärt-
12
tig, übriges wöllen sie in vleissige deliberation ziehen und sich mit nechstem
13
resolviren [ 356].

14

37
14 Deroselben] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Deroselben referirn wir hierauff sub 12. huius weiter, daß es mit dem proiect
15
nit den verstandt, daß solches zu der herren principalen freyer ratification ge-
16
stellt, sondern, wie daß allhie in Münster verglichen, alsdann die diplomata mu-
17
tatis mutandis darnach außgeferttigt werden solten etc., so aber biß dato we-
18
gen deß conte d’Avaux verlauttender krankheit alles ersitzen gebliben [ 357].

19
Gleichen bericht thuend wir auch sub eodem dato nach Oßnabrukh [ 358].

20
1644 VIII 16
Dienstag

38
20 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh schreiben unß sub 11. huius mit
21
communication ihrer relation ad Caesarem, waß nemblich die Schweden per
22
syndicum Osnabrugensem

43
Dr. Johann Heinrich Böger, Syndikat der Stadt Osnabrück seit 1642.
bei inen anbringen lassen, namblich daß sie zu-
23
friden weren, die Dennemarkhische interposition oder eines reichsfürsten
24
oder gesambter reichsständen ze admittiren oder auch immediate mit dem
25
Kayser ze tractiren, waß auch Dr. Lampadius discessurus in hoc puncto sich
26
verlautten lassen [ 359].

27

39
27 Ad] am Rande: Responsio ad ipsos.
Ad eosdem respondemus 16. huius, daß dise Schwedische offerta nit außer
28
gefahr. Were doch deß erfolgs zu erwartten [ 360].

29
Eodem haben wir inen auch nachfolgende Kayserliche resolution in originali
30
zugeschikht.

31
Eodem 16. huius kombt von Kayserlicher Maiestät resolution ein über un-
32
sere vom 12. und 22. Julii abgangene relationes. 1. Wegen geclagter Un-
33
sicherheit uff den straassen von der soldatesca schreiben Ihr Maiestät ad

[p. 171] [scan. 219]


1
praefectos militiae. 2. Wegen auffsatz einer minuta de communi consensu
2
wollen es Ihr Kayserliche Maiestät an die herren churfürsten gelangen
3
lassen. 3. Interea könden wir unß erclären, wann in substantialibus nichts,
4
sondern allein im exordio nach deß Venetiani vorschlag waß unverfanglichs
5
geendert, auch die Spanischen damit content, daß wir desto weniger ursach,
6
unß bei Ihr Maiestät fernern beschaidts zu erholen. Wann eben in substan-
7
tialibus unß waß zugemuettet, wir solches referirn, zuvor unß aber bei den
8
mediatoribus versichern sollen, wie weit die Franzosen mit einer solchen
9
formb eigentlich content. Ausserhalb dessen und ehe wir wissen, es von-
10
nöthen oder nit, unß aller rukfrag nit begeben, zwar solche per expressum
11
coram mediatoribus unß nit vorbehalten sollen. 4. Quoad extraditionem Os-
12
naburgi faciendam hetten wir unß keines mehrern zu erclären, als daß zu er-
13
wartten, wie weit man sich der formul halber vorderist in Münster werde
14
vergleichen könden. 5. Wann die mediatores von der vorgeschlagnen form
15
gar einen absprung nemmen theten, so solten wir unß bei inen erkundigen,
16
wan inen belieben wolte, unß uff unsere proponirte defectus plenipotentiae
17
Gallicanae ein erleütterung ze geben, doch sollen wir drauff tringen, daß
18
solche erleütterung nit discursweiß, sondern in forma responsi, darauff man
19
sich verlassen könde, an unß komme. 6. Quoad extensionem ad confoedera-
20
tos Galliae geb der praeliminarverglich und unser plenipotentz selbst zu er-
21
kennen, mit weme ze tractirn. Were aber hierunder vorderist auch anderer
22
gesandten resolution zu erwartten. 7. Quoad subscriptionem erwartten Ihr
23
Maiestät der Frankfurter deputation guettachten, in eventum aber, wann
24
andere defectus plenipotentiae ersetzt, auch Ihr Maiestät ratione famosae
25
epistolae satisfaction geschehen, köndte mit den tractatibus fortgefahren und
26
diser passus subscriptionis auff weiteren vergleich außgestellt werden.
27
8. Translationem congressus non esse admittendam. 9. Daß Venedig sich der
28
Oßnabrukhischen tractaten halber ad interpositionem anerbietten wölle, soll
29
solches cum dexteritate declinirt und wann man drauff tringen wolt, an-
30
gezeigt werden, daß Ihr Maiestät in eventum willens weren, mit Schweden
31

40
31 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare. Entsprechend fortlaufend am Rande neben dem
41
Text: 1. Unsicherheit der strassen. 2. Minuta de communi consensu. 3. In substantiali-
42
bus einig. 4. An Osnabrugis facienda. 5. Si aliam formam plenipotentiae mediatores
39
proponerent, quid faciendum. 6. De extensione Gallorum ad eorum confoederatos.
40
7. De subscriptione deputationis Francofurtensis responsum expectari debere. 8. Lo-
41
cum congressus non mutandum. 9. Venetum ad interpositionem tractatum Osnabru-
42
gensium non admittendum. 10. Instructionem priorem esse obseruandam quoad pro-
43
positionem in negocio principali.
immediate tractiren ze lassen. 10. Quoad propositionem super negotio prin-
32
cipali faciendam hett es allerdings bei erster instruction zu verbleiben, de
33
dato Wien, 3. Augusti 1644 [ 361].

34
1644 VIII 18
Donnerstag

44
34 Von] am Rande: Von Osnabrukh.
Von Oßnabrukh würdt uns sub 15. huius in
35
relatione ad Caesarem communicirt, waßgestalt Langerman inen ein copei deß
36
Schwedischen schreibens, so der Oßnabrukhische syndicus praesentiren sol-
37
len, offerirt, dessen sie sich aber entschuldigt, weil sie die contenta schon
38
wüßten [ 362].

[p. 172] [scan. 220]


1

38
1 Eisdem] am Rande: Responsio.
Eisdem respondemus vom 18. huius mit communication unserer relation
2
ad Caesarem und das der Kayserlichen resolution kein copei angezognen
3
schreibens ad electores beigelegt gewesen [ 363].

4

39
4 An] am Rande: Ad Caesarem.
An Ihr Kayserliche Maiestät anttwortten wir uff obige resolution, das es
5
noch alles in vorigem standt, mit erläutterung ettlicher in der resolution auß
6
unserer relation ungleich angezogner passuum, de eodem dato [ 364].

7
1644 VIII 19
Freitag

40
7 Veneris] am Rande: Condolentiae officium erga nuncium ob mortem summi pontificis.
Veneris 19. huius accessimus dominum nuncium
8
apostolicum, qui pridie nobis mortem summi pontificis

42
Papst Urban VIII. war am 29. Juli 1644 gestorben.
significauerat,
9
faciendi officium condolentiae caussa. Et cum breui oratione ea, quae in hoc
10
communi catholicae ecclesiae luctu solent, explicassemus, ipse gratiis actis et
11
genus mortis et constantiam pontificis animique praesentiam summopere
12
commendauit dicens inter caetera, cum demortui corpus a medicis sectum
13
esset, omnia principalia viscera integerrima et viuacissima deprehensa nec
14
ullum mortis signum animaduersum fuisse, quin ad decem et plures annos
15
superesse potuerit. Credi ipsum animi quodam rancore contracto, quod ea
16
quae destinarat perficere nequiret, mortem accelerasse. Varia deinde recen-
17
suit, quibus credi volebat electionem noui pontificis absque turbis processu-
18
ram optatumque finem habituram esse.

19

41
19 Hac] am Rande: De Gallorum intentione.
Hac occasione quaesiuimus de Gallorum intentione circa plenipotentias.
20
Respondit se cum Seruiento primum, postea etiam cum Auauxio egisse, sed
21
utrosque in eo perseuerare, ut dicant nihil omnino hac in re admitti posse,
22
nisi prius extraditio plenipotentiarum Osnaburgi peracta esset, adeo ut ipse
23
dominus nuncius dubitet, si nos de acceptanda minuta, ut nuper ab ipsis
24
mediatoribus propositum erat, scripto consensum nostrum declarassemus,
25
an idem facturi fuerint Galli. Et Auauxium quidem se aliquanto modestio-
26
rem praebuisse, Seruientum autem totum excanduisse ad ipsius nuncii mo-
27
nita dicendo, quare non potius Caesareanos moneret, ipsos in mora esse,
28
hos dicere oportere, an pacem velint vel non. Et si porro cunctari pergant, se
29
et socium ut discedant coactum iri. Ipsum dominum nuncium etiam de aliis
30
remediis cogitasse et Gallos interpellasse, sed cum ab illis nullum obtinere
31
responsum potuerit, frustra se de iisdem nobiscum acturum fuisse, itaque
32
hactenus supersedisse quicquam nobis renunciare. Quaesiuit deinde, an ve-
33
rum sit, quod Sueci protestationem quandam contra Caesarem de prolunga-
34
tione pacis typis excudi fecerint, hoc enim sibi a nonnullis dictum fuisse. Nos
35
respondimus nihil nobis hac de re constare et simul ennarrauimus, quae
36
Osnabrugi ratione literarum, quas ea caussa Sueci Caesareanis obtrudere
37
volebant, contigissent.

[p. 173] [scan. 221]


1

37
1 Postremo] am Rande: Discordia plenipotentiariorum Gallicorum.
Postremo inter sermocinandum de utriusque plenipotentiarii Gallici statu
2
multa fidenter disseruit. Inprimis, quod Auauxius summopere in Galliam
3
redire desiderauerit, opera tamen Mazzarini, quem aduersum habeat, ipsi
4
denegatum. Seruientum in maiori precio apud Mazzarinum esse totumque ab
5
ipsius nutu dependere. Se omnino credere venisse ex Gallia mandatum, quod
6
ab ista exceptione de extraditione plenipotentiarum Osnaburgi prius fa-
7
cienda, quam Monasterii ad emendationem aliquam procederetur, discedere
8
non deberent, nam antehac ambos multo se faciliores et promptiores quam
9
nunc exhibuisse.

10

38
10 Freytags] am Rande: Von Oßnabruk, waß die Schweden in puncto extraditionis pleni-
39
potentiam an sie gelangen lassen.
Freytags, den 19. huius communiciren die von Oßnabrukh unß in relatione
11
ad Caesarem, daß die Schweden per syndicum

43
Dr. Johann Heinrich Böger.
inen andeütten lassen, weil
12
die Spanischen gesandten dem residenten Rosenhan zugesprochen, daß man
13
mit den Franzosen verschaffen solte, zu emendation der plenipotentzen zu
14
schreitten, sie aber selbige nit pressiren köndten und wol gedächten, sie
15
gleich mit der Oßnabrukhischen extradition plenipotentiarum auffziehen
16
würden, also wolten sie, Schwedische, vernemmen, ob die Kayserlichen
17
solche extradition etwan per secretarios vel tertiam personam vorgehen
18
lassen wolten, wölchenfahls sie, Schwedische, erbiettig weren, die ihrig
19
zu ediren. Darauff sie, Kayserliche, geanttworttet, dises wer daß alte
20
liedt, darauff sie auch ex mandato Caesaris, warumb es hoc rerum statu
21
nit geschehen köndte, schon hievor geanttworttet, und vor dißmal weiter
22
nit gehen köndten. Item der Langermann hab in seinem abschiedt referirt,
23
dem Dr. Lampadio angezeigt, sein könig köndte sich wegen der interposi-
24
tion darumb nichts erclären, sondern müeßtens in suspenso lassen, dann er
25
verhoffte, die cron Schweden zu zwingen, das sie sich mit ime nolens volens
26
vergleichen müeßte, alsdan wurde er die interposition ze reassumiren kein
27
bedenkens haben [ 365].

28
1644 VIII 21
Sonntag

40
28 Dominica] am Rande: Communicatio responsi Caesarei super consultatione in Lenge-
41
rich cum Hispanis.
Dominica 21. huius conuenimus Hispanos et om-
29
nia, quae a Caesare ad consultationem in Lengering habitam in mandatis
30
acceperamus, communicauimus rogantes etiam, an expedire iudicarent, ut,
31
quemadmodum Caesar innuit, mediatores non obstante, quod nihil ipsi
32
super Gallorum declaratione indicassent, accedere responsumque sollicitare
33
deberemus.

34

42
34 Responderunt] am Rande: Qui censent mediatores adeundos.
Responderunt sibi videri, etiamsi caussam urgentem non habeamus, acce-
35
dendos tamen esse ac nulla quidem de ista nouae formulae propositione
36
mentione facta simpliciter tantum proponendum: Nuper cum de emenda-

[p. 174] [scan. 222]


1
tione plenipotentiarum ageretur, nos satis ostendisse sufficientem ad eam
2
rem nos auctoritatem habere, nihilominus tamen, cum negocium ad Caesa-
3
rem retulissemus, Caesaream maiestatem nobis ampliora mandata submi-
4
sisse. Visum itaque nobis ea de re dominos mediatores certiores facere, ut
5
sciant a nobis moram nullam, quin effectiue ad emendationem plenipoten-
6
tiarum procedatur, et, si Galli eiusdem mentis fuerint, facile negocium hoc
7
terminari posse. Si obiiciant Gallos nihil facturos, nisi prius ad extraditionem
8
Osnaburgi procedatur, turn replicandum satis iam ante a nobis ostensum,
9
quantum intersit inter utrumque congressum, adeoque haec inter se commis-
10
ceri non oportere. Nobis constare Suecos neutiquam desiderare, ut propter
11
controuersam istam extraditionem hic Monasterii plenipotentiarum emen-
12
datio distineatur, cum hoc absque negocii principalis praeiudicio facilime
13
fieri possit.

14
Placuit nobis consilium, sed ita ut reciperemus nos prius etiam, quae nostri
15
collegae Osnaburgi dicturi essent, audire velle.

16
1644 VIII 23
Dienstag

38
16 Dienstags] am Rande: A Caesare.
Dienstags, den 23. huius, empfangen wir ein rece-
17
pisse a Caesare de dato Wien, den 10. Augusti, über unser relation vom
18
29. Julii mit vertrostung fürderlicher resolution [ 366].

19

39
19 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh super conuersatione cum Hispanis.
Eodem schreiben wir an die zu Oßnabrukh und berichten, waß obgemeldt
20
mit herrn nuncio vorgeloffen, auch darüber mit denn Spanischen gsandten
21
conferirt worden, hierauff begehrendt, ob sie gleicher meinung, daß wir
22
etwaß bei den herren mediatoren anbringen solten [ 367].

23

40
23 Eodem] am Rande: Auerspergh super resolutione Dani Plettenbergio data.
Eodem schreibt herr graf von Auersperg an mich und herrn grafen von
24
Nassau ieden absonderlich umb guettachten über deß konigs in Denne-
25
markh dem Kayserlichen residenten von Plettenberg gegebne resolution, die
26
beschikhung der Oßnabrukhischen tractaten betreffend [ 368].

27

41
27 Eodem] am Rande: Von Oßnabruk von deß Clains anbringen.
Eodem empfangen wir auch von Oßnabrukh communication ihrer gesamb-
28
ten relation ad Caesarem de 22. huius, darinn sie deß Dennemarkhischen
29
secretarii Clain anbringen berichten, daß namblich er a rege suo zu beob-
30
achtung deß verlauffs bei denn Oßnabrukhischen tractaten abgeordnet, deß-
31
wegen umb vertrauliche correspondentz und daß nichts, so zu nachtheil
32
seines königs außgedeüttet werden kondte, zugelassen werde, gebetten,
33
waß sie ime darauff geanttworttet und wegen der hievor obhanden ge-
34
weßter tractaten mit der landtgräfin auß Hessen, zu dern er ze raisen be-
35
velcht ze sein angezeigt, für information ertheilt [ 369a].

36

42
36 Eodem] am Rande: Consultatio cum Hispanis.
Eodem a meridie cum dominis Hispanis de responso Danico consultauimus,
37
qui facile consenserunt de Plettenbergii propositione cum dominis media-

[p. 175] [scan. 223]


1
toribus nihil esse communicandum. Putabat tamen dominus Saauedra nos
2
cum ipsis eiusmodi inuitatorias nomine nostrorum principum ad Danum
3
perscribere atque innuere posse Gallos ipsos cum mediatoribus desiderare,
4
ut ipse legatos suos Osnaburgum remittet; atque in eam se sententiam iam
5
Auerspergio respondisse. Sed cum nos ostenderimus id nobis iniussu Cae-
6
saris haud integrum sed et per se inconsultum videri ob varias caussas, visus
7
est hactenus in sententia persistere, ut ipsi legati Hispanici regis tantum
8
catholici nomine ad Danum perscribant.

9
1644 VIII 24
Mittwoch

39
9 Folgenden] am Rande: Responsio ad Auersperghium.
Folgenden mittwochs, den 24. huius, haben wir
10
herrn grafen von Auersperg solch unser guettachten überschikht, daß wir
11
nemblich disen vorschlag in keinen weeg practicabel finden, sondern darfür
12
halten theten, der von Plettenberg bei denn Dennemarkhischen räthen remon-
13
striren solte, ob man zwar ex parte Kayserlicher und königlich Spanischer
14
Maiestät gantz genaigt zu solchem einladen wer, so hette man doch mehr-
15
maln bei denn mediatoren solche praeconceptas opiniones in contrarium
16
vermerkht, daß man in sorgen stehen müeßt, sie und die Franzosen wurden
17
sich eintweder gar nit dazu verstehen oder doch ihre schreiben also qualifi-
18
ciren, daß Ihr Königliche Würden mehr offension dann reputation darvon
19
zu gewartten haben möchten. Dabei hüten wir aber nit unrathsamb, er, von
20
Plettenberg, andeüttung thuen möcht, gleichwol allerdings vor sich selbst
21
und nur discursweiß, ob nit Ihr Königliche Würden dahin ze trachten hetten,
22
die Schwedischen tractaten von Oßnabrukh hinweg und an ein dero könig-
23
reich nechstgelegnes ortt ze bringen, damit also in mutua assistentia Kayser-
24
licher Maiestät gegen Dennemarkh und des königs gegen Kayserliche Maie-
25
stät mit denn Schweden semotis Gallis ein sambtlicher friden tractirt werden
26
köndte [ 369b].

27
1644 VIII 26
Freitag

40
27 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh sub dato 25. huius werden wir
28
über deß herrn nuncii discurs super emendatione plenipotentiarum beantt-
29
worttet, das sie gleich wie die Spanische vermeinen darfür, das wir in terminis
30
generalibus denn herrn mediatorn daßienig anbringen köndten, waß hieoben
31
von denn Spanischen discurirt worden [ 370]. Hiebei ist auch ein zeittung-
32
schreiben deß von der Lipp an sie, Kayserliche commissarios, de 16. Augusti.
33
Diß würdt von unß allein per recepisse beanttworttet, de 26. eiusdem [ 371].

34

41
34 Ad] am Rande: Ad Caesarem.
Ad Caesarem referirn wir zugleich de 25. huius obbeschribnen discurs deß
35
herrn nuncii und waßgestalt wir in bedenkhen gestanden, über Ihr Maiestät
36
resolution bei sogestalten dingen etwas weiters an die mediatores zu gelan-
37
gen, gleichwol dem von Oßnabrukh meinung darüber erwartten theten
38
[ 372].

[p. 176] [scan. 224]


1

35
1–8] ursprünglich hinter 15.

36
1 Die] am Rande: Canonici von Halberstadt.
Die herren canonici von Halberstatt suchen assistentz wider der cron
2
Schweden anmassende alienationes ettlicher zu ihrer stifft gehoriger geist-
3
lichen güetter, de 24. Julii [ 376].

4
Eisdem respondemus, daß noch derzeit hierunder nichts gehandlet werden
5
könde, sobaldt aber die tractatus angehen, wollen wir uff ihr weiter erinnern
6
unser bestes dabei thuen. Inmittelst werde es auch mit dergleichen an-
7
massungen kein praeiudicium geberen, sondern doch alles in integrum
8
restituirt werden müssen, de 26. huius[ 377a].

9
1644 VIII 30
Dienstag

37
9 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh empfangen wir schreiben de 29.
10
huius cum relatione ad Caesarem, worinnen deß Hessen Casselischen depu-
11
tati Schefers

41
Reinhard Scheffer (1590–1656), hessen-kasselischcr Generalkriegskommissar und Gesandter.
42
Vgl. ADB 30 S. 683.
anbringen und ime beschehen repliciren referirt werdt [ 373].

12
Eisdem nach Oßnabrukh respondemus loco recepisse, de 30. huius [ 374].

13
Eodem respondemus herrn grafen Auersperg über sein communicirte antt-
14
wortt an den von Plettenberg mit etwas erleütterung dessen, so in unserm
15
guettachten angezogen [ 375].

16
Bei diser ordinari, den 30. huius, ist von Kayserlicher Maiestät kein schrei-
17
ben, sondern allein ein copei Kayserlichen schreibens an die herren chur-
18
fürsten wegen deß Lengerichischen guettachtens, so zu deren darauff gefolg-
19
ter resolution gehörig, einkommen und eodem nach Oßnabrukh communi-
20
cirt worden [ 377b].

21
1644 IX 2
Freitag

38
21 An] am Rande: Ad Caesarem wegen unterlassener sollicitation bei denn mediatorn
39
de mente Gallorum.
An Ihr Kayserliche Maiestät schreiben wir, auß waß
22
ursachen wir nit rathsamb erachtet, einige visita bei den herrn mediatoren
23
zu verrichten, umb bei inen per indirectum ze sollicitirn, daß von denn Fran-
24
zosen in puncto emendationis plenipotentiarum weitere erclärung erforscht
25
werden möchte: 1. daß wir beederseits nit wol disponirt gewesen, 2. daß der
26
Dennemarkhische secretarius Clain deß königs fürderliche erclärung ver-
27
tröstet, 3. daß die Franzosen wegen ihrer progress am obern Reinstromb
28
insolent. Ermeldter secretarius, so inmittelst nach Cassel gangen sein soll,
29
wer zu Münster nit durchpassirt. Der französische resident Romain wer von
30
Pariß wider zurukhkommen. Monsieur Bresché

43
Nicolas de Flécelles, comte de Brégy.
wer inmittelst von hier nach
31
Polen abgeraißt, de 2. Septembris [ 378].

32

40
32 Von] am Rande: Von Oßnabruk.
Von Oßnabrukh würdt mit der relation ad Caesarem communicirt, waß der
33
von der Lipp an herrn Crane geschriben, darauß zu vermerkhen, daß die
34
Dennemarkhischen ministri ein abseitigen friden mit Schweden verlangen

[p. 177] [scan. 225]


1
und gern hierzu der Kayserlichen gesandten placet heraußlokhen wolten,
2
darzu dann auch deß hertzogs Rodrigo von Württemberg insinuation bei
3
dem von Plettenberg angesehen, indem er vorgeben, er were kommen, fri-
4
den ze machen, und wolte kommen, mit ime drauß ze communiciren. Hiebei
5
ist auch Ihr Kayserliche Maiestät anttwortt ad eosdem de 17. Augusti, 1. die
6
beschikung deß hauß Braunschweig bei denn fridenstractaten und in euen-
7
tum anerbottne mittlung betreffend, solches glimpfflich ze divertiren und
8
endtlich anzedeütten, daß man endtlich wol immediate mit denn Schweden ze
9
tractiren entschlossen. 2. Communiciren Ihr Maiestät ein anttwortt an Pletten-
10
berg über der Dennischen reichsräthen resolution [ 379].

11

34
11 Eisdem] am Rande: Responsio.
Eisdem nach Oßnabrukh respondemus de 2. huius cum remissione com-
12
municatorum [ 380].

13
1644 IX 6
Dienstag

35
13 Von] am Rande: A Caesare.
Von Kayserlicher Maiestät empfangen wir bei der
14
ordinari, den 6. huius, ein recepisse uff unsere relationes de 5. et 12. Augusti
15
mit vertröstung weiterer anttwortt, de 24. Augusti [ 381].

16
1644 IX 8
Donnerstag

36
16 Ad] am Rande: Ad Caesarem.
Ad Caesarem respondemus vom 8. huius, daß in pu-
17
blicis nichts weiter vorgeloffen, Romain zwar, das er carta bianca ad accom-
18
modationes plenipotentiarum mitgebracht und daß die cron Frankreich in
19
puncto restitutionis nit uff den extremis zu verharren gedenkhe, außgeb, es
20
werde aber testato an unß nichts gelangt. Daß auch Servien nach Oßnabrukh
21
ad Suecos verraißt [ 382].

22
NB. Dise relation ist vom herrn grafen von Nassau wegen ime bei abfertti-
23
gung der post zugestandner schwacheit nit underschriben, solches auch von
24
mir in subscriptione angemeldet worden.

25
1644 IX 9
Freitag

37
25 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh cum remissione communicatorum
26
communiciren wir auch dise relation, de 9. eiusdem [ 383].

27
1644 IX 11
Sonntag

38
27 Von] am Rande: Von Oßnabrukh wegen von Dennemarkh bewilligter extradition der
39
vollmachten.
Von Oßnabrukh werden wir sub 10. huius berichtet,
28
daß der von Plettenberg avisirt, von dem Dänischen cantzler Revenclou

40
Detlef von Reventlow (1600–1664), Geheimer Rat und deutscher Kanzler bei Kg. Christian IV.
41
von Dänemark.

29
resolution empfangen ze haben, dem könig nit entgegen sei, daß zu Oßna-
30
brukh mit auffweisung der vollmachten, umb dem gegentheil allen für-
31
wandt, als begehrten Ihr Kayserliche Maiestät die fridenstractaten zu ver-
32
hindern oder anlaaß ad dissolutionem congressus zu geben, abzeschneiden,
33
fürgangen werden möge. Da sie dann auch guettachten begehren circa mo-

[p. 178] [scan. 226]


1
dum mit andeütten, daß sie ihrestheils nit rathsamb achten, gegen denn
2
Schweden oder Franzosen sich vermerkhen ze lassen, ob geschehe diß auff
3
erfolgten consens deß königs in Dennemarkh [ 384].

4

38
4 Eisdem] am Rande: Responsio ad eosdem.
Eisdem respondemus sub 11. eiusdem, das es am bequemblichsten durch
5
zusammenschikhung beederseits secretarien geschehen köndte [ 385].

6

39
6 Und] am Rande: Communicatio cum Hispanis.
Und dieweil solches auch mit denn Spanischen ze communiciren, don Diego
7
aber extra urbem wahr, haben wir inen geschriben [ 386a].

8
1644 IX 12
Montag Hierauff seind folgenden montags beede Spanische
9
gesandten zu unß kommen und haben ihre meinung dahin eröffnet, daß
10
man in allweg sowol gegen denn parteyen als mediatorn deüttlich melden
11
soll, daß man zu diser extradition darumb fürschreitten thue, weil der könig
12
in Dennemarkh darein consentiren thue. Darüber wir dann widerumb nach
13
Oßnabrukh geschriben und unß umb so vil mit diser meinung conformirt, de
14
eodem dato [ 386b].

15

40
15 Sontag] am Rande: Ankunfft deß Clains.
Sontag, den 11. abendts, ist der Dennemarkhische secretarius Clain von
16
Cassel alherkommen und folgenden tags bei unß erschienen und laut über-
17
gebnen königlichen credentzschreibens [ 387] seine complimenti abgelegt,
18
folgendts auch vom herrn grafen bei der tafel behalten worden.

19
1644 IX 13
Dienstag Worüber wir ein relation ad Caesarem verfaßt und
20
selbige nach Oßnabrukh vom 13. huius communicirt [ 388].

21

41
21 Eodem] am Rande: Extraditio zu Oßnabrukh.
Eodem empfangen wir schreiben von Oßnabrukh innhalts, daß sie am ver-
22
gangnen sontag vor einliferung unsers guettachtens den actum extraditionis
23
per secretarios in domo decani cum reseruatione exceptionum contra etc.
24
hetten vorgehen lassen, mit beilag protocolli, relationis ad Caesarem et ex-
25
empli plenipotentiae Suecicae [ 389].

26

42
26 Visum] am Rande: Intimatio bei denn mediatoren, daß zu Oßnabruk die extraditio
43
plenipotentiarum fürgangen.
Visum igitur fuit domino comiti, prout etiam dominus Saauedra monuit,
27
huius rei statim dominos mediatores participes reddere. Quos a meridie
28
accessimus et paucis significauimus meminisse ipsos, quod regis christia-
29
nissimi plenipotentiarii statim a principio, cum, quid in ipsorum plenipotentia
30
desideraret Caesar, ostendissemus, regessissent se in hoc negocio ultra pro-
31
gredi nolle, nisi prius communicatio plenipotentiarum etiam Osnaburgi inter
32
Caesareanos Suecosque facta esset. Cum igitur hodie a nostris collegis cer-
33
tiores facti simus de utriusque partis consensu praeterita die dominica ac-
34
tum hunc intercessisse, id nos etiam ipsis dominis mediatoribus indicare
35
voluisse. Simul rogare, ut Gallos exhortentur, velint se tandem diserte et
36
categorice declarare, quatenus et in quantum ad ea, quae nomine Caesaris in
37
illa plenipotentia desiderata sunt, satisfacere cupiant, quo tandem confecto

[p. 179] [scan. 227]


1
hoc plenipotentiae negocio ad ulteriora progredi liceat. Subiunxi deinde per
2
discursum Caesareae maiestati hanc rem curae fuisse et monuisse saepius
3
residentem suum in aula regis Daniae

40
Georg von Plettenberg.
, ut desuper regii senatus mentem ex-
4
ploraret. Cum igitur ille rescripserit bona regis venia ad hunc actum procedi
5
posse, noluisse nos multorum expectationem diutius frustrari.

6
Illi ostenderunt gratum sibi hoc iudicium esse nec intermissuros, quin cum
7
Gallis agant. Credere in ipsis nullam fore difficultatem. Quaesiuit tamen
8
Venetus, an potestatem haberemus de communi consensu componendi has
9
plenipotentiarum difficultates. Respondimus nos satis superque ad eam rem a
10
Caesare instructos esse, modo ne ipsa substantia plenipotentiarum immutari
11
tentetur. Cui responso acquieuit ille. His ita peractis paululum confabu-
12
lando commorati discessimus.

13
1644 IX 14
Mittwoch

36
13 Sequenti] am Rande: Communicatio ea de re cum Hispanis, qui et ipsi eadem de caussa
37
mediatores accessere.
Sequenti die mercurii cum dominus Saauedra e
14
suburbana recreatione domum reuersus a me, quae cum mediatoribus acta
15
essent, edoceri cuperet, protocollum inspiciendum praebui. Itaque et ipse
16
cum domino Bruin eodem die post prandium dominum nuncium (nam
17
Venetus se ob corporis indispositionem excusauerat) accessit eademque in-
18
timauit, quemadmodum statim ab ipso dimissi nobis significauerunt. Et
19
vidimus eodem vespere dominum nuncium ad Gallos inuisere. Domini
20
Hispani putabant composito plenipotentiarium negocio usque ad nostrorum
21
superiorum ratificationem posse nos utrinque sub data fide de rato etc. ad
22
negocii principalis tractationem procedere. Respondimus expectandum prius
23
Gallorum responsum, tum deinde nos, quid hoc loco factu opus videatur,
24
responsuros. Discessum etc.

25
1644 IX 15
Donnerstag

38
25 Mit] am Rande: Resolutio a Caesare de plenipotentiis emendandis.
Mit der ordinaripost, den 13. huius, ist von Kay-
26
serlicher Maiestät resolution einkommen sub dato Ebersdorff, den letzten
27
Augusti, uff unser relation de 12. eiusdem, innhalts, sovil die gesuchte ver-
28
bindtlichkeit der vergleichenden vollmachtsformb auff Oßnabrukh anlangte,
29
daß wir recht und wol gethan, das wir solches nit eingewilligt, in denn übri-
30
gen quoad modum emendationis liessen es Ihr Maiestät bei ihren vorigen
31
resolutionibus bewenden.

39
31 Communiciren] am Rande: Fridenshandlung mit dem Ragotzi.
Communiciren dabei ein relation deß nach der
32
Ottomanischen porten abgesandten ambassadors

41
Hermann Wenzel Gf. Czernin (gest. 1651), Juni 1644 bis August 1645 kaiserlicher Gesandter
42
in Konstantinopel.
, item daß ein fridens-
33
handlung mit dem Ragoczi ad 14. huius nach Tirnaw

43
Tyrnau bei Preßburg.
angesehen, auch
34
hierzu denn von denn Oberhungarischen spanschafften dem Ragoczi anhan-
35
genden personen salvi conductus ertheilt worden seien [ 390].

[p. 180] [scan. 228]


1

31
1 Hierauff] am Rande: Responsio ad eandem.
Hierauff anttwortten wir vom 15. eiusdem mit bericht, waßgestalten wir
2
denn mediatorn die zu Oßnabrukh vorgangne extradition notificirt het-
3
ten [ 391].

4

32
4 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem nach Oßnabrukh cum remissione communicatorum berichten wir
5
disen actum zugleich [ 392].

6
1644 IX 20
Dienstag

33
6 Von] am Rande: Von Oßnabrukh Kayserliche resolution super acceptatione literarum
34
a Suecis.
Von Oßnabrukh werden wir sub dato 15. huius
7
berichtet, waßgestalt Ihr Kayserliche Maiestät inen geschriben, daß sie von
8
denn Schwedischen gesandten daß offerirte schreiben, cum sit iuris gentium,
9
wol hetten annemmen mögen. Iidem communiciren, waß sie für bedenkhen
10
contra plenipotentiam Suecicam verfaßt, aber darüber vorderist Ihr Maiestät
11
resolution erwartten wolten [ 393].

12

35
12 Eisdem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eisdem communicata remittimus mit anzeig, daß noch von denn media-
13
torn der Franzosen erclärung in puncto emendationis nit eröffnet worden,
14
de 20. eiusdem [ 394].

15

36
15 Dienstags] am Rande: Von Oßnabrukh, das die Schweden ihr erclärung super exhi-
37
bita plenipotentia ze wissen begehrten, mit begehren unsers guettachtens.
Dienstags, 20. huius, berichten die von Oßnabrukh, daß die Schwedischen per
16
secretarium

39
Matthias Mylonius (1607–1671), 1646 geadelt unter dem Namen Biörnklou, 1643–1647 schwe-
40
discher Gesandtschaftssekretär in Osnabrück, 1648 Resident in Münster. Vgl. SMK I S. 324f
41
und C. Th . Odhner S. 116.
von inen zu vernemmen begehrt, ob sie etwas wider ihre pleni-
17
potentz einzewenden hetten, darauff sie sich in anttwortt allein uff zuvor mit
18
unß pflegende communication bezogen. Begehrten deßwegen unser und der
19
Spanischen guettachten. Vermeinten sonst, man solte sich weder appro-
20
bando noch reprobando erclären, dann illo casu wurden die Schweden ad
21
tractatus principales wolten [!] vorgehen, so man propter consensum Dani et
22
mandatum Caesaris deficiens nit thuen köndte, daher man abermaln deß ver-
23
zugs beschrayt werden möcht. Hoc casu würde man sich selbst gleichsamb
24
den weeg ad tractandum sperren, wann interea re inter Danum et Suecos
25
composita der Kayser alsdann immediate mit disen tractiren lassen wolte. In
26
beigelegter relatione ad Caesarem ist auch begriffen, waß der Dennische secre-
27
tarius

42
Johann Leonhard Klein.
von der landtgräfin zu Cassel erclärung referirt, so demienigen, waß
28
er auch unß deßwegen anzeigt, gleichstimmend ist [ 395].

29

38
29 Re] am Rande: Deliberatio hac de re cum Hispanis.
Re igitur eodem die praesente adhuc Lambergio

43
Johann Maximilian Graf von Lamberg (1608–1682), Reichshofrat 1637, ksl. Geheimer Rat,
44
löste Auersperg als ksl. Gesandten in Osnabrück ab.
, qui pridie ex itinere huc
30
diuerterat, cum Hispanis deliberata conclusimus: Primo a Suecis postulan-

[p. 181] [scan. 229]


1
dum, ut ipsi potius, si quae opponere Caesareanae plenipotentiae vellent, ape-
2
rirent. Et siue quosdam defectus opponerent siue nihil se habere dicerent,
3
ipsis respondendum fore, etsi nonnulla notata nobis sint, quae emendatione
4
opus habere viderentur, nimirum haec et haec etc., tamen quod nesciamus, an
5
Caesar ea tanti ponderis, ut eapropter emendatio plenipotentiae flagitari de-
6
beat, iudicaturus sit, nos ea ad suam maiestatem perscripsisse. Voluisse autem
7
nos huius rei certiores nunc quidem ipsos facere, ut sciant, quo loco vertatur,
8
non vero ut defectus emendandos ipsis opponere. Interea ex ipsorum parte
9
factam acceptationem pro confessa acceptandam aut ad obiecta quod vide-
10
bitur reseruandum; simul et illud addendum, omnino interea necessum fore,
11
ut Galli prius Monasterii suam conuenienter emendent plenipotentiam. At-
12
que in hanc sententiam respondimus nostris collegis de eodem dato [ 396].

13
Es ist aber hierauff kein ander anttwortt dann allein loco recepisse erfolgt,
14
daß sie auß ihrem und unserm bedenkhen ein gantzes machen und sich des-
15

41
15 In] am Rande: Domini nuncii relatio super declaratione Gallorum in puncto emen-
42
dandae plenipotentiae.
sen mit begeender gelegenheit bedienen wolten.

16
1644 IX 21
Mittwoch In festo Sancti Matthaei apostoli, die scilicet vicesima
17
prima huius, accessit nos dominus nuncius (Venetus decumbebat podagra)
18
referens se nuper Gallos accessisse et, quatenus a nobis intellexerit, com-
19
municationem plenipotentiarum Osnaburgi factam exposuisse simulque dili-
20
genter hortatum, ut sublato tandem hoc obstaculo in materia emendandae
21
plenipotentiae progrederentur, quemadmodum dudum spem fecissent. Illos
22
tum quidem respondisse se vehementer laetari huc negocium esse deductum
23
paratosque omnia a parte sua praestare, quae rationi consentanea fuerint.
24
Quod tamen aliunde nihil de isto extraditionis actu resciuissent, sibi opus
25
fore, ut aliquantulum inter se deliberent. Misisse deinde proxima die domi-
26
nica et colloquium petiisse, sed sibi tum quidem excusatione invalitudinis
27
utendum fuisse, itaque heri demum a meridie se ab ipsis conuentum ac multa
28
contestatione expositum coronam Franciae hactenus nihil magis in votis
29
habuisse, quam ut negocium pacis promoueretur, in eaque voluntate adhuc
30
persistere non obstante, quod arma Gallica prospera fortuna ubiuis progre-
31
diantur. Itaque paratos, quicquid a se circa plenipotentiam rationabiliter de-
32
siderari posset, effectum dare, sperare tamen idem Caesarianos a sua parte
33
facturos. Magnopere autem referre, ut ante omnia sciant atque edoceantur,
34
an et quo modo in hoc eodem negocio Osnaburgi processum iri pareat, ut
35
pari passu utrinque res tractetur. Se, nuncium, accepta hac eorum resolutione
36
ulterius negocii facilitandi caussa progressum illisque ostendisse non suf-
37
ficere istiusmodi oblationibus in genere inhaerere, tandem aliquando ad rem
38
ipsam deueniendum. Explicandum esse, an et quatenus Caesareanis de oppo-
39
sitis defectibus satisfacturi sint. Ad hunc effectum se circa singulos, quicquid
40
ratio dictabat, ipsis ob oculos posuisse tandemque huc induxisse, ut an-

[p. 182] [scan. 230]


1
nuerent primo omnium se mutaturos istud proemium, quo caussa belli
2
Caesari imputari videretur, excusantes id magis ex ingenio secretariorum et
3
scribarum quam ex mandato regio insertum. Secundo non abnuere, quin ad
4
clausulam de inueniendis mediis etiam potestas concludendi ipsam pacem
5
addatur. Tertio nec graue sibi fore omittere istam voculam ’coniunctim‘ et
6
supponere alia, quae maiorem certitudinem adferre viderentur. De ipsa autem
7
solennizatione instrumenti mouisse ipsos quasdam difficultates, quod regi-
8
bus Galliae in more positum non sit propria manu subscribere, sed id officii
9
certo secretario incumbat, qui nomen regis de mandato ipsius subscribat.
10
Stylum esse perpetuum, ut haec talia fiant de consensu principum sanguinis.
11
Id in instrumento satis aperte dici. Reginae ut subscribant, moris non esse,
12
imo stylo communi Franciae aduersari ex ea ratione, quod nec succedendi in
13
regno ius habeant. Parlamenti approbationem necessariam non esse, quod
14
corona Franciae sit absoluta monarchia et autoritas parlamenti a rege, non
15
vero huius autoritas a parlamento dependeat. Verum esse edicta nulla pro
16
legitimis haberi nisi a parlamento verificata. Sed id eam vim non habere, ut
17
approbari debeant, quin futurae memoriae tantum caussa id fieri et quasi pro
18
iure archiui. Non tamen repugnare se, quin Caesareani apertius, quomodo
19
sibi hoc loco satisfactum velint, declarent.

20
Nos seorsim paulisper collocuti circa interrogationem Gallorum de modo
21
procedendi in Osnabruk nonnihil haerebamus, quod nobis suboleret illo-
22
rum intentionem esse, ut a nobis responsum aliquod extorquerent, quo Da-
23
num a congressu illo expunctum esse criminari possent. Itaque in hunc
24
modum respondimus: Primo nos domino nuncio pro suscepto labore adhibi-
25
taque agendi dexteritate maximas agere gratias. Deinde propositionem ipsius
26
duobus comprehendi membris, quorum primo Gallorum ad determinandum
27
hoc plenipotentiarum negocium, imo ad ipsam pacem concludendam promp-
28
titudinem, ita tamen, ut prius de modo procedendi Osnaburgi inter Caesa-
29
reanos Suecosque obseruando edoceantur, contineri, altero, quatenus circa
30
oppositos defectus correctionem admittere velle videantur. Quod igitur ad
31
prius membrum spectat, id proprie et principaliter nostros collegas Osna-
32
burgi concernere, itaque ipsis inconsultis hic certum aliquod et determina-
33
tum responsum dari non posse. Interea tamen nolle nos ipsum celare, cum in
34
ipso actu mutuae communicationis utrinque reseruatio facta sit, de opponen-
35
dis exceptionibus Suecos iam ad Caesareanos secretarium suum misisse quae-
36
situm, si quas haberent exceptiones, ut ipsis proponerent. Cui tum quidem
37
responsum de his adhuc nobiscum consultari, sibi tamen videri Gallos mo-
38
nendos, ut ipsi ante omnia sublato iam isto communicationis obstaculo, quod
39
solum caussabantur, plenipotentiam suam debito modo instruant, hoc enim
40
nisi fiat, neutro in loco ad ulteriora procedi posse. Hic subiunxit dominus
41
nuncius, ut maiori cautione ad Gallorum interrogationem responderi possit,
42
sibi videri per Caesareanos a Suecis postulari posse, ut, si quid et ipsi contra
43
plenipotentiam istorum haberent, edicere ne grauentur. Hoc enim ipso
44
Gallos de modo procedendi edoctum iri.

[p. 183] [scan. 231]


1
Ergo statim significauimus hoc ipsum nos collegis nostris insinuasse et
2
suasisse nec dubitare nos ipsos sine nouis ambagibus, quicquid super isto
3
puncto Suecis respondendum censeant, pariter per secretarium ut fiat cura-
4
turos, adeo ut modus procedendi super isto plenipotentiae negocio per se
5
pateat. Negare quidem nos non posse, inueniri quaedam in plenipotentia
6
Suecica, quae correctione aut mutatione egere videantur, sed hoc loco
7
specialem quandam occurrere considerationem, quod iam ex ipsorum Sueco-
8
rum confessione appareat eam iuxta conuentionem, quae dudum inter
9
Caesaris legatum dominum comitem Curtium, deinde Auauxium Franciae et
10
Saluium Sueciae legatos Hamburgi intercesserat, exaratam eidemque in
11
plerisque conformem esse. Negatum id quidem referente oratore Veneto ab
12
Auauxio antehac constanter, sed secretatium Danicum Clainium, cum nuper
13
apud nos diuertisset, palam attestari id in sua praesentia factum nec se
14
abnuere, quin hoc ipsum Auauxio in faciem exprobraret, itaque nonnihil
15
dubitare nos, an forte Caesarea maiestas deprehensos defectus tanti aesti-
16
matura sit, ut Sueci de correctione aut mutatione interpellandi sint. Id forte
17
in caussa collegis nostris fore, ut, priusquam determinate ad Suecorum quae-
18
stionem respondeant, iudicium Caesaris expectandum sibi arbitraturi sint.

19
Ad secundum membrum expeditam nobis esse responsionem, iam Gallis
20
constare, quid in singulis circa ipsorum plenipotentiam desideremus; ut
21
tamen manus operi admoueatur, nos singula denuo ad ipsum plenipotentiae
22
contextum ad marginem paucis adnotare et, quatenus unum alterumve para-
23
graphum concipiendum esse putemus, ostendere velle. Idem ipsos circa
24
nostram facere posse. Prius tamen hac de re nos etiam cum legatis Hispanicis
25
communicare debere. Ad ea, quae de solemnizatione instrumenti reposita a
26
Gallis sunt, nos id tantum quaerere, ut secure, ut constanter, ut firmiter tanti
27
momenti negocium tractari [possit]. Itaque credere nos etiam hic viam ali-
28
quam, qua utrisque satisfiat, inueniri posse nec eapropter futuris tractatibus
29
remoram iniectum iri.

30
Dominus nuncius re a nobis bene intellecta circa responsionem ad prius
31
membrum optime contentus esse visus est nec ullo verbulo continuationem
32
modi procedendi circa ipsius principalis negocii tractationem tetigit, quin
33
contestatus Gallos caussam nullam habituros, cur ultra dubitare debeant. In
34
secundo fassus est sibi istam relationem Veneti conuentionem de pleni-
35
potentiis Hamburgi factam negantis non placuisse nec etiam se tale quid ab
36
Auauxio audiuisse; ipsum quidem ab initio nonnihil dubitanter respondisse,
37
sed postremo confessum rem ita se habere, obiecisse tamen, quod interea
38
temporis circumstantiae rerum mutatae sint, deinde vel hac caussa extra-
39
ditionem necessariam, ut inspici possit, an plenipotentiae exhibitae conuen-
40
tioni conformes sint vel non. Modum denique, quem circa emendationem
41
plenipotentiarum utrinque tenere nos velle ostendimus, laudauit. Simul haud-
42
quaquam dissimulauit Gallos a principio nihil omnino in nostra plenipoten-
43
tia desiderasse et, quamvis postea illam quoque defectuosam esse dixerint,
44
nunquam tamen hactenus, quid in specie desiderent, indicasse. Significauit

[p. 184] [scan. 232]


1
autem, ut ne res haec longius protraheretur, sibi valde gratum fore certum
2
diem exhibendae utrinque correctioni constitui, nimirum ad diem mercurii
3
settimanae venturae.

4

36
4 Inter] am Rande: Nota, quod Caesar in resolutione 10. Maii allegat Franciscum primum
37
ex hoc fundamento transactionem Maderitensem vel maxime impugnasse, quod ea a
38
parlamento Parisiensi confirmata non fuerit.
Inter confabulandum mentionem iniecit de humanitatis officiis mutuo inter
5
nos et Gallos exhibendis, quod id negocio principali promouendo facere
6
iudicaret. Nos indicauimus hactenus, ubicunque occasio ferebat, nos id
7
honoris Gallis exhibuisse, quantum videretur conuenire; a colloquiis et simi-
8
libus abstinuisse ob offensionem ab Imperatore propter ipsorum literas in
9
imperium sparsas conceptam. Omnino darum esse ipsos honestatis limites
10
longe transgressos nec ulli bonorum eiusmodi temeritatem approbari.
11
Operam tamen nos daturos, ut huic rei pro futuris negociis conueniens reme-
12
dium adhibeatur. His peractis ad Hispanos inuisurus a nobis discessit.

13
1644 IX 22
Donnerstag

39
13 Postero] am Rande: Eadem de re communicatio cum Hispanis.
Postero die a prandio nos iidem conuenerunt su-
14
per his, quae utrinque a domino nuncio accepta fuerant, collocuturi. Varia-
15
tum nonnihil circa modum, quo ad emendationem plenipotentiarum proce-
16
dendum videretur. Et ipsi quidem putabant in eadem qua antehac forma
17
notas exhibendas esse, secundum quas ab ipsis Gallis emendatio sua sponte
18
fieret. Nos putabamus has ad marginem ipsius plenipotentiae adscribendas
19
atque iuxta normam memorialis Caesarei, quae tollenda, quae mutanda
20
quaeve addenda viderentur, indicanda. Denique conuentum, priusquam do-
21
minis mediatoribus tale quid exhiberetur, inter nos utrinque communicari
22
debere.

23
1644 IX 23
Freitag

40
23 Bei] am Rande: Resolutio a Caesare ad relationem de 25. Augusti.
Bei der ordinari vom 20. huius ist von Kayserlicher
24
Maiestät antwortt uff relation vom 25. Augusti einkommen, innhalts, daß
25
Ihr Maiestät unsern beharrlichen fleiß zu angenemmen gefallen vermerkhen
26
und, sovil die correction der Französischen plenipotentz anlangte, sie es bei
27
ihren vorigen resolutionibus bewenden liesse. Von Plettenberg were ihnen
28
noch nichts zukommen, erwartteten seine relation, wolten sich alsdann fer-
29
ner darüber erclären. Auß Ebersdorff, 7. huius [ 397].

30

41
30 In] am Rande: Responsio ad eandem.
In beanttworttung dessen referiren wir an Ihr Maiestät vom 23. huius den
31
obvermerkhten verlauff mit dem nuncio [ 398]. Hierbei ist auch sollicitation
32
angehenkht in puncto curialium cum Gallis.

33

42
33 Disen] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Disen verlauff communiciren wir auch denen zu Oßnabrukh mit begehren
34
ihres guettachtens, wann die Franzosen de modo procedendi etiam in
35
negocio principali tractatus pacis von unß ein nachricht haben wolten, quid

[p. 185] [scan. 233]


1
respondendum videatur, de 24. huius [ 399]. Erratum hic in data, solte sein
2
23. Septembris.

3
1644 IX 24
Samstag

36
3 Vom] am Rande: Eisdem.
Vom 24. eiusdem communiciren wir eisdem von
4
Oßnabrukh daß proiectum, in wölchem die emendatio plenipotentiae Galli-
5
cae ze suchen und herrn nuncio zu proponiren [ 400].

6
1644 IX 25
Sonntag

37
6 Dominica] am Rande: Communicatio cum Hispanis.
Dominica 25. huius communicauimus cum Hispanis
7
nostrum proiectum de emendanda plenipotentia Gallica. Quod et illi pro-
8
barunt, monuerunt tamen sub finem de Francisci primi oppugantione trac-
9
tatus Madritensis addendum esse ’et ab ordinibus Franciae‘.

10
1644 IX 27

38
10 Dienstag] am Rande: A Caesare.
Dienstag Dienstags, den 27. huius, empfangen wir a Caesare 2
11
schreiben vom dato Ebersdorff, den 14. huius. Im ersten communiciren Ihr
12
Kayserliche Maiestät 3 vom Torstenson intercipirte schreiben an Oxenstiern
13
und Salvium zu Oßnabrukh, die confirmation der alliance mit dem Ragoczi
14
und der Franzosen geltsubsidien sollicitation, auch entziehung der Pommeri-
15
schen contributionen, so durch den Oxenstirn beschehen, betreffend, allein
16
zum bericht und auff deß gegentheils heimbliche actiones desto mehr acht
17
ze geben. Im andern beantwortten Ihr Maiestät unser relation vom 2. huius
18
loco recepisse, vertrösten weiter resolution und contentiren sich mit unserm
19
fleiß [ 401. 402]. Bei diser ordinari haben Ihr Maiestät unß auch ferner durch
20
den secretari Söldner die progressus contra Ragoczi communiciren lassen.

21

39
21 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh quid Gallis respondendum.
Eodem seind unß auch von Oßnabrukh bericht einkommen, 1. daß, wann die
22
Franzosen wissen wolten, waß für einen modum procedendi man zu Oßna-
23
brukh in puncti principali brauchen wolt, wir unß hierauff in specie keiner
24
andern anttwortt vernemmen ze lassen, dann man versirte ietzt in puncto
25
emendationis plenipotentiarum. Wann der richtig, werde daß andere sich
26
schon selbst finden, derentwegen wir unß im übrigen zuvor nichts ver-
27
fengliches einlassen köndten. 2. Vermeinen, man solte allein daß hievor in
28
puncto emendationis nomine Caesaris übergebne memorial repetiren und
29
demselben gemäß die emendation begehren.

30

40
30 In] am Rande: Quid Suecis responsum super defectibus plenipotentiae.
In beigelegter relation ad Caesarem würdt vermeldt, daß sie zwar denn
31
Schweden uff ihr jüngst beschehen anfragen per decanum S. Johannis

41
Raban Heistermann.
an-
32
zeigen lassen, ob sie zwar ettlich einwendungen wider ihre vollmacht ver-
33
merkht, hetten sie doch vorderist Ihr Kayserliche Maiestät erfragen müssen,
34
ob derselben gemeint sein werde, selbige ze proponiren, oder ob sie nit
35
vilmehr his neglictis ad rem ipsam schreitten lassen wolten. Erwartteten des-

[p. 186] [scan. 234]


1
sen ehiste resolution. Interim aber begehrten sie von denn Schwedischen zu
2
wissen, waß sie wider die Kayserliche vollmacht einzewenden gedächten. Sie
3
hetten sich aber darüber nichts erclären wöllen, sondern vorgeben, deß von
4
Auerspergs potestas were nunmehr uff deß von Lamberg ankunfft erlo-
5
schen, und so lang diser nit legitimirt, köndten sie zu keiner ferneren hand-
6
lung fürschreitten [ 403].

7
1644 IX 28
Mittwoch Die mercurii 28. huius cum a domino nuncio quae-
8

34
8 Die] am Rande: Insinuatio nostri memorialis ad dominum nuncium.
sissemus, an Galli parati essent suam exhibere declarationem super nostra
9
plenipotentia, responsum Auausium absentiam sui collegae excusasse cum
10
oblatione, quam primum reuersus esset, expectari autem eo ipso aut postero
11
die, sese intra duarum horarum spacium declarationem suam exhibituros.

12
1644 IX 29
Donnerstag Itaque sequenti jouis sub vesperam dominus co-
13
mes per suum maiorem domus

38
Frhr. von Knippenberg.
memoriale nostrum in forma [ 404] compre-
14
hensum, sed a Gallica plenipotentia seorsim descriptum, ad dominum nun-
15
cium deferri iussit. Quo eodem tempore etiam Hispani suas notas miserunt.
16
Noster in mandatis habuit, si Galli iam suam declarationem obtulissent, eam
17
ad nos referre, sin minus dominum nuncium monere, ne nostram prius
18
Gallis offerret, quam ipsorum ad manus suas recepisset. Dominus nuncius
19
diligentiam nostram et Hispanorum gratam habuit ac pollicitus est, quam
20
primum Galli sua praestitissent, nobis significaturum.

21
1644 IX 30
Freitag Dises alles würdt denn zu Oßnabrukh sub dato
22

35
22 Dises] am Rande: Nach Oßnabrukh.
30. huius communicirt [ 405].

23
Gleiches referirn wir eodem haec omnia ad Caesarem und die ankunfft deß
24

36
24 Gleiches] am Rande: Relatio ad Caesarem 30. Septembris.
Portugesischen gesandten

39
Rodrigo Botelbo de Moraes (gest. 1644), 1643 portugiesischer Bevollmächtigter bei den General-
40
staaten, 1644 Gesandter in Osnabrück.
, was auch die Franzosen wegen Polen auß-
25
geschlagen [ 406].

26
1644 X 4
Dienstag Dinstags, den 4. huius, schreiben wir nach Oßnabrukh,
27
daß die Franzosen zwar noch dato ihr declaration nit übergeben, sich aber
28
darzu erbotten [ 407].

29
Eodem schreiben sie vom Oßnabrukh sub 3. huius mit communication ihrer
30

37
30 Eodem] am Rande: Von Oßnabruk legitimatio deß von Lamberg.
relation ad Caesarem, daß der graf von Auersperg sich der fridensnegocia-
31
tion entschlagen, also forthin die correspondentz mit inen beeden, grafen
32
von Lamberg und Granen, ze halten. Sie hetten auch die legitimation sein,
33
grafen von Lambergs, per secretarios in domo decani ad S. Johannem

41
Raban Heistermann.

[p. 187] [scan. 235]


1
ultimo Septembris vorgehen lassen, allein die Schwedischen sich per suos er-
2
clärt, sie finden deß von Lambergs vollmacht der vorigen, so vom grafen von
3
Auersperg auffgewisen, allerdings mutatis duntaxat nominibus delegatorum
4
gleich, begehrten zu vernemmen, ob sie, Kayserliche, waß wider die Schwe-
5
dische einzewenden oder damit zefriden. Von disem actu hetten sie auch
6
dem Dennischen secretarien Clain parte geben, wölcher begehrt, daß man
7
disersaits in puncto exceptionum contra plenipotentias so lang auffhalten,
8
alles mit ime conferiren solte, biß sich sein könig weiters erclären möchte
9
und man sehen würde, wo es mit der particularhandlung inter ipsum et Sue-
10
cos hinaußwolte.

39
10 Sie] am Rande: Resolutiones Dani.
Sie von Oßnabrukh aber seind der meinung, daß auß deß
11
königs dem von Plettenberg vom 15./5. Septembris gegebnen resolution
12
abzenemmen, er praesupponire selbst, das die haupttractaten facta extradi-
13
tione plenipotentiarum ihren fortgang erreichen werden, daher er nichts
14
anderes, dann allein communicationem, waß gehandlet, begehren thue. Hier-
15
auff pitten sie Ihr Maiestät umb weiter resolution [ 408].

16

40
16 Eodem] am Rande: A Caesare super non facienda inuitatione Dani ad congressus.
Eodem 4. huius kombt von Kayserlicher Maiestät anttwortt auß Ebersdorff,
17
20. Septembris, uff unser relation de 25. Augusti mit approbation, das wir
18
wol gethan, unß, wegen von denn anwesenden gesandtschafften einladung-
19
schreiben ad regem Daniae ze sollicitiren, in nichts einzelassen, als ihr Maie-
20
stät dessen selbst bedenkhens tragen [ 409].

21
Eodem ad vesperas laßt herr nuncius unß und den Spanischen anzeigen, daß
22
die Franzosen mit ihrer declarationsschrifft einkommen weren.

23
1644 X 5
MittwochX 6 Donnerstag

41
23 Mittwochs] am Rande: Mediatores zeigen der Franzosen erclärung an und ihr vor-
42
schlag darauff super finali emendatione plenipotentiarum.
Mittwochs, den 5. diß, seind
24
beede herren mediatores ad dominum comitem de Nassau kommen, bei
25
deme auch auff derselben begehren die Spanischen gesandten erschienen, und
26
haben ihr proposition dahin gestellt, daß die Franzosen gleichwol ihre erclä-
27
rung über unsere und der Spanischen vollmachten eingeben. Weil und aber
28
durch ferner schrifftwexeln daß werkh nit allein verlengert, sondern auch
29
etwan ein oder andern theils zu verbitterung der gemüetter möchte anlaß ge-
30
geben werden, als hetten sie von unß vernemmen wollen, ob nit durch ihr, der
31
mediatorn, mittel und mundtlich conferirn die völlig emendation ein andrer
32
vollmacht möchte aggiustirt und also weitere schrifftliche erclärung vermit-
33
ten werden. Weil ich aber disem conventui nit haben beiwohnen könden
34
propter corporis indispositionem, so ist inen per comitem et Hispanos nit
35
conclusive, sondern allein per modum discursus geanttworttet und im übri-
36
gen die sach mit mir, auch denn zu Oßnabrukh vorderist ze conferiren be-
37
nommen worden, wie solches, und waß mehrers dabei vorgeloffen, ex rela-
38
tione ad Caesarem.

43
38 Darinnen] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Darinnen wir auch die frag gesetzt, wann es mit der

[p. 188] [scan. 236]


1
emendation allerdings zum schluß gebracht und der gegentheil oder die
2
mediatores in caussa principali vigore priorum mandatorum vorzeschreitten
3
begehren theten, ob wir allhie und zu Oßnabrukh stante expeditione nouo-
4
rum mandatorum alsdann fortfahren solten, zum andern, ob ungeacht der
5
Dennemarkhischen noch ermanglenden interposition darmit fürzegehen.
6
Sodann würdt auch bericht, waß der bischoff von Oßnabrukh für einwen-
7
dung wegen noch nit erfolgter Kayserlicher resolution ad instantiam electo-
8
rum in puncto praecedentiae contra Venedig, und daß er deßwegen nit nach
9
Münster kommen wolt, gethan, item das die Franzosen ein newes ein-
10
ladungsschreiben ad status imperii

39
D’Avaux und Servien an die Reichsfürsten, Münster 1644 I X 4 (Druck: J. G. Meiern I S. 269 –272).
ablauffen lassen, item, das der pfaltzgraf
11
von Newburg

40
Pfgf. Wolfgang Wilhelm (1578–1653), Pfalzgf. von Neuburg 1614, Hg. von Jülich und Berg.
protectoria et inuitatorias von Frankreich in handen, item
12
waß der graf von Oostfrießlandt für entschuldigung wegen ime nachreden-
13
der alliantz mit den Hollendern an herrn grafen von Nassau und Auersperg
14
abgehen lassen. Alles sub dato 6. Octobris [ 410]. Bei diser ordinari hab ich
15
ein copei angezognen Schreibens, so ich gleich in procinctu abituri cursoris
16
bekommen hatt, herrn graf Kurtzen eingeschlossen.

17

36
17 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh communiciren wir obigen verlauff mit bedeutten, wir unß
18
mit denn Spanischen, waß uff die Französisch erclärung in specie ze thun sein
19
möcht, beratschlagen, solches hiernach auch inen zu Oßnabrukh überschrei-
20
ben wolten, inmittelst hetten sie gleichwol der sachen nachzedenkhen, de
21
eodem [ 411].

22

37
22 Eodem] am Rande: Französische erclärung super modo accordandipleni potiarum .
Eodem 6. huius haben die mediatores unß die Französische erclärung per
23
copias zugeschikht [ 412].

24
1644 X 8
Samstag

38
24 Sambstag] am Rande: Freudenfest wegen newerwöhlten Papsts.
Sambstag, den 8. huius abendts, hatt herr suffra-
25
ganeus zu Münster

41
Johann Nikolaus Claessens.
beiligenden zettl [ 413] mir und dergleichen auch allen
26
andern gesandten zugeschikht, innhalts, daß folgenden sontag ad instantiam
27
domini nuncii apostolici ein sollemne sacrum votiuum in ecclesia maiore
28
pro felici auspicio noui summi pontificis

42
Giambattista Pamfili (1574–1655), Kardinal 1627, Papst Innozenz X., gewählt 1644 IX 15.
gehalten werden solle.

29
1644 X 9
Sonntag Wobei sich herr graf von Nassau und die Spanischen
30
gesandten me ita consulente eingefunden. Ich hab wegen leibsungelegen-
31
heit nit dabei sein könden. Es hatt sich aber bei disem actu weder herr nun-
32
cius noch der Venetianer, vil weniger die Franzosen eingestellt, haben also
33
die Kayserlichen und Spanischen den platz allein gehabt. Bei disem fest und
34
under wehrendem gottsdienst seind auch die grobe stukh uff den wählen 3
35
mal gelößt und von der soldatesca salve geben worden.

[p. 189] [scan. 237]


1

39
1 Eodem] am Rande: Consultatio cum Hispanis super literis Gallorum ad status imperii
40
et eorundem declaratione.
Eadem dominica nachmittag, 9. huius, seindt die Spanischen und herr
2
graf von Nassau zu mir in mein quartier kommen und haben wir, waß
3
auff der Franzosen außgesprengt new einladschreiben ad status imperii
4
ze thun, auch sonst in puncto emendationis zu verfahren sein möchte,
5
miteinander deliberirt. Conclusum: 1. Man soll diß schreiben noch derzeit
6
dissimuliren und dessen ungeacht in puncto emendationis fortfahren. Wann
7
aber die mediatores dessen selbst etwas meldung thun solten, so soll man
8
wenigst dem Venetianer die ungleiche einbildung außnemmen, als hette
9
der Kayser sein interposition contra Schweden refusirt. 2. Were in puncto
10
emendationis nichts schrifftlichs, solches ferner denn Franzosen ze communi-
11
ciren, einzegeben, sondern diß werkh allein per mundtliche conferentz mit
12
denn mediatoren zu endtschafft und dahin ze richten, das ein ieder theil ein
13
formb denn hinc inde einkommnen correctionibus gemäß verfassen, dem
14
andern zustellen und darauff die außferttigung intra certum tempus einze-
15
bringen verabschiedet werden solte.

41
15 Sonst] am Rande: Spanische nota.
Sonst haben die Spanische hiebei ihre
16
ad marginem der Französischen vollmacht gesetzte notas eingeben [ 414],
17
quem quidem modum ante a me propositum reiecerant.

18

42
18 Auff] am Rande: Oßnabrukh.
Auff dise consultation haben wir auch an die zu Oßnabrukh umb ihr guett-
19
achten mit communication deß Französischen brieffs geschriben eodem dato
20
[ 415].

21
1644 X 11
Dienstag Es ist unß aber von inen zu Oßnabrukh folgen-
22
den zinstags sub 10. huius ein guettachten über vorig unser an sie gethandes
23
schreiben und damit communicirter relation ad Caesarem einkommen [ 416].

24

43
24 Und] am Rande: Ab iisdem.
Und dann widerumb ein ferner anttwortt auff unser schreiben vom 9. huius
25
sub dato 11. huius, darinn sie sich in summa mit unß conformiren, gleichwol
26
in errore begriffen, als wolten wir cum Gallis ein conferentz halten, quod dis-
27
suadent, sed nec nostra haec mens erat. Im übrigen vermeinen sie, man solt
28
in repetitione verborum ’confoederatos‘ etc. in nostra plenipotentia die de-
29
termination hinzusetzen ’iuxta tenorem conuentionis praeliminaris‘, sodann
30
die ad status imperii a Gallis außgesprengte brieff nit dissimuliren, sondern
31
anden, reseruata tamen Caesaris ulteriori resolutione, cui non intendamus
32
praeiudicare [ 417].

33

44
33 Noch] am Rande: Herr nuncius intimirt der Franzosen erclärung.
Noch vor einkunfft dises anttworttschreibens am zinstag, 11. huius abendts,
34
schikhte herr nuncius zu herrn grafen wie auch don Saavedra mit anzeig, die
35
Franzosen hetten ime sagen lassen, daß sie mit ihrer erclärung auff unsere
36
oppositiones gefaßt und weren erbiettig, ad emendationem plenipotentiae
37
suae ze schreitten, begehrten allein, unß zugleich darzu zu erinnern. Saavedra
38
meinte, man solt gleich andern tags sich bei denn mediatoren einstellen. Weil

[p. 190] [scan. 238]


1
ich aber darzu nit willigen wöllen, sondern herrn grafen remonstrirt, daß kein
2
periculum in mora und wir gleichwol der Oßnabrukhischen anttwortt vor-
3
derist erwartten müeßten, und ich köndte einmal propter pedum aegritudi-
4
nem nit außkommen, also hett er sich beim nuncio entschuldigen lassen, der
5
dann zue anttwortt geben, es köndte noch wol in 2 oder 3 tag verzug haben,
6
dabei es auch herr Saavedra müessen bleiben lassen.

7

37
7–10] ursprünglich hinter S. 191, 17.

38
7 Bei] am Rande: Recepisse a Caesare.
Bei diser ordinari, den 11. huius, seindt unß von Kayserlicher Maiestät auch
8
ein bloßes recepisse auff unsere relationes vom 13. und 15. Septembris ein-
9
kommen, de 28. eiusdem [ 418].

10

39
10 Sodann] am Rande: Wexel.
Sodann von der cammer ein wexl per Augustum et Septembrem [ 419].

11
1644 X 12

40
11 Mittwoch] am Rande: Nos verba ista ’confoederatos et adhaerentes‘ sine mandato
41
Caesaris repetenda non censemus.
MittwochMittwoch abendts auff ankunfft der anttwortt von
12
Oßnabrukh re inter nos deliberata wordt verglichen, daß biß sambstag, den
13
15. huius, wir unß bei den mediatorn angeben und obigem concluso gemäß
14
unser anbringen thun, dabey aber one vorgehende resolution Ihrer Maiestät
15
unß ad repetenda verba ista ’confoederatos‘ etc. in nostra plenipotentia nit
16
vermögen lassen solten. Ad quod aegre consensit dominus comes.

17
1644 X 14
Freitag

42
17 Es] am Rande: Colloquium super hac re cum nuncio eiusque propositio de conci-
43
pienda minuta.
Es hatt aber herr nuncius dessen nit erwarttet, sondern
18
freytags, den 14. huius nachmittag, sich zu unß verfliegt und vorgebracht, er
19
hett zwar vermeint, die sachen dahin ze richten, daß ein gmeine formb der
20
vollmachten in lingua Latina tanquam communi verferttigt werden solte,
21
weil aber die Spanischen bei ihrer und die Franzosen auch bei ihrer sprach
22
ze bleiben begehrten, also müeßte er einem ieden sein belieben lassen. In-
23
mittelst aber hett er gleichwol von unß vernemmen wöllen, ob unß nit
24
möchte beliebig sein, daß man one weiter disputiren und ein ieder part
25
for sich ein concept vergreiffen thet, wie weit er sein vollmacht ze emendiren
26
begehrte, die man dann gegeneinander ze communiciren hett. Solte sich dann
27
in einer oder andern befinden, daß die nit ad sufficientiam emendirt, so hette
28
man wenigst daßienig, so emendirt, pro confessato anzenemmen und die me-
29
diatores im übrigen noch weiter ze laboriren, biß endtlich ein gantzes ge-
30
macht werden köndte. Wir haben befunden, daß dises eben der scopus, so
31
wir auch vorhatten, und darumb unß disen modum wol gefallen lassen,
32
auch angezeigt, das wir alle stund mit unserm concept gefaßt und one-
33
das willens geweßt weren, unß moendrigen tags zu ime zu verfüegen und
34
eben dises vorzeschlagen paucis tamen pro conseruando nostro iure prae-
35
missis. Stüende allein dahin, das die Franzosen in ihrem ortt daß ihrige zu-
36
gleich eodemque tempore laisten theten.

[p. 191] [scan. 239]


1

37
1 Und] am Rande: Andung gegen ime der Frantzosen schreibens ad status imperu
Und dieweil er darauff ultro und vor sich selbst der Franzosen ad status im-
2
perii abgangner schreiben meldung gethan als einer sach, die er nit gern
3
gesehen, gleichwol ex ore Veneti angezeigt, als wann dieselben gantz mo-
4
deste begriffen und daher einige alternation oder ungelegenheit nit zu be-
5
fahren wer, so haben wir ime darauff zugleich andeüttung gethan, das eben
6
diß eine sach, daran wir nit wenig angestanden, ob wir weiters in einige
7
handlung unß einzelassen oder nit, sintemaln wir sicher wüßten, das Ihr
8
Kayserliche Maiestät es zu höchster verschimpffung ihrer auctoritet auffnem-
9
men, auch besorglich darauß grosse weitterungen entstehen wurden, dann
10
dise schreiben seien in effectu vil ärger als die erste, quod paucis remonstraui
11
ulteriori deductione reseruata. Er sagte auch, das er davon abschrifft nach
12
Rom ad cardinalem Paleotto

42
Giovanni Battista Pallotto (1592–1668), 1628 Nuntius in Wien, 1629 Kardinal, 1631–1634
43
Legat in Ferrara, dann Kurienkardinal.
geschikht und zu erkennen geben, das er
13
sorgte, es würde hierauß nit geringe weitläuffigkheit entstehen.

14
Also hatt er sich gleich von unß zu denn Frantzosen begeben und folgendts
15
unß per auditorem anzeigen lassen, das selbe wie auch die Spanische zefri-
16
den weren, ihre minutas biß montag ze übergeben. Dabei wir es dann auch
17
bewenden lassen und unß ebenmässig dazu erbotten.

18

38
18 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Freytags, den 14. huius, referirn wir ad Caesarem, waß wir in puncto emenda-
19
tionis mit denn Spanischen und Oßnabrukhischen deliberirt und darauff
20
gegen den mediatorn zu thun willens, item daß die Frantzosen noch im
21
werkh, ein manifest ins reich ze publicirn, waß auch deß Servients nego-
22
ciacion mit den Schweden zu Oßnabrukh gewesen und wann der baron de
23
Marseille

44
Marcilly-Croissy, vgl. oben [S. 84 Anm. 2.]
nach dem Ragoczi abgeraißt [ 420].

24

39
24 Eodem] am Rande: Oßnabrukh.
Eodem respondemus an die von Oßnabrukh mit dankhsagung umb ihr
25
guettachten und erleütterung ettlicher von inen missverstandnen puncten
26
[ 421a].

27
1644 X 17
Montag

40
27 Lunae] am Rande: Productio primae minutae ad dominum nuncium et Venetum cum
41
reseruatione ob literas Gallicas ad status imperii.
Lunae 17. huius nos praedictae a domino nuncio
28
factae determinationi satisfacere volentes, cum praecedenti die sub vesperam
29
ex ipso scire per unum ex nostris cuperemus, an Galli ad posterum diem
30
promissis stare vellent, ipseque se neutiquam dubitare respondisset, ante meri-
31
diem circa horam decimam eundem Venetumque, qui iam cum illo erat,
32
accessimus caussamque nostri aduentus sequenti oratione explicauimus:

33
Illustrissi et Excellentissimi Domini. Cum nuper factam esse Osnabrugae
34
inter Caesareanos et Suecos plenipotentiarum communicationem indicasse-
35
mus ac paulo post regis christianissimi legatos non abnuere, quin ad emen-
36
dandas plenipotentias absque ulteriori mora utrinque progrederemur, in-

[p. 192] [scan. 240]


1
tellexissemus, sane persuasum habuimus bona haec fide dici nihilque inter-
2
iectum iri, quod negocium hoc ulla ratione turbare aut intricatius reddere
3
posset. Itaque et quatenus augustissimo Imperatori emendatione Gallicae
4
plenipotentiae satisfieri posse arbitraremur, quae item a nostra parte prae-
5
stare cuperemus, statim syncere, candide et modeste explicauimus. Sed interea,
6
dum haec agimus, compertum nobis fuit praedictos plenipotentarios denuo
7
literis a se scriptis ordines imperii ad hunc congressum inuitasse simulque
8
ipsius regis christianissimi nomine scriptas adiunxisse, quibus hoc unice agi
9
videmus, ut culpam omnem protractae pacis in Caesarem reiiciant, eundem
10
coram statibus imperii reum constituant, hos ab ipsius obedientia et deuo-
11
tione auocent aut certe cum Caesare et electoribus tanquam sanctioribus
12
Caesareae maiestatis consiliariis et senatoribus collidant, ipsi denique Galli
13
de rebus imperii Romani, prout visum collibitumque fuerit, deliberent, sta-
14
tuant atque decernant. Non itaque diffidemur grauiter nos tam audaci et
15
temerario facinore commotos parumque abfuisse, quin omni nobis in poste-
16
rum tractatione abstinendum fore iudicaremus, donec noua a Caesare man-
17
data superuenissent. Facili enim coniectura assequi possumus, quantum hinc
18
dolorem percepturus ac quantopere suam laedi maiestatem animaduersurus
19
sit, maxime cum et, quae in prioribus spargebantur conuitia, noua hic asser-
20
tione confirmentur et plurima insuper addantur, quae vel cum manifesta
21
veritate pugnant vel mutilatis aut suppressis rei gestae circumstantiis ean-
22
dem obnubilant. Cum tamen hactenus satis multum temporis disputationibus
23
de plenipotentiarum valore consumptum ac iam propemodum negocium
24
hoc ad colophonem deductum esse videatur, nos quidem partibus nostris de-
25
esse noluimus, ita tamen, ut augustissimo Imperatori domino nostro clemen-
26
tissimo omnia, quaecunque ipsi circa hoc nouum emergens quovis modo
27
necessaria esse videbuntur, in optima forma reseruemus, nam suae maiestati
28
actione hac nostra nullatenus praeiudicatum esse volumus.

29
Hac igitur reseruatione et protestatione praemissa illustrissimis et excellen-
30
tissimis dominis mediatoribus copiam nouae plenipotentiae, quam Caesar ad
31
obiectas difficultates emendatam nuper nobis submisit atque in euentum ex-
32
hibere iussit, offerimus. Speramus item Galliae plenipotentiarios satis per-
33
specturos Caesarem partibus suis abunde satisfecisse ac propterea vicissim
34
nobis eiusmodi exemplar suae plenipotentiae exhibituros, cui in tractandis
35
rebus ad pacem necessariis tuto inniti possimus.

36
Accepta a nobis copia ac obiter perlecta mediatores primo indicabant Gallos
37
nondum suam formulam exhibuisse, sed paulo ante nostrum aduentum sig-
38
nificasse, quod eam ob certa quaedam impedimenta expedire nequiuerint,
39
polliceri tamen in crastinum se exhibituros. Deinde monebant se animad-
40
uertere terminos de confaederatis et adhaerentibus non repeti, cum tamen
41
Galli hoc maxime urgeant.

42
Respondimus diem a Gallis non obseruatum nobis quidem haud placere,
43
satis habere, quod nos officio nostro non defuerimus. Interea tamen petere,
44
ne Gallis copiam nostrae formulae faciant, priusquam et suam exhibuissent.

[p. 193] [scan. 241]


1
Deinde ad obiecta Caesari duplici de caussa minus id necessarium esse visum.
2
Primo quod, cum in principio dicatur congressum istum institutum inter
3
ipsum suosque socios ac dein regem christianissimum eiusque confaederatos
4
et adhaerentes, omnino et necessaria consequentia totum mandatum ad hos
5
terminos directum tacite subintelligi. Supervacuum igitur, quae ex necessaria
6
et tacita consequentia veniunt, denuo repetere. Deinde quod haec forma cum
7
Suecis dudum praesente et annuente ipso Auauxio conuenta fuerit. Mani-
8
festum vero esse Suecos non minus tractatum hunc pacis pro se et con-
9
faederatis atque adhaerentibus suis peragere constituisse ac ipsi Galli. Cum
10
igitur ipsis sufficere visum sit terminos in principio poni, Gallos caussam
11
sane nullam habere, cur saepius repetitos desiderare debeant.

12
Sed replicauit ad ea nuncius, quod forte Galli dicturi sint aliam esse Sueco-
13
rum rationem, quibus forte non tantopere cordi sit, ut omnes status, quot-
14
quot ex bello ab ipsis moto commodum consequi poterant, comprehendant,
15
satis habituri protestantibus nonnihil prospexisse. Gallos autem metuere, ne
16
Caesar facta cum ipsis pace hos vel illos status deinde bello nouo infestet. Et
17
Venetus: credere se recte haec a nobis dici terminos in principio positos
18
tacite in sequenti censeri repetitos eandemque hic vim et efficaciam taciti et
19
expressi esse. Sed haec si ita sint, nihil impedire, quominus expresse repe-
20
tantur.

21
Ut igitur sinistras interpretationes ex animis mediatorum euelleremus, clare
22
ostendimus Gallos hic caussam dubitandi aut sinistre suspicandi omnino
23
nullam habere. Caesarem dedisse saluos conductus pro omnibus eorum con-
24
faederatis in genere et pro quibusdam in specie, prout in conuentione prae-
25
liminari comprehenditur. Hos omnes intelligi ex natura istius conuentionis
26
etiam in ipso mandato nobisque in mandatis datum, ut huiusmodi omnibus
27
liberum relinquamus, si vel ipsi vel eorum nomine Galli vel ipsi cum assi-
28
stentia Gallorum pacem Caesareae maiestatis nomine nobiscum tractare ve-
29
lint. Plurimas inter Maximilianum primum

40
Maximilian I. (1459–1519), römischer Kg. 1486, deutscher Kg. 1493, Kaiser 1508.
, Carolum quintum Caesares,
30
Philippum II. regem Hispanicum

41
Philipp II. (1527–1598), Kg. von Spanien 1556, Kg. von Portugal 1580.
ac Ludouicum XI

42
Ludwig XI. (1423–1483), Kg. von Frankreich 1461.
., Franciscum I., Fran-
31
ciscum II., Henricum II., Henricum III.

43
Franz II. (1544–1560), Kg. von Frankreich 1559 – Heinrich II. (1519–1559), Kg. von Frank-
44
reich 1547 – Heinrich III. (1551–1589), Kg. von Polen 1573–1575, Kg. von Frankreich 1574.
, Henricum IV. Galliarum reges
32
erectas esse pacificationes, ubi semper de utriusque partis in bello sociis, con-
33
faederatis, clientibus diligenter et magna cautione actum, cum tamen eorum
34
in mandatis prorsus nulla facta fuerit mentio. Itaque formam nostram nihil
35
omnino impedire, qua minus in hac ipsa tractatione de alterutrius partis fae-
36
deratis, adhaerentibus ac sociis agi possit. Si Gallici plenipotentiarii caussam
37
suorum sociorum agere velint, non repugnare nos, sin, ut ipsimet agant,
38
permittere eisque assistere velint, perinde nobis futurum. Interea tamen nos
39
primo omnium scire oportere, qua ratione illam clausulam suae plenipotentiae

[p. 194] [scan. 242]


1
de coniuncta tractatione emendare aut declarare velint, nam certum esse,
2
quod hoc quidem modo, ut sonat, admitti non possit.

3
Audita hac nostra declaratione domini mediatores non solum acquieuerunt,
4
sed etiam contestati sunt Gallis abunde satisfieri nec caussam illos habere
5
posse, cur sinistrius de mente Caesaris auspicari debeant. Hinc ad protesta-
6
tionem nostram conuersi se quoque dolere significabant, quod Galli istius-
7
modi pruritu scribendi negocium hoc denuo interturbare viderentur, idque
8
ipsis statim, cum exemplar istarum literarum accepissent, exprobrasse, sed
9
illos et modestiam styli obtendisse et, quod ante factam Osnabrugae com-
10
municationem scriptae essent, excusasse. Cum autem nobis certo constaret
11
rem aliter se habere, per singulas circumstantias demonstrauimus literas
12
istas eo demum tempore, cum iam de communicatione Osnabrugae facta
13
constaret tempusque de communicandis utrinque oppositionibus contra
14
plenipotentias constitutum fuisset, Monasterio emissas ac dedita opera Gallos
15
suam declarationem per aliquot dies contra factam promissionem retinuisse,
16
ut interea temporis literae istae in notitiam hominum deuenirent. Aegre
17
tulisse visi sunt mediatores hanc malitiam Gallorum subiunxitque pro con-
18

41
18 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh.
clusione dominus nuncius se fateri oportere Caesarem hactenus ea, quae ab
19
ipso requiri poterant, syncere et fideliter praestitisse nec ullam ipsi moram
20
imputari posse. Cum tamen nonnulla interea in Gallis desiderari possint,
21
retenturos secum nostram copiam, donec Galli et suam edidissent, ac tum
22
illis daturos simulque nostram reseruationem significaturos.

23

40
23–S. 195, 14] ursprünglich hinter S. 195, 40.
1644 X 18
Dienstag Dinstags mit der ordinari empfangen wir deren zu
24
Oßnabrukh anttwortt de 17. huius mit einschluß der relation ad Caesarem,
25
darin nichts hauptsächlichs, allein das biß dahin die Schweden den grafen
26
von Lamberg nit visitirt, der Dennemarkhische secretari Clain inen refe-
27
rirt, es hetten die interpositores an sein könig begehrt, daß er gewisse depu-
28
tatos zu einem congress mit denn Schweden verordnen wolt. Er hette aber
29
zur anttwortt geben, das er solches nit thun köndte, ehe und dann er vor-
30

42
30 Eodem] am Rande: Resolutio a Caesare super 1. emendata, 2. promissa, 3. subscripta
43
noua Gallorum plenipotentia, 4. interesse Danico.
derist genugsame versicherung in handen hett, das die Schwedischen das-
31
ienig, so gehandlet, besser als zuvor halten würden, und obwol die inter-
32
positores remonstrirt, das dises begehren noch zu früe, sondern darvon erst,
33
wann man in den fridenspuncten einig, ze handlen sein wurde, so were doch
34
der könig uff seiner resolution verbliben und darvon nit zu bringen gewesen
35
[ 422].

36
Eodem die martis kombt von Kayserlicher Maiestät ein resolution sub dato
37
Ebersdorff, 5. huius, wann die Franzosen ihr vollmacht denn vorigen Kayser-
38
lichen erinnerungen gemäß emendirter auffweisen, daß wir alsdann one weiter
39
zurukhhalten in puncto principali ad tractatus fortschreitten möchten und per

[p. 195] [scan. 243]


1
gradus gehen, wie in unserer instruction begriffen. 2. Wann sie der accordirten
2
emendation gemäß erst von Pariß ein diploma nouum erwartten und entzwi-
3
schen sub fide data progrediren wolten, solten wir es annemmen, wann die me-
4
diatores ihr parola darfür geben. 3. Wegen der subscription were weiter nichts
5
ze moviren. 4. Deßgleichen hette man auch wegen ein- oder außschliessung
6
der Dennemarkischen interesse sich in nichts zu erklären, weil Ihr Maiestät
7
auch zu Oßnabrukh immediate tractando fürgehen lassen wolten und allzeit
8
so vil weil haben werden, in ipso tractatu sich der Dennemarkhischen interessi
9
anzenemmen und mit dem könig darvon ze communicireu [ 423].

10

41
10 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh berichten wir eodem 18. huius, daß wir den mediatoren
11
unser andung contra der Franzosen schreiben ad status imperii vorgehalten,
12
inen auch copiam emendatae nostrae plenipotentiae zugestellt, item das die
13
Schweden mit gleichmässigen brieffen und verfassung eines manifesti umb-
14
gehen, darauff acht ze geben wer [ 424].

15
1644 X 19
Mittwoch

42
15 Mercurii] am Rande: Oblatio Gallicae minutae[ 421b].
Mercurii 19. huius dominus nuncius et Venetus nos
16
conuenerunt copiamque Gallicae plenipotentiae nobis obtulerunt significan-
17
tes Gallos se excusasse, quod copia haec ad diem praefixum ob Seruienti
18
repentinam aegritudinem expediri non potuerit. Sperare se tamen omnia,
19
quae desiderare poteramus, emendata esse. Quod autem ad subscriptionem
20
instrumenti attineret, se ab inueterata consuetudine disdecere non posse.
21
Libenter a nobis intelligere velle, an aliquem actum in contrarium allegare
22
possimus. Et si talis aliquis producatur, non repugnaturos, quin instrumen-
23
tum nouae plenipotentiae ad eundem conformetur. Nos obiter inspecta copia
24
gratiisque pro officio praestito actis respondimus communicandum nobis
25
prius hac de re cum nostris collegis fore. Quod et facile concesserunt, atta-
26
men cupiebant scire, cum appareat Gallos clausulam istam coniunctim trac-
27
tandi sustulisse et terminos tantum in principio de confaederatis et adhae-
28
rentibus positos in constitutione mandati repetiisse nosque pridie praeoccu-
29
passemus, quod prius videre vellemus, qualiter Galli circa istam clausulam se
30
declaraturi essent, an et nobis placeat terminos praetactos in nostra pleni-
31
potentia iterato ponere et an de hoc Gallis spem facere possint. Nos autem
32
inhaerebamus priori responso nullam hic a nobis difficultatem esse, cum
33
satis mentem Caesaris circa ista declarauerimus, omnino tamen conferre nos
34
prius cum nostris collegis debere, offerent interea Gallis nostram copiam
35
atque oretenus mentem nostram explicarent. Subscriptionem quod attineret,
36
Gallorum esse, ut nobis fidem de ista consuetudine faciant, non vero nostra-
37
rum partium, ut nos actum aliquem in contrarium allegemus. Credere interea
38
nos difficultatem hanc tanti non fore, ut idcirco negocium hoc retardari
39
debeat. Illud tamen reseruandum fore, ut in tractandorum ratificatione con-
40
ueniens cautela adhibeatur. Quod et mediatores aequum censuere.

[p. 196] [scan. 244]


1

41
1 Jovis] am Rande: Hispani, quae coram mediatoribus ad minutam Gallicam monuissent.
1644 X 20
Donnerstag Jouis 20. huius conuenerunt nos Hispani et, quae
2
hesterna die cum mediatoribus super communicatione Gallorum nouae
3
plenipotentiae egissent, significarunt. Nimirum perlegisse ipsos scripturam
4
Gallicam praesentibus adhuc mediatoribus statimque ad illa verba, ubi de
5
pace inter Caesarem eiusque socios ex una, regem Galliae eiusque faederatos
6
et adhaerentes ex altera parte facienda disponitur, monuisse modum loquen-
7
di immutatum, retineri tamen priorem sensum, id scilicet agi, ut omnes con-
8
faederati et adhaerentes, inter quos Gallos status etiam imperii adnumerare
9
turn ex aliis tum ex nouissimis ipsorum literis clarissime constet, cum Gallo
10
pro una parte contra Caesarem constituantur atque adeo ab omni Caesaris
11
obedientia auocentur. Futurum, ut dominus nuncius, quod haec talia maxi-
12
mam partem haereticorum postulata concernant, ab omni prorsus inter-
13
positione intercludatur, noua rerum omnium confusio suboriatur, ventura
14
aestate status imperii tanquam socii faciendae pacis se etiam socios belli
15
Gallorum gerant aut certe Caesari auxilia omnia negent, reliquarum coro-
16
narum auctoritas eleuetur. Veneti ipsi, cum caussam Mantuanam cum tot
17
Galliae faederatis coniunctam viderint, necessitatem sibi impositam sensuri
18
sint praesidia sua deducendi legesque a Gallis praescriptas amplectendi.
19
Huiusmodi se persuasionibus effecisse putare, ut mediatores omnino Gallis
20
autores sint futuri, ut clausulam istam prorsus tollant aut sane ad modum ab
21
ipsis Hispanis indicatum emendent.

22
Nos: Et dudum haud disparia nos ad aulam Caesaris monuisse et nunc etiam
23
par periculum animaduertisse, itaque firmiter proposuisse inhaerere nos velle
24
formulae a Caesare praescriptae. In crastinum duntaxat nos a collegis nostris
25
Osnaburgi expectare, quid Caesar circa plenipotentiam Suecicam fieri velit.
26
Eam si acceptauerit, omni contradictione remota saluam nobis quoque rem
27
fore eoque maiori argumento nos urgere Gallos posse, ut et ipsi eadem
28
terminorum praedictorum positione contenti sint.

29
1644 X 21
Freitag

42
29 Veneris] am Rande: Nach Oßnabruk.
Veneris, 21. huius, haben wir disen verlauff den Kayser-
30
lichen gsandten zu Oßnabrukh mit communication protocolli et relationis ad
31
Caesarem communicirt [ 425].

32

43
32 Eodem] am Rande: Von Oßnabruk.
Eodem empfangen wir von inen nachricht, das Ihr Kayserliche Maiestät die
33
Schwedische vollmacht approbirt und gleich wie unß in negocio principali
34
tractando fürzegehen anbevohlen. Deßwegen wir inen respondirt, daß wir
35
sequenti mane die mediatores ansprechen und, warumb wir a forma nostra
36
nit weichen köndten, hergegen die Frantzosen ihre clausulam coniunctim
37
tractandi gantz außlassen müessten, remonstriren wolten [ 426].

38

44
38 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Eodem referirn wir ad Caesarem den verlauff cum mediatoribus et Gallis in
39
puncto communicatatum formularum super erigendis nouis plenipotentia-
40
rum formulis [ 427].

[p. 197] [scan. 245]


1
1644 X 22
Samstag

40
1 Sabbato] am Rande: De approbanda Suecorum plenipotentia cum Hispanis.
Sabbato 22. huius ante prandium cum Hispanis de
2
Caesaris ad nostros collegas transmissa resolutione super approbanda Sueco-
3
rum plenipotentia communicauimus simulque mentem nostram circa ea, quae
4
mediatoribus proponenda forent, explicauimus conuentumque, ut utrinque
5
fundamentum in eo poneremus nihil nos in Gallica plenipotentia admittere
6
posse, quod ullo modo contra vel praeter illam cum Suecis conuentam for-
7
mulam esse videretur. Itaque omnino tollendam esse istam de coniuncta cum
8
faederatis tractatione clausulam.

9

41
9 A] am Rande: Cum mediatoribus de emendata sed minus sufficienter Gallorum pleni-
42
potentia.
A meridie igitur accessimus dominos mediatores illisque paucis explicaui-
10
mus diligenter nos formulam a Gallis exhibitam ponderasse, emendatum ibi
11
proemium eaque omissa, quae in praeiudicium Caesaris verti poterant, inser-
12
tam de pace ipsa concludenda clausulam atque hactenus nobis satisfactum.
13
Sed quod ad simultaneam coniunctamque cum confaederatis tractationem
14
attineret, sublata quidem prioris plenipotentiae verba, sed interim alia sup-
15
posita deprehendi, quae eundem sensum referrent et vero maius in praeiudi-
16
cium accipi possent, cum ibi particulae copulatiuae positae sint eamque vim
17
habeant, ut res diuersae inter se coniunctae separari nullo modo possint.
18
Unde Gallos pari qua prioris plenipotentiae ratione absque confaederatorum
19
suorum consensu, praesentia et assistentia pacem tractare non deberent

43
Die Form erklärt sich durch den ursprünglichen, nachträglich korrigierten Satzanfang: Unde
44
Gallos pari ratione, qua vigore prioris plenipotentiae absque ...
, etiam
20
propter identica ista verba his seorsim consideratis nihil agere posse semperque
21
occasionem habituros propter unius vel alterius confaederati aut adhaerentis
22
absentiam aut dissensum initos tractatus abrumpendi, ut Caesar nullo modo
23
certus esse possit, ea quae tractabuntur unquam ad finem perductum iri.

24
Non admirari debere dominos mediatores, quod tanta cautione agamus,
25
caussam nobis subministrari tum ex multis aliis tum praesertim ex istis
26
Gallorum literis ad status imperii datis, quibus expresse dicant se omnino
27
statuum deputatos o[p]periri et interea nihil agere horumque auxilium, iudi-
28
cium, consilium, assistentiam poscere. Quae cum ita sint, rationem, ut omni-
29
bus in futurum disputationibus occuratur, breuiorem non fore, quam ut
30
verba illa, quaecunque tandem coniunctam aliquam cum confaederatis et ad-
31
hearentibus tractationem cum conditione sine qua non inferrepossent, prorsus
32
expungantur ad eum omnino modum, quo plenipotentiam Suecicam iuxta
33
conuentam formulam conceptam esse videamus. Quippe darum mani-
34
festumque esse Suecos non minus ac Gallos caussam suorum confaedera-
35
torum ac adhaerentium amplecti eamque haud facile deserturos, nihilomi-
36
nus tamen contentos manere terminos istos de confaederatis et adhaerenti-
37
bus in principio tamen mandati poni nec, ut in dispositione repetantur, flagi-
38
tare. Huc accedere, quod plenipotentia illa per Suecos exhibita iam ab Im-
39
peratore approbata legatisque Caesaris mandatum sit, ne quid obiiciant;

[p. 198] [scan. 246]


1
stare enim se conuentioni velle, quae super ista materia inter comitem Cur-
2
tium, Saluium ipsumque Auauxium Hamburgi intercessisset, tum ut, quam-
3
primum de plenipotentiarum formulis cum Gallis conuentum, Suecis indi-
4
cent, siquidem ipsi velint, potestatem se habere cum ipsis ad tractationem
5
pacis immediate progrediendi. Itaque hanc formulam ex partium consensu
6
iam in rem iudicatam transiisse atque Gallis omnino necessitatem imposi-
7
tam, ut ipsi quoque eadem terminorum istorum de confaederatis et adhae-
8
rentibus collocatione contenti esse debeant. Vulgatam enim iuris consulto-
9
rum maximam hic locum habere, qua dicitur, ubi eadem ratio est, ibi idem
10
quoque ius obseruandum esse. Quibus rationibus nos adduci, ut nullo modo
11
in ista a Gallis circumscripta coniunctae tractationis verba consentire nec
12
etiam saepe dictorum terminorum repetitionem admittere possimus.

13
His auditis domini mediatores petierunt, an nihil praeter haec contra Gallo-
14
rum formulam haberemus. Respondimus de duobus nobis utcunque sati-
15
factum, de tertio iam ipsos mentem nostram percepisse. Quod ad subscrip-
16
tionem et solemnitates reliquas instrumenti attineret, Caesarem obiectiones
17
pridem factas remittere promouendi negocii caussa. Interea tamen nobis
18
reseruatum velle, ut in futurum, quae circa ratificationem initae pacificationis
19
necessaria videbuntur, in mediam adferri possint.

20
Haec nostra responsio vehementer ipsis placuit atque reseruationem hanc
21
nostram aequitati consentaneam esse confessi sunt. Deinde cum exposuissent,
22
quatenus nuperam nostram reseruationem circa epistolas Gallorum ad istos
23
plenipotentiarios una cum nostra formula detulerint satisque instanter cum
24
Auauxio (Seruientum enim ob inualitudinem abfuisse) egissent, ut de muta-
25
tione aut interpunctione verborum coniunctam cum faederatis tractationem
26
referentium cogitare deberet, ipsum primo quidem multa pro defensione
27
literarum ad imperii ordines scriptarum adduxisse. Quorum summa erat
28
abstinuisse se ab omni contumelia, simplici tantum animo status inuitasse,
29
quod crederent hoc praeliminari conuentioni conforme esse, nec se vim ulli
30
facturos, ut veniant; si nolint, nihil se morari, nihilominus in pace tractanda
31
syncere et candide magnaque animi moderatione progressuros. Si tamen
32
Caesareani eapropter non pure sed conditionaliter et cum reseruatione tantum
33
tractare hoc emendationis negocium vellent, sibi integrum non fore ulterius
34
progredi, deliberare tamen cum suo collega velle. Dein ad obiecta contra
35
formulam respondisse, sibi videri Caesareanos velle eneruare hoc modo
36
conuentionem praeliminarem ipsosque Caesaris saluos conductus; hinc lon-
37
gam inter ipsos exortam disputationem. Petere igitur mediatores, ut planius
38
nonnulla declarare vellemus.

39
Quod et libenter fecimus satisque clare docuimus Caesaris mentem nullo
40
modo talem esse, qualem Auauxius fingeret. Conuentione praeliminari null-
41
ibi dici Gallorum confaederatos et adhaerentes coniunctim cum ipsis trac-
42
tare aut secus pacem tractandi potestam nullam habere debere, quemadmo-
43
dum plenipotentia Gallica innuere videretur, sed hoc tantum, cum Suecis
44
Gallisque separatos instituendos esse tractatus, pro uno tamen habendos

[p. 199] [scan. 247]


1
nimirum ex lege ipsorum faederis, reliquis autem et maxime per imperium
2
confaederatis et adhaerentibus licitum esse, ut possint sub fide publica ad hos
3
congressus venire. Saluis conductibus cautum, ut per se vel per plenipoten-
4
tiarios Galliae aut Sueciae res suas proprias agere possint. Itaque Caesarem
5
nec praeliminari conuentione nec datis a se saluis conductibus aduersari
6
velle, quin imo nobis expresse in mandatis datum, ut his talibus liberum
7
relinquamus, siue immediate nobiscum res suas componere an Gallorum
8
patrocinio uti velint. Ut autem Caesar cogatur formulae Gallorum ita con-
9
ceptae, quasi indiuiduam tractandi coniunctionem assereret, assentiri aut
10
parem in sua propria plenipotentia clausulam admittere, id vero ab omni
11
ratione alienum esse superque vehementer admirandum esse, quod, dum
12
Sueci nihil simile hactenus quaesiuissent, in pari tamen caussa soli Galli eius-
13
modi argutiis negocium protrahere strictioresque clausulas, quam ipsa rei
14
gestae qualitas pati posset, extorquere conentur. Certe nisi monstri hic ali-
15
quid alerent, tantopere non repugnaturos hactenus fuisse.

16
Auauxium ipsum non admodum memorem eorum, quae circa saluos con-
17
ductus contigissent, argumento hinc satis debili usum, nam cum Caesar anno
18
salutis 1638 literas salui conductus ita scripsisset, ut isti adhaerentes res suas
19
per Gallorum plenipotentiarios in locis congressuum gerere possent, curiam
20
Parisiensem admittere hoc noluisse actumque, ut in iis exprimeretur liberum
21
statibus imperii esset

43
Die Form ( statt des zu erwartenden esse) erklärt sich daraus, daß in iis exprimeretur nach-
44
träglich
eingefügt ist.
vel per se et suos deputatos vel per Gallorum pleni-
22
potentiarios caussas suas peragere. Si igitur liberum, frustra Gallos postulare,
23
ut plenipotentiarum formulis huic libertati praeiudicium adferatur. Nihil
24
aliud hac tergiuersatione Gallorum effectum iri, quam ut Sueci quoque ne-
25
cessitatem sibi imponi arbitraturi sint, ut et ipsi de noua plenipotentiae
26
forma ex Suecia euocanda cogitare debeant.

27
Quod postremo ad reseruationem nostram circa literas Gallorum attineret,
28
nos eam multis de caussis obmittere non potuisse, quamvis credibile sit
29
Imperatorem hac de caussa tractatus pacis haudquaquam interrumpere velle,
30
sicut nec ob priores nobis vetuerit in tractandis rebus ad pacem pertinenti-
31
bus progredi. Si tamen Galli eapropter tractationi supersedere vellent,
32
palam esse omnibus ipsos hanc nouam scribendi pruriginem adhibuisse, ut
33
caussam remorandis tractatibus nouam parerent, culpam igitur omnem penes
34
illos fore.

35
Haec cum a nobis domini mediatores et vere et constanter dici animaduerte-
36
rent, liberrimo ore contestati sunt utrique iustam nos horum omnium ratio-
37
nem habere atque Gallis prorsus incumbere, ut nobis satisfaciant. Igitur cum
38
sciant ipsos hoc vespere ad curiam Parisiensem literas expedire solere, sta-
39
tim ac Hispanos, qui nos insecuturi essent, audiissent, se ad Gallos perrec-
40
turos ipsosque de singulis monituros esse, ut vel in postulata nostra consen-
41
tiant vel de his cum adiunctis rerum argumentis ad curiam referant. Quod ut
42
maiori cum certitudine exequi possent, exhibuimus ipsis copiam saluorum

[p. 200] [scan. 248]


1
conductuum de anno 1638 et de anno 1640, tum etiam plenipotentiae a
2
Suecis Osnabrugae productae.

3
Digressis nobis Hispani superuenerunt ac domum reuertentes ad nos diuer-
4
tere simulque mediatores argumentorum nostrorum momenta optime com-
5
prehendisse et omnino a nostris partibus stare significarunt.

6
1644 X 24
Montag

34
6 Montags] am Rande: Nachfrag beim nuncio de responso Gallorum.
Montags, den 24. huius, schikht herr graf seinen hof-
7
meister

38
Frhr. von Knippenberg.
zum herrn nuncio, umb zu erkundigen, waß die Franzosen für ein
8
anttwortt geben. Responsum, er und Venetus hetten gleich verwichnen
9
sambstag sich zum conte d’Avaux verfüegt und ime alles nach nothurfft
10
vorgehalten. Der hett aber kein andere anttwortt geben, dann er wolte sich
11
mit dem Servien, wölcher annoch krankh ligen thet, darüber beratschlagen.
12
Und ob er zwar seine relationes nach Pariß beraits verferttigt gehabt, so hette
13
er doch uff ihr, der mediatorn, erinnern noch ein postdatum dazu gemacht,
14
innhalts, daß eben ietzt durch die mediatores ime der Kayserlichen erclärung
15
were angebracht worden, darvon er aber wegen kürtze der zeit erst bei
16
nechstkünfftiger post außfuerliche relation thun wolte, also unnöthig, daß
17
uff sein ietzige relation einige resolution gefaßt werde. Er, nuncius, hette
18
dabei vermeldet, daß er auch seinestheils dem Päpstlichen nuncio am Fran-
19
zösischen hoff

39
Niccolò Guidi di Bagno (1584–1663), marquese di Montebello, Erzbischof von Athen 1644,
40
Apostolischer Nuntius in Frankreich April 1644 bis Dezember 1656, Kardinal 1657.
außfürlich geschriben, damit er bei denen königlichen mini-
20
stris nothwenige remonstration thuen köndte, wie ingleichem auch von
21
dem Venetianischen pottschaffter an seinen collegam aldort

41
Gianbattista Nani (1616–1678), venezianischer Gesandter in Paris Mai 1644-Juli 1648, vgl.
42
GDE XIII S. 89.
beschehen
22
were. Sonsten vermeinte er nit, wann die beede Französische plenipotentiarii
23
sich miteinander vergleichen und einer meinung sein wollen, daß sie vor
24
ertheilender resolution erst weiteren bevelchs von Pariß erwartten müeßten.

25
1644 X 25
Dienstag

35
25 Disen] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Disen obvermeldten verlauff berichten wir cum ex-
26
tractu protocolli an die zu Oßnabrukh den 25. huius [ 428].

27

36
27 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, waß mit denen Schweden super commutatione
37
plenipotentiarum vorgangen.
Eodem bei der ordinari communiciren sie unß, waßgestalten sie denn
28
Schweden conditionaliter angedeuttet, wann sie kein bedenkhen an der voll-
29
macht der Kayserlichen hetten, so weren Ihr Kayserliche Maiestät auch ge-
30
neigt, die Schwedische für bekandt anzenemmen. Darauff die Schweden von
31
der commutation meldung gethan, folgents aber sich vernemmen lassen, daß
32
zwei termini darin ze anden, 1. das ihrer königin das praedicat ’potentissima‘,
33
2. wie auch inen ’legatus‘ nit geben werde, verhoffen doch, mit inen ze handlen,

[p. 201] [scan. 249]


1
daß sie solche praetensionen fallen lassen solten.

38
1 Dabei] am Rande: Dennemarkh bewilligt, seiner ungeacht mit den fridenstractaten
39
fürzegehen.
Dabei ligt des königs von
2
Dennemarkh erclärung, das zu Oßnabrukh unerwarttet seiner gsandten mit
3
denn hauptfridenstractaten fürgefahren werden möge [ 429].

4

40
4 Eodem] am Rande: NB: Schwedische begeben sich des praedicats legatorum et sere-
41
nissimae.
Eodem ad vesperam schreibt herr Cran ad dominum comitem, daß die
5
Schweden sich beeder praedicaten begeben und solches denn Französischen
6
gesandten nach Münster notificiren, sich [!] auch erinnern theten, das sie ihre
7
vollmacht der Schwedischen gemäß corrigiren wolten. Darauff anttwortten
8
wir ime sembtlich mit bedeüttung, guet zu sein, daß auch die commutationes
9
plenipotentiarum one weiteren anstandt fürgingen, dardurch wir alhier die
10
Franzosen desto besser stringiren köndten, eodem dato [ 430].

11
1644 X 26
Mittwoch

42
11 Disen] am Rande: Solches würdt herrn nuncio von mir referirt. Eius responsum de
43
Avauxio.
Disen verlauff hab ich folgenden mitwochs, 26. huius,
12
herrn nuncio selbst referirt, so er gern vernommen und mir gesagt, als er
13
und der Venetus vergangnen sambstag dem conte d’Avaux unser replicas
14
referirt und dabei vermeldt, das die Schweden auch mit solcher von denn
15
Kayserlichen alldort auffgewiesner vollmacht zefriden und die repetitionem
16
terminorum ’confaederati et adhaerentes‘ gar nit begehren theten, er sich
17
darüber sehr bestürtzt erzeigt und gleichsamb zu erkennen geben, daß sie,
18
Frantzosen, sich dessen gegen denn Schweden nit versehen theten, daher er,
19
herr nuncius, so vil lieber hören thet, das es nunmehr ein geschehene sach sei.
20
Worauß zu schliessen, das die Schweden die praetensiones titulorum poten-
21
tissimae et legatorum allein denn Franzosen zu gefallen inventirt haben. Er,
22
nuncius, zeigte mir auch an, das er seinem collegae zu Pariß denn verlauff mit
23
denn plenipotentiis geschriben und ine ermahnt, bei dem königlichen regi-
24
ment daran ze sein, das die clausula de coniuncta cum confoederatis tractatio-
25
ne gantz möchte außgelassen werden. Gleiches hette auch der Venetus ad le-
26
gatum rei publicae ibi degentem gethan. Er were willens, den Servient zu be-
27
suchen und, dafern der negociren köndt, den d’Avaux auch dorthin zu ver-
28
mögen und zu sehen, ob er sie beede dahin bringen köndt, sich unerwarttet
29
weiter resolution von hof ze accomodiren. Wie er dann vermeinte, ihr in
30
handts habender jüngster bevelch deß innhalts sei, daß sie die vollmacht nach
31
guettfinden emendiren möchten, man auch solchergestalt selbige zu hof sine
32
contradictione außferttigen wolt. Der Venetus hetts gelesen und, daß dem
33
also wer, confirmirt. Nit wisse er, ob sie, beede plenipotentiarii, anietzt so
34
weit ze gehen sich miteinander vergleichen werden.

35
Der neuwe Papst hette beraits zwei breuia de notificatione suae electionis an
36
könig und die königin in Frankreich geschikht, auch der königin mit aigener
37
handt geschriben und sie ad pacem ernstlich ermahnt, darüber sie sich

[p. 202] [scan. 250]


1
gegen dem nuncio praesentanti gantz hoch contestirt, daß sie nichts anderes
2
begehr, auch an ihrem ortt alle müglichste mittel darzu contribuiren wolte.

3
Von Wien were dem Venetianer geschriben, das der Kayser von Lintz uff
4
Braunaw ad Bavarum und dahin auch Moguntinus gehen werde, deme deß-
5
wegen der Kayser 6000 gulden zugeschikht ad sustentationem et sumptus
6
itineris. Bei disem abboccament soll beratschlagt werden, die reichstände
7
nach Regensburg zu erfordern, umb sie dardurch von der Frantzosen und
8
Schweden einladungen abwendig ze machen.

9

32
9 Disen] am Rande: NB: Von der Frantzosen intention, tractatu pacis nichts wider-
33
zegeben.
Disen abendt würdt mir per secretam correspondentiam angezeigt, das der
10
Servien A. A.

39
Mit A. A. ist wohl Adamus Adami OSB (1610–1663), Gesandter des Abts von Corvey und der
40
schwäbischen Reichsprälaten ( vgl. über ihn ADB 1 S. 47 , F. Israel und P. Volk), gemeint.
argumentis theologicis restitutionem suadenti rundt gesagt,
11
daß die cron Frankreich nit gemeint sei, eines schuehs breit, waß bei disem
12
krieg von derselben erobert worden, ze restituiren. Man hette darüber deß
13
parlaments zu Pariß, auch der Sorbona decisiones eingelangt, und were diß
14
inen vornemblich in ihre instruction gesetzt worden. Artois gehörte der cron
15
Frankreich von alters, gleich wie auch, was von Teutschlandt zwischen Rein
16
und Frankreich gelegen wer.

17
1644 X 28
Freitags

34
17 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 28. huius, referiren wir ad Caesarem
18
allen obbeschribnen verlauff, waß bei denn mediatorn gehandlet, auch sonst
19
von der Franzosen intention zu vernemmen kommen [ 431].

20

35
20 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir diß alles denen zu Oßnabrukh sambt einer copei
21
von der Schweden außgangnen schreiben an die reichsdeputation [ 432].

22

36
22 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, daß es uff commutation der originalvollmach-
37
ten stehe.
Eodem empfangen wir von inen bericht fürgangner vergleichung in puncto
23
plenipotentiarum mit denn Schweden biß an die würkliche commutation
24
der originalien, so die Schweden biß uff der Franzosen an sie erfolgende antt-
25
ortt einzestellen begehrt, doch selbige interim nichtsdestoweniger pro
26
facta ze halten bedingt.

38
26 Dises] am Rande: Dennemark pitt, seiner nit zu vergessen.
Dises sie, Kayserliche, auch dem Dennischen secre-
27
tari

41
Johann Leonhard Klein.
communicirt, wölcher nochmaln gebetten, seines königs in tractatu nit
28
zu vergessen, dann ob der wol die Frantzösische und Holländische inter-
29
position ex necessitate, und damit dise sich nit mit denn Schweden coniun-
30
girten, annemmen müssen, so hette er doch sein vornembstes absehen auff
31
die Oßnabrukher tractaten, de 27. octobris 1644 [ 433].

[p. 203] [scan. 251]


1
1644 XI 1
Dienstag

39
1 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 1. Novembris remittiren wir denen zu
2
Oßnabrukh ihr relation ad Caesarem mit bericht, daß noch von denn Fran-
3
zosen kein weitere erclärung einkommen [ 434].

4

40
4 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, wegen der Schweden antrib zu fortsetzung der
41
tractaten.
Eodem berichten sie unß weiter, daß die Schweden sehr starkh uff die an-
5
trettung der haupttractaten tringen und den Französischen residenten, baron
6
de Rortée, dahin vermögt haben, das er selbst nach Münster gangen, umb die
7
Franzosen, ut praetenditur, anzetreiben, daß sie ihre vollmacht denn Schweden
8
gleich emendiren wolten. Ursach dises starkhen antreibens sei, daß ihre sachen
9
zu wasser und landt nit wol stehen sollen, wie sie dann auch dem Dennischen
10
secretario seine von Coppenhagen kommende brieff auffgehalten.

11

42
11 Nostri] am Rande: In quibus eo casu nostri dubitent.
Nostri petunt a Caesare resolutionem, wann es mit denn Schweden zu einem
12
absonderlichen tractat kommen solt, ob nit vorderist ein declaratoria von inen
13
zu begehren, das sie der Französischen confoederation renunciren thuend,
14
item, ob zu begehren, daß sie solche declaratoriam den Franzosen intimiren
15
sollen. Quod quidem necessarium non videri, de ultimo Octobris [ 435].

16

43
16 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem 1. huius empfangen wir a Caesare zwei schreiben. Daß erste auß
17
Melkh, den 12. octobris, uff unser relation vom 30. Septembris innhalts, wir
18
werden Ihr Maiestät bevelch mit nechstvorgangner ordinari empfangen
19
haben. Sie erwartten also deß weitern erfolgs [ 436].

20
Daß andere sub dato Lintz de 19. Octobris uff unser relation vom 6. eius-
21
dem innhalts, die erste obiection der Franzosen circa nostram plenipotentiam
22
de clausula pacem ipsam concludendi sei beraits mit überschikung der andern
23
volmacht erörttert. In secundo, wann die Franzosen darauff beharrten, daß
24
wir in nostra plenipotentia die terminos ’confoederati et adhaerentes‘ in dis-
25
positione textus repetiren solten, lassen es Ihr Maiestät ihnen nit entgegen
26
sein, das wir es einwilligen und dißortts an unß nichts erwenden lassen
27
sollen. 3. Hab es zugleich mit der subscription seine richtigkheit. 4. Sei denn
28
mediatorn in puncto armistitii recht geanttworttet. Wann aber diser punc-
29
tus von denn Franzosen solte movirt werden, hetten wir es an Ihr Maiestät
30
umb resolution zu gelangen. 5. Wir sollen die Spanischen erinnern, daß auch
31
sie ihres ortts in emendatione eines und anders, waß billich oder unprae-
32
judicirlich, sich nit auffhalten wolten. 6. Die tractaten im hauptwerkh be-
33
treffend, hetten wir unß nach denen vor 14. tagen unß und denen zu Oßna-
34
brukh eingelangten bevelchen ze reguliren [ 437].

35

44
35 Martis] am Rande: Colloquium cum mediatoribus de plenipotentiis.
Martis in festo Omnium Sanctorum a meridie cum nos et Hispani una esse-
36
mus, venerunt ad nos in hospitio domini comitis ambo domini mediatores et,
37
quae a Gallis ad nostras ulteriores oppositiones et respectiue declarationes
38
respondissent, exposuerunt commemorantes inprimis, quanta diligentia

[p. 204] [scan. 252]


1
cum ipsis egissent. Ipsos autem circa nostram plenipotentiam adhuc duo
2
desiderare, primo ut omnino confaederatorum mentionem non solum in
3
principio sed etiam in ipsa mandati constitutione facere deberemus. Non
4
enim sufficere Caesarem in animo non habere contra conuentionem prae-
5
liminarem ac contra saluos conductus a se concessos quidpiam admittendi,
6
sed debere hoc etiam in ipso plenipotentiae contextu ita quidem exprimi, ne
7
cuipiam circa hoc dubitatio aliqua suboriri possit. Deinde ista verba ’nec
8
non ubi de mediis conuentum fuerit‘ inferre quandam separationem inter
9
media et ipsam pacem concludendam atque adeo praesupponere diuersitatem
10
tractatuum. Itaque satius fore his expunctis tantum duas istas particulas
11
interponi: ’super istis ad concludendum‘ etc.

12
Circa plenipotentiam Hispanicam desiderare Gallos, ut caussa illa finalis de
13
commodo et utilitate christianitatis et domus Austriacae, quam Hispani plu-
14
ribus verbis circumscripserant, prorsus tollatur, quemadmodum et in nostra
15
nihil tale reperiatur. Secundo, ut pariter exprimatur Hispanos non solum
16
cum Gallis sed etiam cum eorum confaederatis tractandi potestate instructos
17
esse. Tertio, ut clare definiant, qui et quot coniunctim vel separatim potesta-
18
tem habeant pacem concludendi, an bini, an terni, an plures paucioresue.

19
Quod autem ad strictiorem Gallicae plenipotentiae correctionem attineret,
20
tandem promisisse Gallos velle se, quaecunque nobis circa coniunctam cum
21
faederatis tractationem adhuc dubia esse viderentur, tollere eamque correc-
22
tionem admittere, quae rationi consentanea esset, modo ne confaederatos
23
prorsus exclusum iremus.

24
His a dominis mediatoribus intellectis paulisper inter nos seorsim collocuti et
25
nos et Hispani sparsim, quae videbantur monenda, ingessimus. Inprimis cum
26
nos ideo repetitionem terminorum ’confaederati et adhaerentes‘ Caesarem
27
minus necessariam esse iudicasse diceremus, quod hoc plenipotentiae cum
28
Suecis conuentae conformius esset, qui et hactenus constanter eandem am-
29
plexi sint et Gallos diligenter monuerint, ut et ipsi eiusmodi formula contenti
30
sint, replicatum nobis est, id quidem verum, sed Gallos dicere se nolle ad ea,
31
quae hoc loco cum Suecis conuenta, obligari, tum quod dissentiendi rationes
32
haberent singulares, tum quod Caesar Suecicam nullius arguerit defectus,
33
ipsorum vero hactenus aliquod exceptionibus exagitasset, itaque si vellemus
34
nobis satisfieri, aequum fore, ut et nos in iis, quae ratio dictaret, ipsis satis-
35
faceremus. Postremo igitur recepimus nos utrinque maiori cura rem ponde-
36
raturos et crastina die mentem nostram ad singula declararutos esse.

37
1644 XI 2
Mittwoch Sequenti igitur die, cum literae Caesaris super-
38
uenissent posse nos in repetitionem praedictorum terminorum, si Galli in
39
contrarium se obfirmassent, consentire, caussae nihil suberat, cur diutius
40
moraremur, hoc solum nobis propositum videbamus, ut terminos istos ea-
41
tenus repeteremus, qua minimo praeiudicio Caesari esse possent. Addidimus
42
itaque verba illa restrictiua: ’nisi separatim tractare malint‘. De expungendis
43
vero verbis illis ’ubi de his conuentum fuerit‘ nulla apparebat difficultas.

[p. 205] [scan. 253]


1
Quapropter istis delectis simpliciter tantum supposuimus ’super his‘. Circa
2
Gallicam plenipotentiam nobis videbatur eam ad instar nostrae comodissime
3
conformari posse hoc modo, in principio post salutationem haec si poneren-
4
tur: ’puisque entre le feu roy Louis le Juste de glorieuse mémoire, nostre très
5
honoré seigneur et père, et depuis nous et nos alliez d’une part contre le feu
6
empereur Ferdinand le Second et depuis l’empereur Ferdinand le Troisième, le
7
roy d’Espagne et leur conféderez et adhérents d’autre bien longtemps fust
8
combatté par les forces des armes, et ainsi soit il que entre touts les biens‘ et
9
caetera, quae in textu sequuntur. Quae autem postea in dispositione mandati
10
sequuntur de tractatione non solum cum ipsis Gallis sed etiam eorum co-
11
faederatis, ea sic ponantur: ’Come aussy avec leurs alliez et adhérents ou
12
leurs députez, munis de pouvoir suffisant des moiens de terminer et pacifier les
13
différens, qui ont causé la guerre jusques a présent, et sur iceux conclurre une
14
bonne et seure paix avec eux.‘ Illa autem quae sequuntur (éntre nous, nos alliez
15
et adhérents d’une part, l’Empereur, le roy d’Espagne, leurs alliez et adhérens
16
d’autré) ommittantur ut superflua. Et sic sublata fuerit omnis difficultas et
17
nihilominus de confoederatis satis superque cautum remanet, cum in pleni-
18
potentia Caesarea reciproce tractatio cum faederatis Gallorum disponatur.

19
Sed re cum Hispanis communicata videbatur ipsis hoc minus conuenire, ita-
20
que excogitarunt aliam rationem, putabant enim Gallorum plenipotentiam
21
interpolandam fore sequentibus verbis: ’Et conférer en la cité de Munster
22
avec les plénipotentiaires de l’Empereur et du roy d’Espagne des moiens
23
de terminer et pacifier les différents, qui ont causé la guerre jusques à présent,
24
et sur iceux conclurre une bonne et seure paix avec lesdits plénipotentiaires
25
de l’Empereur et roy d’Espagne, donnant aussi facultez à nosdits plénipo-
26
tentiaires de pouvoir comprendre audict traicté de paix nos confédérez et
27
alliez qui légitimement se peuvent retrouver en l’assemblée desdicts trait-
28
te[u]rs, si ce n’est que nosdits alliez désirent de traiter séparemment.‘

29
Et quamvis duo hic nobis videbantur notanda, quae Gallorum assensum
30
morari tum et nobismet ipsis praeiudicium adferre possent, scilicet ambi-
31
guus sensus voculae ’légitimement‘ (legitime) – ita enim accipi posse, quasi
32
quibusdam ius comparendi in isto congressu negare velle videremur –, deinde
33
’qui se peuvent retrouver‘ (qui ibi interfuerint) – eum habere sensum, quasi
34
absentium ratio haberi nulla debeat, quo ipso protestantibus maxime caussam
35
datum iri, ut pertinacissimi et frequentissimi huc aduentare velint, hoc enim
36
perniciosius nihil admitti posse satis constare –, perstiterunt tamen Hispani in
37
sententia, metuebant enim, ne tacite se implicarent, ut quasi in admissionem
38
Lusitanorum consensisse viderentur. Nec eximere ipsis scrupulum hunc
39
poteramus dicendo semper nobis utrisque saluam fore exceptionem cum iis,
40
qui in conuentione praeliminari comprehensi non essent, nos ad tractandum
41
adstringi non posse, si quid autem inpraesentiarum circa ista particularia
42
moueremus, in ipso limine nos statim haesuros et magno omnium dolore
43
conclusionem negocii super plenipotentiis impedituros esse. Regerebant
44
enim nos accepta iam Caesaris resolutione facile plenipotentiam eo quo

[p. 206] [scan. 254]


1
dictum est modo accomodare posse, ipsis autem pro interesse regis sui hoc
2
non esse integrum.

3
Igitur a meridie dominos mediatores accessimus nosque statim etiam Hispani
4
insecuti sunt. Ibi nos priores pauca praefati ostendimus, qua ratione ad exi-
5
mendam Gallis ulteriorem conquerendi occasionem nostram reformare
6
plenipotentiam vellemus. De Gallica hoc solum addidimus, confidere nos
7
Gallos non minus circa praetactam clausulam ita se declaraturos, ut nos citra
8
periculum id admittere possimus. Visa nostra formula domini mediatores
9
plane Gallis satisfactum se putare responderunt.

10
Dein Hispani et suas correctiones exhibuere, sed circa eam, quae Gallicam
11
spectaret plenipotentiam, statim magna concertatio inter ipsos et mediatores
12
exorta est, cum hi fere eadem, quae a nobis ut supra monita erant, obiicerent
13
taliaque esse dicerent, quae procul dubio totum congressum dissipare pos-
14
sent, illi vero contra admissionem Lusitanorum protestarentur et ea caussa
15
se huiusmodi restrictione munitos velle dicerent. Re igitur diu multumque
16
disputata, cum mediatores semper obiicerent non esse obicem ponendum,
17
quominus ad conclusionem super negocio plenipotentiarum deueniri possit,
18
semperque saluam ex praeliminari conuentione exceptionem fore, nos secreto
19
dominum Saauedram monuimus, ne tantopere tergiuersaretur, nobis om-
20
nino inconsultum videri nunc, cum adhuc de plenipotentiis agitur, in istum
21
de admittendis vel excludendis Lusitanis aliisve Gallorum confaederatis cam-
22
pum ingredi. Vereri nos totum negocium dissipatum iri; id si fieret aut si
23
caussa huius dissensionis ad imperii status emanet, nullum fore dubium,
24
quin statim abdicatis Hispanis ad pacem cum Gallis tractandam progressuri
25
sint. Cessit igitur tandem nostris monitis et se quoque acquieturum respon-
26
dit, si Galli ad nostrum modum plenipotentiam suam reformarent. Hoc idem
27
cum a nobis intellexissent mediatores, videbantur prorsus inclinare, ut Galli
28
ea, quae in nostra plenipotentia Latine continentur, iisdem verbis Gallico
29
idiomate exprimere deberent.

30
1644 XI 3
Donnerstag Jouis 3. huius hora nona antemeridiana cum iterum
31
dominos mediatores cum responso Gallorum expectaremus, praeuenerunt
32
denuo Hispani et Saauedra primus: Se hesterna die clausulam de reformanda
33
Gallica plenipotentia excogitatam ideo tam acriter propugnasse, quod puta-
34
ret rem se Caesaris hoc modo meliorem facere posse. Ad id enim se teneri tum
35
regis sui mandatis tum arcta sanguinis coniunctione utriusque maiestatis,
36
caeteroqui regi suo perinde esse, siue admittantur siue excludantur Gallorum
37
confoederati. Nihil ipsi cum ordinibus imperii negocii, haec proprie Caesarem
38
concernere. Cum autem silentio nostro quasi tacite confessi simus nobis
39
inuitis haec talia dici, vereri se, ne mediatores Gallis dixerint per se solos
40
stetisse, quominus negocium hoc accommodaretur, cum animaduerterint
41
Caesareanos contentos esse.

42
Respondimus putare nos caussam non esse, cur sinistrius aliquid suspicen-
43
tur. Scire enim ipsos hac de re prius cum ipsis syncere et plene actum caus-

[p. 207] [scan. 255]


1
sasque, quare nos hoc non alio modo agere deberemus, explicatas. Nos caetera
2
ita accepisse, quasi regis caussa catholici propria a nobis nonnihil dissenti-
3
rent, itaque ea nos ad mediatores propositione usos, ut ipsis liberum foret
4
quae vellent proponere. Nec enim nobis magnopere conducere posse, si nos
5
ob certas et legitimas caussas moti, quae ad commodum Caesaris pertinent,
6
certum aliquod negocium hoc vel illo modo concludendum esse censeamus,
7
ipsi dein maiori zelo ducti aliud proponant quasi in rem nostram aut potius
8
nostri committentis. Libenter nos hinc inde de communi consilio processu-
9
ros nec commissuros, ut a nostris partibus quicquam desiderari possit.

10
Interea subuenere mediatores et, cum nuncius delatis prius dicendi partibus
11
Veneto hocque modeste recusante prolixe explicasset, quanta contentione
12
cum Gallis egissent, quibus non solum, quae ab Hispanis interpolata erant, sed
13
etiam illa in nostra plenipotentia adiecta conditionalis ’nisi separatim tractare
14
mallent‘, suspectissima fuerint, ut qui caussarentur hoc modo contra tenorem
15
sui faederis potestatem fieri, ut unusquisque seorsim cum hostibus pacem
16
inire qualemqualem possit, tandem eo rem reductam, ut placeret omnia remo-
17
ueri, quae coniunctam cum faederatis tractationem sapere possent, ita tamen,
18
ne inde dissolutio faederis euinci posset. Atque hoc respectu forte Gallos non
19
repugnaturos, si verba ista, quae potestatem cum confaederatis tractandi infe-
20
runt, loco ponantur singulari nec cum ista tractatione, quae cum regiis
21
ministris fieri debet, coniungantur. Hinc quaerebant a nobis, an pati possimus
22
expungi restrictiua illa, ’nisi separatim‘ etc. itemque reliqua inferius sepa-
23
rato paragrapho poni, scilicet ut plenipotentia Caesaris ita sonet:

24
’Praesidii‘ etc. ’tribuimus ad comparendum dicto loco congrediendumque
25
nostro nomine per se vel per subdelegatos suos cum iis, quos dictus sere-
26
nissimus rex Franciae christianissimus siue dicta serenissima regina vidua,
27
tutrix et regens, ad hanc rem legitimis ac sufficientibus mandatis ac plenipo-
28
tentia instructos constituerit aut in posterum constituere poterit, commissa-
29
riis siue plenipotentiariis ad tractandum, agendum et statuendum de viis,
30
mediis ac conditionibus omnibus, quibus propositus utrinque scopus, ami-
31
citiae nimirum ac pacis redintegratio, obtineri ac stabiliri possit, nec non
32
super his ad eandem pacem nostri nomine cum iisdem concludendum et
33
confirmandum. Praeterea dictis nostris plenipotentiariis eandem tribuimus
34
facultatem cum dicti regis christianissimi confaederatis et adhaerentibus con-
35
ferendi, tractandi et concludendi pacem. Quicquid igitur‘ etc.

36
Gallorum vero sic: ’Donnons plein et absolu pouvoir‘ etc. et infra ’avec les
37
députez plénipotentiaires de nos’ etc. ’l’Empereur des Romains et le roy cat-
38
tolicque, munis de pouvoir suffisant, des moiens de terminer et pacifier les
39
différens, qui ont causé la guerre iusques à présent, en traitter et convenir et sur
40
iceux conclurre une bonne et seure paix entre nous d’une part et l’Empereur
41
et le roy d’Espagne d’autre. Et de plus nous donnons le mesme pouvoir a nos
42
susdits plénipotentiaires de conférer, traitter et conclurre la paix aussy avec les
43
confédérez et adhérents de l’Empereur et du roy d’Espagne, de passer‘ etc.

44
Habita deliberatione respondimus nobis quidem hanc Gallorum tergi-

[p. 208] [scan. 256]


1
uersationem magis magisque suspectam esse. Videre nos, quod tollere
2
confaederatis suis potestatem tractandi liberam velint, quod quidem et
3
rationi et propriae ipsorum antehac factae declarationi contrarium videatur.
4
Nos hac restrictione non id quaerere, ut alibi locorum possint clam Gallis
5
tractare faederati, sed ut ne hic adstringantur solum in et sub coniunctione
6
Gallorum tractare. Putare nos ipsos hac nostra declaratione contentos esse
7
debere. Ipsosmet mediatores heri censuisse a nobis planissime satisfactum.
8
Nunc cum Galli viderint nos tam promptos ad ipsorum postulata fuisse,
9
nouas istas tricas opponere. Nullam hoc modo finem altercandi fore. Dato
10
non concesso, si consentiamus etiam nunc ad proposita, non tamen posse nos
11
certos esse, an Galli acquieturi aliasque nouitates omissuri sint. Hanc no-
12
stram orationem latius deinde Saauedra prosecutus est. Et cum replicatis
13
prioribus mediatores dicerent se nullum aliud medium finiendi hanc con-
14
trouersiam inuenire planeque confidere Gallos etiam in hunc modum con-
15
sensuros, si tamen in diuersa abeant, ultro citroque dicta sine obligatione
16
fore, tandem omnes, quod melius negocium hoc pro commodo et intentione
17
nostrorum committentium accommodari posse non videremus, consensi-
18
mus, ut ad dictum modum utrorumque plenipotentiae accommodarentur
19
nosque ante omnia, an Galli sine ambagibus ulterioribus haec admissuri sint,
20
certiores redderemur, nam et aliter nos obligari nolle.

21
Statim igitur a nobis mediatores ad Gallos, ab his post meridiem ad nos prae-
22
sentibus etiam tum nobiscum Hispanis rediere et [dixere] Gallos, priusquam
23
modum et formam supradictam admitterent, de nostra contra ipsorum literas
24
facta reseruatione praeoccupasse, quasi prius huic renunciare deberemus. Sed
25
cum e vestigio mediatoribus reponeremus nos quidem ea de re ad Caesarem re-
26
tulisse, sed suam maiestatem hactenus nihil ad ea respondisse, quin proximis
27
literis, ut omnino hoc plenipotentiarum negocium finiremus, in mandatis
28
dedisse, itaque dictam nostram reseruationem nihil obesse posse, tum me-
29
diatores: hanc eandem et nos spem Gallis fecimus, quapropter absque ulte-
30
riori tergiuersatione pure et simpliciter in sequentia verba concepta, ut ea
31
locis hodie ante prandium indicatis utrorumque plenipotentiis insererentur,
32
consenserunt.

33
Et in Caesareanorum quidem Hispanorumque plenipotentia sic: ’Praeterea
34
tribuimus dictis plenipotentiariis nostris plenam ac sufficientem facultatem
35
ibidem conferendi, tractandi et concludendi dictam pacem cum confaederatis
36
et adhaerentibus praedicti christianissimi regis‘ etc. Et in exordio post verba
37
’tam salutare negocium‘ addatur ’pacem scilicet uniuersalem‘.

38
In Gallica vero sic: ’De plus nous donnons plein et absolut pouvoir à nosdicts
39
plénipotentiaires de traitter et conclurre dans le mesme lieu ladite paix avec les
40
conféderéz et adhérents desdicts empereur et roy catholique, et passer‘ etc.

41
Deinde mentione iniecta circa subscriptionem tempusque, quo diplomata au-
42
thentica produci quatenusque interea singuli partium formulas in mundum
43
redactas subscriptasque ac sigillatas in manus mediatorum accepta inuicem
44
ab his recognitione deponere deberent atque interea temporis sub mutua

[p. 209] [scan. 257]


1
fidei obligatione ad negocium principale tractandum procedi possit, domini
2
mediatores formulam subscriptionis conceperunt, quam apud acta vide [ 438].

3
Simulque receperunt se crastina die haec omnia partium bona venia com-
4
posituros, adeo ut die sabbati a singulis copiae minutarum sigillatae et sub-
5
scriptae apud ipsos deponi sicque negocio huic ultima manus imponi possit.
6
Interea conuentum, ut crastina die ad prandium siriguli minutas suas plene
7
emendatas ipsis tradere debeant hinc inde postea reuidendas.

8
1644 XI 4
Freitag

41
8 Veneris] am Rande: Denuo cum mediatoribus de pleniootentiis.
Veneris quarto huius hora noctis septima iterum con-
9
uenerunt nos domini mediatores praesentibus Hispanis ac primo omnium
10
Gallorum minutam, in qua praedicta verba concepta inserta erant, recita-
11
runt videndamque exhibuerunt. Deinde monuerunt nostram Hispanorum-
12
que ad tempus primi mandati a nobis exhibiti dirigendam esse, quod omnia
13
hactenus virtute horum primitus utrobique productorum mandatorum gesta
14
et conuenta sint ac porro geri omnia debeant, donec noua mandata super-
15
ueniant. Tertio petierunt in nostra ad clausulam ratificationis addi haec verba
16
’intra tempus per nostros plenipotentiarios definitum‘, cum hoc idem in
17
Gallica et Hispanica plenipotentia denotatum reperiatur. Deprehendimus
18
Gallicam iuxta conuentionem recte descriptam, et quoniam, quae circa no-
19
stram monebant, ita fieri par erat, statim consensimus.

20
Circa minutam Hispanam desiderabant Galli omitti debere ista verba ’si no
21
tambien a las instancias de su santidad y de otros principes‘, item ista ’que
22
antes estava in Colonia‘, praeterea ista ’y instituir sobre ella qualesquer
23
trattados y admitir los que se movieren en el dicho congresso‘, quod haec
24
omnia praeter formulam conceptam essent.

25
Tum petebant ista verba ’y en caso que se hallaren presentes otros pleni-
26
potentiarios‘ magis determinate poni. Semper enim videri remanere incerti-
27
tudinem quandam, qui et quot his tractatibus ex voluntate regis interesse
28
deberent et cum quibus secure tractari possit. Cumque diu inter ipsos His-
29
panos et mediatores concertatum fuisset, tandem recepit dominus Saauedra se
30
crastina die minutam hanc eatenus emendatam producturum, ut nemo quic-
31
quam amplius desiderare possit, se io, diceva egli, non l’accommodarò, che
32
tutti se ne contenteranno, levate mi la testa. Quod denique ad subscriptionem
33
attineret, cum duo ibi non parui ponderis ponantur, nimirum de tempore
34
determinando et de progrediendo ad causam principalem virtute prioris
35
plenipotentiae, Gallos petiise tempus ad deliberandum.

36

43
36–40] ursprünglich hinter S. 210, 8.

42
36 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 4. huius, haben wir, waß biß dahin in disem plenipotentzwesen
37
vorgeloffen, Ihr Kayserlicher Maiestät umbständtlich mit beilegung eines
38
extractus protocolli referirt und also auch deroselben nächste resolutiones
39
beanttworttet [ 439].

40
Eodem communiciren wir auch diß alles nach Oßnabrukh [ 440].

[p. 210] [scan. 258]


1
1644 XI 5
Samstag Sabbato 5. huius ante prandium duo exemplaria mi-
2
nutae nostrae denuo emendatae domino nuncio transmisimus, quorum
3
unum retineret ipse, alterum vero Gallis exhiberet, e contra tamen et nobis
4
exemplar Gallicae minutae remitteret, sed ipse renunciari iussit Gallos hodie
5
in expediendis relationibus cum cursore ordinario occupatos. Itaque se et
6
Venetum constituisse demum die lunae Gallos conuenire.

7
Hoc eodem die et Hispani minutam suam nouiter emendatam ad dominum
8
nuncium detulere.

9
1644 XI 6
Sonntag

37
9 Dominica] am Rande: Tertia vice mediatores ad nos super plenipotentiis.
Dominica 6. huius hora septima noctis iterum ad nos et
10
Hispanos domini mediatores significarunt Gallos utrorumque editis formu-
11
lis contentos esse. Solum in nostra petere, ut pro verbo ’definitum‘ aliud
12
magis proprium substituamus. Substituimus igitur extemplo ’conuentum‘.
13
In Hispanica volebant passum istum ’praeterea damus etc.‘ statim post ea
14
verba ’quibus potestas tractandi cum ipsis Galliae ministris datur‘ sine alia
15
interiectione poni. Et hoc consensum.

16
1644 XI 7
Montag Igitur sequenti die lunae dominus nuncius misit copias
17
nostrarum minutarum ad ultimam hanc correctionem per suum amanuensem

40
Giovanni Lorenzo della Ratta.

18
denuo discriptas, quas utrique a nobis in fidem subscriptas nostra manu eidem
19
statim remisimus petentes, ut pariter quoque Gallos suam minutam nobis
20
communicatam subscribere faceret et, quae circa definitionem temporis ac
21
tractatuum persecutionem restarent, expediri curaret. Isti tamen de prose-
22
quendis tractatibus nihil admittere, tempus autem commune pro omnibus
23
non attento locorum interuallo statui volebant.

24
1644 XI 8
Dienstag

38
24 Martis] am Rande: A Caesare in puncto curialium mit dennchurfürstlichen dem Veneto
39
gleichzehalten.
Martis, den 8. huius, empfangen wir a Caesare resolu-
25
tion de dato Lintz, 19. Octobris, auff daßienig, waß wir vom 6. eiusdem
26
wegen des bischoffs zu Oßnabrukh in puncto der Venetianischen praece-
27
dentz eingelangter andung referirt, und bevehlen Ihr Maiestät, daß man die
28
churfürstlichen gesandten dem Venetianischen in puncto curialium durchauß
29
gleich halten, herr graf also inen die gutschen entgegenschikhen wie allhie
30
sie visitiren, in unserem hauß, wa man extra negocia zusamenkomme, die
31
oberhandt geben solle, versehentlich sie hingegen unß allen respect von
32
wegen Ihr Maiestät ze geben bevelcht sein werden, auff das die frembden
33
cronen und menniglich die concordantz inter caput et membra sovil
34
mehrers verspüren könde [ 441].

35
Und haben wir für guett befunden, solches dem bemeldten bischoff unter
36
unser beeder namen ze notificiren, de eodem dato [ 442].

[p. 211] [scan. 259]


1

40
1 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem schreiben unß die von Oßnabrukh, daß es bei inen auch noch in vori-
2
gen terminis, suechen allein bei Ihr Maiestät umb communication deß
3
Schönbeckischen proiects

42
Beilage nr. 479.
und umb nachricht, wie weit und waßgestalt man
4
sich deß Dennemarkhischen interesse anzenemmen und waß davon mit dem
5
Dennischen secretari

43
Johann Leonhard Klein.
ze communiciren [ 443].

6

41
6 Eodem] am Rande: Quarta vice mediatores ad nos super plenipotentiis.
Eodem ante meridiem hora decima domini mediatores nobis et Hispanis
7
indicarunt se cum ambobus quidem Gallorum plenipotentiariis hesterna die,
8
quae circa subscriptionem formulae mandatorum restarent, tractare voluisse,
9
sed quod Seruientus se iterum ob inualitudinem excusasset, cum Auauxio
10
tantum sibi agendum fuisse ac tandem omnibus, quae ultro citroque diceren-
11
tur, expensis in subsequentem subscriptionis formulam ipsum quidem con-
12
sensisse, sed et collegae consensum prius se exploraturum recepisse. Petebant
13
interea a nobis, an formulam praescriptam admittere placeret. Annuimus
14
utrinque, quod nihil occurreret animaduersione dignum. Etsi enim breuiori
15
tempore nos a Caesare authenticum emendatae plenipotentiae instrumentum
16
habere posse constabat, tamen productione supersedendum erat, donec et
17
reliquorum superuenissent. Apparebat autem Gallos ad inchoandos negocii
18
principalis tractatus obligari nolle, de quo tamen domini mediatores ulterius
19
se cum illis acturos pollicebantur. Nos ita respondimus, siquidem Galli ve-
20
lint, a nobis moram fore nullam. Sin ipsi nolint, iam omnibus manifestum
21
fieri immerito Caesarem protractae pacis accusari culpamque omnem con-
22
tinuati belli penes Gallos fore.

23
In formula subscriptionis dominus Saauedra monuit adiiciendam esse parti-
24
culam ’come di sopra‘, quod subscriptio haec subiicienda esset exemplari
25
nouae minutae, quod iam a singulis partibus in manus mediatorum consig-
26
natum nominibusque plenipotentiariorum testimonii caussa notatum erat.
27
Formula autem subscriptionis sic habet: ’Essendosi aggiustate ultimamente
28
le plenipotenze dell’Imperatore et delle due corone di commune sodisfaz-
29
zione coll’ intervento di monsignor nuncio et del signor ambassadore di
30
Venezia con lasciarsene copia fermata, come di sopra, da ciascuna delle parti
31
in mano de due predetti signori, perchè la possano poi collazionare con quella
32
che si farà ritornar sottoscritta di nuovo, noi infrascritti plenipotentiarii di
33
sua maiestà Cesarea (cattolica, christianissima) ci oblighiamo in virtù della
34
plenipotenza, che habbiamo, di consegnare in mano de’ medesimi mediatori
35
la nostra plenipotenza scritta di parola in parola, come sopra, et in forma
36
autentica entro al termine di tutto Gennaio prossimo avvenire. Ed acciochè
37
non resti ritardato il progresso di questi maneggi a beneficio del commun
38
riposo e con avanzo del tempo, ch’è tanto prezioso in questo affare, habbia-
39
mo convento d’accordo, che quel, che potesse in questo mentre esser trattato e

[p. 212] [scan. 260]


1
stabilito fra le parti, vaglia in virtu delle prime plenipotenze, che già furono
2
esibite nell’Aprile prossimo passato in mano de sudetti mediatori, dovendo
3
poi il tutto rimaner convalidato in vigore di queste altre, che ritorneranno
4
dalle corti entro il termine sudetto. Ed in fede di ciò habbiamo fatto la pre-
5
sente e firmata di nostra propria mano. In Munster etc.‘.

6
1644 XI 11
Freitag

36
6 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Freytags, den 11. huius, haben wir solchen vorgehen-
7
den verlauff mit beilag continuationis protocolli, auch der endtlich verglich-
8
nen minuta, an Ihr Kayserliche Maiestät referirt und dabei angedeüttet, waß-
9
maassen wir bericht werden, daß die Franzosen der subscription halber newe
10
difficultet über die wortt ’delle due corone‘ machen theten, darüber zwar
11
von denn herren mediatoren noch nichts an unß were gebracht worden, wir
12
hielten doch dafür, daß es bei der verglichnen formb werde zu verbleiben
13
haben, möchten also Ihr Maiestät die newe vollmacht entzwischen auß-
14
ferttigen und unß vor endung des termins zukommen lassen. Hiebei haben
15
wir auch ein copei unser relation vom 14. Octobris beigelegt, weil nit ein-
16
kommen, sondern uff den posten verloren worden [ 444].

17

37
17 Diß] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Diß alles communiciren wir auch eodem nach Oßnabrukh [ 445].

18

38
18 Eodem] am Rande: An postmeister nach Cöln.
Eodem schreiben wir auch dem postmeister zu Cöln

42
Johann von Coesfeld genannt zum Bach.
wegen sub 14. Octobris
19
verlorener relation umb bericht [ 446].

20

39
20 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem empfangen wir von Oßnabrukh communication an sie vom 19. Oc-
21
tobris a Caesare abganger resolution, mit dem Dennemarkischen secretario

43
Johann Leonhard Klein.

22
fleissig ze communiciren, stünde sonst ihr handlung noch uff deme, waß zu
23
Münster mit den Franzosen in puncto plenipotentiarum endtlich möchte
24
verglichen werden. Der alt Oxenstirn

44
Axel Gustafsson Oxenstierna (1583–1654), schwedischer Reichskanzler 1612.
soll todt sein [ 447].

25

40
25 Veneris] am Rande: Mediatores: Gallos in subscriptionis formam nolle consentire sed
41
nouam obtrudere.
Veneris 11. huius domini mediatores nobis indicarunt se quidem cum Gallis
26
diligenter egisse, ut in supradictam subscriptionis formam et ipsi consenti-
27
rent, sed nulla ratione ut id facerent potuisse adduci, nisi pro istis verbis
28
’delle due corone‘ poneretur ’dall’una et dall’altra parte‘, quod dicerent
29
illa nouitatem sapere, nec enim hanc loquutionis formulam hactenus in istis
30
tractatibus pacis adhibitam fuisse. Et quamvis ipsis fuerit obiectum hoc de
31
stylo curiae Romanae esse nullumque praeiudicium vel uni vel alteri coronae
32
adferre, tamen perstitisse in sententia hoc insuper moderamine adiecto,
33
quod non intendant per hoc ullo modo autoritati et preeminentiae Caesaris
34
quidquam derogare, sed quoties Caesaris et alterutrius coronae mentio fa-
35
cienda esset, se semper Caesaris nomen et titulum lubentissime praepositu-

[p. 213] [scan. 261]


1
ros. Nos re seorsim expensa categorice respondimus neutiquam nos in istam a
2
Gallis praescriptam mutationem consentire posse aut velle. Formulam istam
3
a nobis non esse excogitatam, sed a dominis mediatoribus propositam, iam
4
cum Auauxio communicatam. Nihil causae esse, cur Galli verba ista repu-
5
diatum irent. Facile nos perspicere eos non solum contraria sua correctione
6
fundamentum praerogativae sui regis sternere, sed et modum quaerere velle,
7
quo postea facilius disputationem de Caesaris electione ingredi possint. Sty-
8
lum hunc non esse nouum, etsi in his tractatibus nondum usitatum, tamen
9
necessitate exigente saepius admittendum fore. In curia Romana constare de
10
huiusmodi inueterata obseruantia. Turn et in capitolato Chierasci ipso Ser-
11
uiento praesente et agente pariter adhibitum inueniri, quemadmodum et
12
statim dominis mediatoribus ostensum est. Ex Gallorum igitur perpetua
13
nouarum tricarum inuentione satis apparere ipsos nihil aliud quam ansam
14
dissoluendi congressum quaerere. Nos ex nostra parte omnia, quaecunque a
15
nobis rationabiliter desiderari potuerint, praestitisse; si Galli aequitati conce-
16
dere nolint, ipsorum fore culpam protractae pacis.

17
Venetus conabatur ad nonnulla respondere et praesertim Gallos excusare,
18
quod electionem Caesaris impugnare non intendant, cum iam in conuentione
19
praeliminari et in saluis conductibus atque in his ipsis plenipotentiis suis
20
Caesaris titulum et nomen admittant. Sed ego statim replicaui vera quidem
21
haec esse, interea vero mihi certo constare ipsos hanc disputationem non per
22
omnia omissuros, sed data occasione acerrime prosecuturos et hoc quidem ex
23
ipsorum publicis durante pacis tractatu in diuersis linguis hinc inde impressis
24
scriptis elucere, quibus passim regem Hungariae se per oppressionem liber-
25
tatis Germanicae imperio ingessisse calumniantur. Itaque nobis minime con-
26
uenire, ut nimia nostra facilitate ansam ullam praebeamus, qua tanto facilius
27
tale quid audere queant. Me subsecutus est Saauedra et, cum diu inuicem
28
contendissemus, tandem mediatores animaduersa nostra constantia significa-
29
runt se denuo cum Gallis acturos.,

30
1644 XI 12
Samstag Sequenti sabbato miserunt, an pati possemus, ut loco
31
istorum verborum ’dell’Imperatore et delle due corone‘ ponerentur haec
32
’tra le maiestà dell’Imperatore et delle due corone‘. Iussit dominus comes re
33
cum Hispanis communicata renunciari domino nuncio, quamvis caussam
34
haberemus prioribus terminis absque additione ulla inhaerendi, tamen, ut
35
magis magisque pateat nos omnem moram tollere desiderare, haud refragari
36
velle, quin ista particula maiestatis adiiciatur. Dominus nuncius significauit
37
gratam sibi esse hanc promptitudinem, se iam pluries animaduertisse Caesa-
38
reanos syncere et realiter procedere nihilque recusare, quod ad pacis nego-
39
cium promouendum faciat, quamvis a principio, ut verum fateatur, contraria
40
opinione nonnihil fuisset imbutus, Gallos autem fucose agere et negocium ex-
41
tractum ac prolungatum cupere, quod animo proposuerint ferro et armis om-
42
nem controuersiam definiendi. Se iam ad ipsos pergere et, nisi rationi locum
43
dent, de abitu cogitaturum, quod frustra et inutiliter tempus terere nolit.

[p. 214] [scan. 262]


1

37
1 Sambstags] am Rande: A Caesare, unbewußt Dennemarkhs nichts endtliches ze
38
schliessen.
Sambstags, den 12. huius ist von Kayserlicher Maiestät schreiben sub dato
2
Lintz, 25. Octobris, einkommen innhalts, das dem von Plettenberg ge-
3
schriben, bei Dennemarkh daran ze sein, daß ohne Ihr Maiestät vorwissen
4
daselbst kein friden geschlossen werde. Deßgleichen wollen auch Ihr Maie-
5
stät one vorwissen Dennemarkhs kein friden schliessen lassen. Wölches man
6
also in acht nemmen und sonst laut voriger bevelchen im tractiren fortfahren
7
solle [ 448].

8
1644 XI 15
Dienstag

39
8 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 15. huius, schreiben wir nach Oßna-
9
brukh mit widersendung ihrer communicirten relation ad Caesarem und
10
berichten, das die subscription mit den Franzosen noch nit richtig [ 449].

11

40
11 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem berichten die von Oßnabrukh cum relatione ad Caesarem, das die
12
Schweden vom baron de Rortée vernommen, ob solte der plenipotentz nur
13
allein an den Kayserlichen erwenden, mit begehren, unß deßwegen ze
14
schreiben, denen sie aber das contrarium remonstrirt hetten. Begehren unser
15
meinung wegen der Hessischen quartirung in Lengering, de 14. Nouembris
16
[ 450].

17

41
17 Eodem] am Rande: A Caesare zwei schreiben.
Eodem empfangen wir auch von Kayserlicher Maiestät uff unsere beede rela-
18
tiones de 14. et 21. Octobris ein recepisse sub dato Lintz, den 2. Nouembris,
19
innhalts, daß sich Ihr Maiestät unsern eifer und sorgfalt gnädigst gefallen
20
lassen und weitern erfolgs erwartten wöllen. Ist also kein relation verloren
21
gangen [ 451].

22
1644 XI 17
Donnerstag

42
22 Quod] am Rande: Continuatio gestorum super plenipotentiis et relatio eorum, quae
43
cum Saluio acta.
Quod autem ad supradictam nuncii oblationem
23
attinet, nec illo die nec sequentibus quicquam cum Gallis actum moras et
24
excusationes semper nectente Seruiento. Die autem mercurii hora decima
25
antemeridiana ambo mediatores Gallos conuenerunt et, cum nihil nobis indi-
26
cari curarent, die sequenti jouis ad vesperam misimus percunctatum, an
27
et quid effecissent. Respondit primo dominus nuncius diu se primo cum
28
Seruiento, postea etiam separatim cum Auauxio egisse praesente Veneto,
29
sed ad finem negocium deduci neutiquam potuisse, adeo ut Auauxius po-
30
stremo nonnihil commotus responderit, ecquid etiam huiusmodi solemni
31
subscriptione opus fuerit, cum parati simus nihilominus nouam nostram
32
plenipotentiam intra praefixum terminum adferre. Venetus haec omisit et
33
tantum adiecit nihil potuisse adhuc concludi, sed tamen spem factam ante
34
finem huius septimanae omnia accommodatum iri.

35
Interea cum praecedenti die lunae Saluium a Suecis Munsterium aduenisse
36
comperissemus, tum Hispani tum nos e re nostra fore iudicauimus, si eun-

[p. 215] [scan. 263]


1
dem super huius controuersiae statu informari curaremus. Missus igitur
2
colonellus Peschwitz

39
Moritz Freiherr von Peschwitz, ehemaliger kaiserlicher Oberst; vgl. zu ihm APW [III D 1 S. 218 Anm. 1] und APW [II C 2 S. 156 Anm. 2.]
ac dein idem Dr. Rottendorfero

41
Dr. med. Bernhard Rottendorfer (1594–1671), Ratsherr und Stadtarzt in Münster. Vgl.
42
H. Lahrkamp, Rottendorf.
, in cuius aedibus ille
3
hospitabatur, iniunximus. Per quos ad nos distinctis vicibus relatum Saluium
4
statim ad primam informationem respondisse posse legatos Caesrais secure
5
credere se nullum Gallorum conatum aequitati et rationi aduersantem
6
approbaturum fore, nihil enim magis desiderare Suecos, quam ut omissis
7
ambagibus ad rem ipsam procedatur. Dubitare autem se cogi, an eadem
8
Caesari mens eiusque legati sufficienti mandato instructi sint, maxime cum
9
Lambergius adhuc incognitus degat. Cum autem per internuncios replica-
10
tum fuisset de Caesaris recta et firma propositione ad pacem faciendam
11
neutiquam esse dubitandum et, si modo istis parergis cum Gallis compositis
12
ad negocii principalis tractationem deueniri posset, re ipsa deprehensum iri
13
in Caesareanis nullam esse moram ipsosque mandatis abunde instructos,
14
respondit pergratum sibi hoc esse idemque a Suecis promitti, modo rei ini-
15
tium fiat. Cum Gallis se acturum, ne diutius tergiuersentur. Sin pergant,
16
Suecos non renuere, quin separatim cum Caesare de pace tractetur, et, si
17
Pomeriana sibi concessa inter ordines imperii exemplo Dani cooptari pos-
18
sent, facile secum pacem coituram. Nihil se de terris haereditariis Impera-
19
toris nec de reliquis imperii prouinciis retinere cupere. Si Galli nolint, se
20
faederi renunciaturos nec amplius in societate belli futuros, quin imo facile
21
rem eo perduci posse, ut Sueci Caesarem et imperium bello contra Gallos
22
iuuent. Non enim se ignorare istos arbitrium rerum christiani orbis et superi-
23
oritatem ambire, cui ambitioni corona Sueciae neutiquam decreuerit indul-
24
gere.

25
De Gallorum praetensione circa subscriptionem adiecit se cum Auauxio
26
prolixe locutum et illum quidem voluisse, ut loco particulae ’delle due
27
corone‘ poneretur ’delle tre corone‘, sed se aperte repugnasse, quod haec mu-
28
tatio nouis disputationibus ansam praebitura esset. Exhibita etiam formula
29
subscriptionis respondit se satis mirari non posse, quod Galli has difficultates
30
mouerent, se enim plane nihil deprehendere, quod ullum praeiudicium ad-
31
ferre posset, et vero Auauxium ipsum confessum se caussam tergiuersatio-
32
nis videre nullam, collegam tamen suum pertinacissime reluctari. Venetum
33
ipsum ad Saluium de hac pertinacia conquestum fuisse. Interea dixit se
34
mirari, quod Caesareani scriptum quoddam a Gallis publicatum non refuta-
35
rent, cum tamen id optimo iure fieri posset; quale enim id sit, nondum
36
constat. Inter conditiones pacis numerauit etiam hanc, quod coronae Sueciae
37
omnia documenta ecclesiastica per quendam episcopum Albertum nomine

43
Es bandelt sich vermutlich um den letzten kath. Erzbischof von Uppsala Johannes Magnus
44
(1488–1544). Vgl. APW [ II C 1 S. 409] , SMK IV S. 70f.

38
sub initium mutatae religionis oblata Romamque perducta essent, ea sibi

[p. 216] [scan. 264]


1
restitui aut saltem exempla sumere, si obtinere possent, gratissimum coronae
2
futurum. Ad formam procedendi quod attinet, Suecos constituisse tracta-
3
tioni immediatae secretarium coronae adhibere eique alium quendam ex in-
4
colis loci adiungere, qui postulata ad Caesareanos deferant eorumque
5
responsa accipiant; idem si placeat Caesareanis, rem conuentam fore.

6
1644 XI 18
Freitag Hierauff haben wir freytags, den 18. huius, denen zu
7
Oßnabrukh disen verlauff außfürlich überschriben, auch angedeüttet, wie
8
unsers erachtens der vorwandt, warumb die Schweden bisher den grafen
9
von Lamberg nit visitirt, köndte benommen und die apertur nit allein zur
10
visita, sondern auch denn tractaten gemacht werden [ 452].

11
Eodem referirn wir an Ihr Kayserliche Maiestät in beanttworttung dero
12
schreiben vom 25. Octobris und 2. diß, waßgestalten die von denn Fran-
13
zosen in puncto subscriptionis erweckhte difficultet noch unverglichen und
14
warumb wir ihrer correction nit deferiren könden noch wollen, waß auch
15
der Salvius sich hierüber vernemmen lassen und benebens in euentum mit
16
Ihr Maiestät absonderlich zu vergleichen erbotten, de 18. huius [ 453].

17
Eodem communiciren die von Oßnabrukh Kayserlichen bevelch, darinn
18
meldung beschieht, daß ein refutation wider die Französische schreiben
19
verfaßt und nach hof geschickt werden soll. Begehren unsere glossas, de
20
17. Novembris [ 454].

21
1644 XI 19
Samstag Sabbato 19. huius hora decima antemeridiana conue-
22
nerunt nos et Hispanos domini mediatores recensentes, quod, etsi iam per
23
octo dies continuos diuersis vicibus cum Gallis de admittenda subscriptionis
24
forma egerint, nihil tamen aliud ab ipsis potuisse obtineri, quam ut dicerent
25
ipsis non videri opus eiusmodi subscriptione, paratos enim se esse intra tem-
26
pus definitum nouum plenipotentiae documentum producere eaque caussa
27
expressum se cursorem Parisios missurum [!] et sperare intra quindenam
28
se nouis istis mandatis instructos fore. Deinde haud se recusare, quin interea
29
ad negocii principalis tractationem procedatur et, si quae conuenta fuerint,
30
vigore prioris plenipotentiae rata maneant, per nouam postea conualidanda.
31
Cum igitur hoc modo rem ipsam praestent, non se videre, cur solemni aliqua
32
subscriptione id demum promittere debeant. Visa igitur tam constanti Gal-
33
lorum resolutione aiebant mediatores nihil se aliud habuisse, quam ut obii-
34
cerent,

42
34 at] am Rande: Gallorum forma subcriptionis reprobata.
at vero constare oportere hoc ipsum a Gallis dictum promissumque.
35
Qua de caussa tandem ipsos dedisse hanc, quam nobis legendam offerebant,
36
syngrapham [ 455a].

37
Re inter nos seorsim deliberata nos quidem putabamus respondendum fore
38
nos in priori nostra sententia perseuerare, itaque daturos copiam nostrae mi-
39
nutae cum subscriptione iuxta mentem dominorum mediatorum ac susque
40
deque habituros, siue subscribant Galli siue non subscribant, hac cautione, ut
41
si quid interea temporis, dum authentica adferrentur, tractari contingat, id ali-

[p. 217] [scan. 265]


1
ter ratum non sit, nisi statim utrinque fiat stipulatio vigore prioris plenipoten-
2
tiae id seruatum perque nouam superuenientem confirmatum iri. Sed His-
3
pani id dissuadebant, quod satis appareret ex formula Gallorum, qua nec
4
Caesarem nec Hispanum nominabant, sed utrosque sub particula partis
5
contrariae inuoluebant, ipsos Caesaris praerogatiuam admittere nolle. Ita-
6
que aut de alia minus praeiudiciali forma cogitandum aut omnem prorsus
7
subscriptionem obmittendam. Paucis ergo mediatoribus respondimus nos
8
valde mirari Gallorum pertinaciam nec ullam videre caussam rationabilem
9
aut iustam posse, cum satis superque demonstrauerimus formam hanc et
10
usitatam semper antehac fuisse et vitari in progressu huius tractationis nulla
11
ratione posse. Deprehensas autem in ipsorum syngrapha tot fuisse difficul-
12
tates, ut nobis minime expeditum sit e vestigio super his mentem nostram
13
aperire, petere igitur tempus ad deliberandum. Haec cum per me dicta
14
essent, coepit don Diego de alia communi ad subscribendum formula conci-
15
pienda mentionem facere eamque, cum verbis generalibus delineasset, statim
16
Venetus arripuit et vocato amanuensi ad calamum dictauit, pollicitus se
17
iterum cum Gallis acturum. Quam cum haud multum a priori abiret, nos si
18
ita Gallis quoque placeret admittendam putauimus.

19

41
19 Inter] am Rande: Galli Saluium morae cautorem caussantur.
Inter disserendum deinde Venetus aiebat Gallos non solum hanc quam dixi
20
excusationem sed et istam longioris morae obtendisse, quod Saluius summ-
21
opere institisset in ista communi subscriptionis formula coronam quoque
22
Sueciae comprehendi oportere. Sibi igitur aliquantum temporis insumen-
23
dum fuisse, dum conuinci potuerit istud nec necessarium esse nec ob
24
diuersitatem congressuum admitti posse.

25
Haec cum satis mirari non possemus, statim regessimus constare Saluium ex
26
aduerso conquestum Gallos a se postulasse, ut coronam quoque Sueciae huic
27
disceptationi implicari permitteret ponendo ’delle tre corone‘, quod ipse
28
nullo modo voluerit admittere ostensis difficultatibus, quae inde oriri pote-
29
rant; et quod iam Osnabrugis circa plenipotentias peractum sit, haud sibi
30
conuenire, ut hoc modo nouis disputationibus ansa detur.

31
1644 XI 20
Sonntag

42
31 Insequenti] am Rande: Ultima cum Gallis de subscriptione conuentio.
Insequenti dominica, qua Monasterii celebratur
32
festum Praesentationis Beatae Mariae Virginis, hora decima antemeridiana ad
33
nos reuersi mediatores indicarunt Gallos quidem in ea opinione perseue-
34
rare, quod noua minutarum subscriptione opus non esse putent, interea
35
tamen passos se adduci, ut promissionem quandam communi nomine con-
36
ceptam et scripto comprehensam manu propria subscriberent. Sed in eo dun-
37
taxat differre, quod velint separatim singulas tum erga Caesareanos tum
38
Hispanos syngraphas expedire. Formam autem cum variam proposuissent,
39
qua semper Galli enitebantur, ut in ipsorum syngrapha Caesaris nomen
40
posteriori loco poneretur, tandem in eam consensum est, qua aeque in Gallo-

[p. 218] [scan. 266]


1
rum ac in nostra syngrapha Caesaris nomen priori loco positum. In ea autem,
2
quae ipsis cum Hispanis commutanda, verba ’le due corone‘ retenta erant.

3
Pro singularum igitur partium plenipotentiariis singulae syngraphae per
4
amanuanses domini nuncii descriptae et ab ipsis plenipotentiariis una pro
5
parte sua subscripta fuit, adeo ut huiusmodi subscriptio quasi in una eadem-
6
que charta apposita haberi debeat, omnesque in manus domini nuncii con-
7
signatae fuerunt. Formula igitur huius syngraphae apud acta videre est [ 455b].

8
1644 XI 21
Montag Postero die dominus nuncius significari nobis iussit
9
Gallos nonnihil etiam tum titubasse et pro ’le due‘, ’ambe le corone‘ reponi
10
voluisse. Sed victos tandem suis et Veneti monitis acquieuisse.

11
1644 XI 22
Dienstag

37
11 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh ein generaldeduction super tota plenipoten-
38
tiarum controuersia.
Dinstags, den 22. huius, berichten wir die von Oßna-
12
brukh diser composition und schikhen inen ein deduction super tota plenipo-
13
tenentiarum controuersia, ob selbige ad Caesarem ze schikhen, mit angezeig-
14
ten ursachen, warumb wir sonst vergeblich hielten, ein andere particularrefu-
15
tation über die Französischen und Schwedischen schreiben ze verfassen,
16
de 21. huius [ 455c].

17

39
17 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem beanttwortten sie unsern vom nechsten vorgangnen freytag an sie
18
gethanden bericht und setzen allein die beschaffenheit, waßgestalt herr graf
19
von Lamberg sich nun ein guette zeit zu Oßnabrukh pro cognito tractiren
20
lassen, auch hoc respectu von dem thumbcapitel, deß landts ritterschaft und
21
dem magistrat der bürgerschafft zu Oßnabrukh were salutirt, empfangen
22
und geehrt worden: also die Schweden kein ursach hetten, ihre entschuldi-
23
gung unterlassener visita auff die unbekandtsamheit ze fundiren. Remittiren
24
zumaln daß schreiben ad landgraviam Hassiae, signirt, mit beilag eines
25
andern conceptes, weil sie daß unser etwas zu glimpfflich gestaltet ze sein
26
vermeinten. Und vermeinen, man solts bei denn mediatoren nit ungeandet
27
lassen in omnem euentum, de 21. huius [ 456].

28

40
28 Eodem] am Rande: Schreiben vom Kayser super plenipotentiis.
Eodem empfangen wir a Caesare responsum ad relationen de 28. Octobris
29
sub dato Lintz, 9. huius. Würdt unser negociacion in puncto plenipotentiae
30
in gnaden recommendirt und der endtlich schluss, auch sub data fide publica
31
zu denn haupttractaten fürzeschreitten; gleichwol dabei kein offerta der
32
Franzosen directe außzeschlagen, sondern, wa die zu schwer und ie nit einze-
33
willigen, wenigst consultando auffzehalten, damit man ein offne handt pro
34
varietate casuum, die anzenemmen oder außzeschlagen oder drauff ze hand-
35
len, weil sich die laüff manchsmal und darmit auch der churfürsten vota ver-
36
endern [ 457].

[p. 219] [scan. 267]


1
1644 XI 23
Mittwoch

39
1 Mercurii] am Rande: Mediatores ad propositionem de mediis ad pacem hortantur.
Mercurii 23. huius ante meridiem hora decima
2
domini mediatores in aedibus comitis nobis et Hispanis permissa oculari
3
inspectione fidem nobis fecerunt hinc inde omnium attestationes prout con-
4
uenerat subscriptas etiam a Gallis una cum subscriptis minutis singulorum
5
iam in ipsorum manus consignatas fuisse. Deinde hortati sunt, ut nunc de
6
facienda propositione super inchoanda et tractanda pace cogitare deberemus.
7
Se enim ita censere, ut, quemadmodum Caesar rexque catholicus hactenus
8
multis demonstrationibus animum suum ad pacem orbi christiano parandam
9
promptissimum ostenderint, ita pariter nos eadem animi alacritate compo-
10
sitis tandem praeludiorum certaminibus ad ipsum caput negocii progres-
11
suros. Et sane eum, qui primus tantae rei a se initium dedisset, apud om-
12
nes potiorem laudem adepturum esse.

13
Collocuti nos seorsim cum Hispanis gratias egimus dominis mediatoribus
14
pro tanto zelo et simul ostendimus a nobis quidem moram nullam fore, per-
15
seuerare Caesarem regemque catholicum in illa sententia, quod omnibus
16
modis quietem rei publicae christianae promouere cupiant. Sed tamen con-
17
stare nobis debere, an eadem mens regis christianissimi legatis sit, an et
18
quando initium rebus tractandis daturi sint. Petere igitur, ut animum ipsorum
19
explorent, cogi enim nos hic aliquantulum praeoccupare, quod directe se in
20
subscriptione minutarum ad tractandum obligare noluerint. Interea nos de
21
ratione, via et modo, quo ad propositionem deueniri possit, deliberaturos.
22
Placuit. Discessum.

23
1644 XI 25
Freitag

40
23 Freytags] am Rande: Von Oßnabrukh.
Freytags, in festo Sanctae Catharinae, 25. huius, schrei-
24
ben die von Oßnabrukh mit widersendung der auffgesetzten refutation-
25
schrift, auch derselben approbation und das die ad Caesarem möchte ver-
26
schikht werden. Hetten bei denn Schwedischen umb fortsetzung der hand-
27
lung angemahnt, aber noch kein anttwortt empfangen [ 458].

28

41
28 In] am Rande: Ankunfft des bischoffs von Oßnabrukh.
In festo Sanctae Catharinae nachmittag zwischen 3 und 4 uhren ist herr
29
bischoff von Oßnabrukh in Münster ankommen, deme vorderist crafft er-
30
gangner Kayserlicher resolution vom herrn grafen von Nassau und dann
31
auch mir die wagen entgegengeschikht worden. Solches ist auch vom herrn
32
nuncio apostolico, denn Französischen wie zugleich vom Venetianischen
33
ambasciatorn geschehen. Die Spanische haben sich wegen der königin todts

42
Elisabeth de France (1602–1644), Gemahlin Philipps IV. von Spanien, war am 6. Okt. gestorben.

34
und daß sie noch nit in trawr staffirt seyen, entschuldigt. Von der bürger-
35
schafft und soldatesca ist er, gleich wie andern gesandten beschehen,
36
im gwehr empfangen, mit loßbrennung ettlicher stukh groben gschütz
37
und auch einem salve von der musquetier empfangen worden. Sein
38
einritt ist mit in 60 pferdten von der landtsritterschaft, 6 trabanten und

[p. 220] [scan. 268]


1
12 hartschieren und 8 gutschen, auch einer lettiere bestellt gewesen.

38
1 Vor] am Rande: Nota vanitatem superbiae, quae paulo post in fumum abiit.
Vor
2
seinem quartier hatt er den Kayserlichen reichsadler, in dessen mitte daß
3
Kayserliche und an denn schwingfedern der flügel zur rechten und linkhen
4
handt die sechs churfürstliche waapen dem ordentlichen rang nach auff einer
5
großen tafel gemahlt, ob der großen porten, an dem kleinen eingang aber
6
sein bischöfflich Oßnabrukhisch waapen auffhenkhen lassen. Sobaldt er in
7
seinem hof angelangt, hatt er einen seiner edelleütten zum herrn grafen und
8
folgen dts zu mir geschikht, sich gegen unß der erzeigten ehren bedankht;
9
und weil er im namen eines hochloblichen churfürstlichen collegii hieher
10
abgeordnet, auch zumaln als ein fürst deß reichs erscheinen thue, wolte er
11
nicht underlassen, sich alles guetten benemmens gegen unß als Kayserliche
12
gesandten zu beflaissen.

13

39
13 Eodem] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Eodem, 25. huius, referirn wir ad Caesarem in beanttworttung dero schrei-
14
bens vom 9. huius den weittern verlauff biß zu endtlicher richtigmachung
15
des plenipotentzstreitts mit denn Franzosen mit beilag continuationis pro-
16
tocolli, ut supra. Item waßgestalt nunmehr ad propositionem zu verfahren
17
und der modus in instructione praescriptus, das die Franzosen erstens ad
18
proponendum behandlet werden solten, so precise nicht köndte gehalten
19
werden, waß auch propter aduentum episcopi Oßnabrugensis in widri-
20
gem fahl zu befahren sein möchte. Im postcripto würdt ein refutatio litera-
21
rum Gallorum Suecicarumque a me idiomate Germanico confecta beigelegt,
22
ob Ihr Maiestät selbige truckhen ze lassen thuenlich finden wolten [ 459].

23

40
23 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem, 25. huius, communiciren wir denen zu Oßnabrukh vorgehnde rela-
24
tion ad Caesarem mit recommendation deß obristen Peschwitz ad insti-
25
tuendos tractatus cum Suecis [ 460].

26
1644 XI 26
Samstag

41
26 Sambstags] am Rande: Galli Suecos dehortantur, ne in tractatione pergant.
Sambstags, 26. huius, werden wir vom obristen
27
Peschwitz avisiert, das die Französischen an die Schwedischen geschriben,
28
mit denn tractaten nit fortzefahren biß zu ende des Januarii, das die Spani-
29
sche vollmacht einkömmen möchte, wölches wir auch sub eodem dato an die
30
von Oßnabrukh gelangen lassen [ 461].

31
1644 XI 27
Sonntag

42
31 Die] am Rande: Galli pollicentur ad pacis principalem tractationem se progressuros.
Die dominica 27. huius dominus nuncius domino
32
comiti significari iussit se et Venetum praecedenti die cum Gallis de facienda
33
propositione diligenter egisse et primo quidem illos longius rem protrahere
34
voluisse, attamen postremo multis ultro citroque disputatis pollicitos ad
35
proximam diem dominicam post octiduum suam se propositionem dominis
36
mediatoribus tradituros. Breuiori spacio allegari ideo noluisse, quod dice-
37
rent prius sibi ea de re etiam cum Suecis communicandum esse. Dominus

[p. 221] [scan. 269]


1
comes respondit credere se et nobis hoc placiturum, prius tamen se meam
2
etiam sententiam auditurum.

3
1644 XI 28
Montag

41
3 Montags] am Rande: Visitatio des bischoffs von Oßnabruk et consultatio de facienda
42
propositione.
Montags, den 28. huius, vormittag haben wir den
4
herrn bischoff von Oßnabrukh visitirt . Der hatt unß nun gleich im absteigen
5
bei der gutschen empfangen, unß auch bede zur rechten vorgehen lassen und
6
also an der linkhen in daß inner zimmer beglaittet, daselbst unß die session in
7
zweyen sesseln, vor dem tisch stehend, geben, er die seinige gerad gegen dem
8
herrn grafen genommen. Im hof wartteten die trabanten mit ihren helle-
9
barten und ettlich hartschier mit ihren partisanen auff und im eingang biß in
10
daß audientzimmer zu beeden seiten die cavaglieri, auch andere gaist- und
11
weltliche herren. Die salutation und empfahung hatt herr graf selbst ver-
12
richt, darauff auch der herr bischoff anttwortt geben, sich der ehren be-
13
dankht und aller guetten correspondentz erbotten. In discursu seind vier
14
ding vorgefallen:

15
1. Weil die Franzosen sich gegen denn herren mediatorn hetten vernem-
16
men lassen, biß nechstkommenden sontag ihre proposition inen ver-
17
secretirt einzehendigen, daß wir dergleichen auch zu thuen haben wür-
18
den und dißortts unserer instruction, wölche erstens die Französischen
19
vorderist anzehören bedeütten thet, so precise nit wurden nachgehen kön-
20
den, sonderlich damit Ihr Maiestät nit deßwegen einige ursach der saumbnus
21
zugemessen werden möcht. Im übrigen weren wir im werkh, unsere pro-
22
position in terminis generalibus auff volnziehung deß Regenspurgischen fri-
23
den, also consequenter auff restitutionem reciprocam ze richten. Dann dar-
24
mit wurden die Franzosen obligirt, sich darauff siue pro siue contra zu
25
erklären. Sonsten, wann wir allein ihre proposition erwartten solten, were
26
zu besorgen, daß wir hernach uff dieselb ze handlen impegnirt und nit mehr
27
ein freye handt hetten, mit unserer proposition absonderlich einzekommen.
28
Diß aber alles wolten wir noch ferner mit Ihr Fürstlichen Gnaden commu-
29
niciren. Wölches er ime wol gefallen lassen.

30
2. Sagte er hierauff, das herr nuncius der meinung wer, daß man nit simul et
31
semel de omnibus, sondern distincte von einer materi zu der andern handlen
32
und, waß in einem ieden gehandlet, also gleich verbündlich bestettigen solt,
33
dergestalt das, wann man endtlich alle puncten und materias durchgangen,
34
man alsdann die verglichne puncten, wie die auffgesetzt, formaliter in denn
35
verfassenden recessum einverleibt werden solten, und diß, umb allerhandt
36
newe disputata, so die Frantzosen zuletzt in vergleichung deß concepts mo-
37
viren wüerden, zu vermeiden. Respondimus, es were etwan vor disem vom
38
herrn nuncio auch in genere von dergleichen modo procedendi et concluden-
39
di anregung gethan worden, es würden die propositiones schon an die handt
40
geben, wie man ad specialia werde fürzeschreitten haben. Ille, hofft, Ihr

[p. 222] [scan. 270]


1
Kayserliche Maiestät werde selbst drauff tringen, daß deß reichs sachen am
2
ersten vor die handt genommen werden, wie ime dann auch ein solches in
3
instructione geben worden. Nos, wir werden unß hierinnen baldt vereinigen
4
könden, allein müeßte daß fundament vorderist in genere recht gelegt
5
werden. Und als ich meldung gethan, daß die Französischen plenipotentiarii
6
ein proiect an Parisischen hof geschikht und auff ein anstandt biß zu deß
7
königs mundtbaren jaren bei Spania nachzewerben eingerathen,

43
7 sagte] am Rande: Nota: Herr bischoff von Oßnabrukh halt nit, daß sich Spania vom
44
reich separiren werde.
sagte er
8
gleich, wolte nit hoffen, das Spania sich in einigerlei weiß von der handlung
9
separiren werde. Mann müeßte beisammenstehen und sich nit trennen lassen.
10
Wir haben darauff geanttworttet, diß were freylich vonnöthen und wüßten
11
wir auch die hiesige Spanischen gsandten darzu instruirt sein.

12
3. Hatt er wegen seiner vollmachten anregung gethan, daß er selbige unß
13
einschikhen wolt; weil neben ime der von Königseckh als gevollmächtigte,
14
sodann ettlich andere als adiuncti eingesetzt, nun aber der von Königseckh
15
nit allhie wer, ob wir waß bedenkhen darinn finden möchten. Sodann wüßt
16
er nit, wie mans mit der production halten, ob er selbige denn mediatoren
17
einlifern solte, darvon alsdann denn Franzosen parte ze geben haben, oder ob
18
es genug, daß mans allein unß einlifern solte. Wir haben geanttworttet,
19
unsers erachtens hetten weder die mediatores noch vil weniger die Fran-
20
zosen noch derzeit mit disem actu was ze schaffen, sondern weil dißortts Ihr
21
Kayserliche Maiestät und das churfürstliche collegium als haupt und glider
22
für einen mann ze stehen, so werde gnug sein, daß dise vollmacht und legi-
23
timation unß eingeanttworttet werde; wir wurden alsdann denn mediatoren
24
nach gelegenheit anzedeutten haben, waßgestalt ein hochlobliches churfürst-
25
liches collegium dise deputation abgeordnet, sie sich auch bei unß von Ihr
26
Kayserlicher Maiestät wegen gnugsamb legitimirt hetten. Wann es dann
27
künftig dazu kommen solt, daß einiges capitulatum von denn churfürst-
28
lichen deputatis neben unß, denn Kayserlichen gsandten, ze authentisiren solte
29
nothwenig erachtet werden wöllen, so wurde es sich schon selbst an handt
30
geben, wie deroselben legitimation ferner in notitiam eorum quorum inter-
31
est ze bringen sei. Dessen ist herr bischoff content gewesen.

32
Zum 4. meldet er, ime were vorkommen per Dr. Rottendorffer, daß die
33
Schweden einmal entschlossen weren, die Oßnabrukhischen tractaten auch
34
allher zu legen, und liessen deßwegen losamenter bestellen, solches hette auch
35
herr nuncius confirmirt. Respondimus, dises wurde in vil weeg ein beschwer-
36
liche sach sein, denn 1. komme hierdurch der Venetus in die mittlung, so
37
doch gar nit rathsamb, das dise republica so weit sich in die reichssachen
38
einmischen soll, 2. werden die separationtractaten mit Schweden gantz ab-
39
geschnitten, da man doch dazu guette apertur gehabt, 3. werden die con-
40
certationes mit den reichsstrittigkeiten desto mehr bei beeden cronen ange-
41
henkht und schwerer gemacht, andere mehr inconuenientia hiebei zuge-
42
schweigen.

[p. 223] [scan. 271]


1
Zum abschiedt hatt herr bischoff unß widerumb biß zur gutschen beglaittet.
2

38
2 Und] am Rande: Condolentz gegen denn Spanischen wegen der königin todt und an-
39
bringen wegen ihrer visita gegen denn bischoff.
Und seyend wir gleich zu denn Spanischen gefahren, daselbst unsere condo-
3
lentz wegen der königin todt verrichtet, auch diser conuersation und sonder-
4
lich, waß wir unß gegen dem herrn nuncio zu erclären vorhetten, meldung
5
gethan. Die haben sich der condolentz bedankht und, waß denn herrn nun-
6
cium anbelangte, daß sie ihres ebenmässig erbietig weren, mit ihrer proposi-
7
tion uff proximam dominicam einzekommen, wafern anderst die Franzosen
8
den termin, daran sie noch zweiffelten, zuhalten würden. Haben unß auch ein
9
formam propositionis vorgelesen. Die war kurtzlich dahin gestellt, daß
10
nach anlaittung und exempel des Vervinischen vertrages beederseits omnium
11
occupatorum restitutio geschehen solt, benebens wolte sich gleichwol Spa-
12
nia seiner alten praetension über das königreich Frankreich nit begeben, ie-
13
doch vor dißmahl amore pacis von gegenwerttigen tractaten außgesetzt ha-
14
ben. Doch sagten sie, daß sie noch in etwas anderung begriffen und, sobaldt
15
sie ein concept agiustirt, selbiges mit unß communiciren wolten. Sie haben
16
unß aber hiebei ersucht, bei dem herrn bischoff anbringen ze lassen, daß er bei
17
inen wegen der königin todt die condolentz, ehe er den Franzosen die reui-
18
sita erstattete, verrichten wolte. Alsdann wolten sie ine folgendts nit allein
19
wegen danksagung, sondern noch einmal wegen seiner ankunfft visitiren.
20
Wir haben deswegen nach essens mit herrn thumbprobst zu Paderborn
21
geredt , auch diß weiter angedeüttet, das solcher actus wol ehe, dann der herr
22
bischoff dem herrn nuncio und unß die reuisita geben thet, geschehen, als-
23
dann es auch die Frantzosen in keinerlei weiß noch weeg ungleich auffnemmen
24
köndten. Er hatt sich benommen solches dem herrn bischoffen ze referiren,
25
benebens unß desselben legitimationes vorgewisen, dabei wir drei puncten
26
erinnert: 1. daß der gwalt uff beede, den herrn bischoff, auch den herrn
27
grafen von Königsekh möchte gerichtet, dabei aber die clausula, daß der ein
28
in des andern abwesen, wie sich daß begebe, bevollmächtig bleiben, 2. alle
29
benambsung der adiunctorum in genere et specie außgelassen, 3. anstatt
30
deß wortts ’legati‘ das wortt ’plenipotentiarii‘ gesetzt werden solt. Mit ein-
31
liferung deß gewalts zu unsern handen, wie vor angedeüttet, hett er, herr
32
thumbprobst, auch eingestimmet, daß also diser punctus seine richtigkheit
33
haben soll.

34

40
34 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
1644 XI 29
Dienstag Dinstag, 29. huius, berichten wir die von Oßna-
35
brukh diser vorgangnen visita, waßgestalten wir unß auch gegen denn herrn
36
nuncio, biß künfftigen sontag zugleich mit unserer proposition einzukhom-
37
ben, entschlossen [ 462].

[p. 224] [scan. 272]


1

38
1 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von inen schreiben cum relatione ad Caesarem de 28. huius innhalts,
2
daß sie denn Schwedischen genugsame demonstrationes rei ipsa [1] erscheinen
3
lassen, derentwegen sie kein ursach, den grafen vom Lamberg pro incognito
4
ze halten. Sie approbiren unser vorhaben mit eingebung der proposition
5
praetermisso ordine in instructione praescripto. Deß obrist Peschwitz
6
köndten sie sich nit bedienen, weil sie mit genugsamen personen versehen,
7
zumaln inen, wegen Pommern waß ze negociren, a Caesare inhibirt wer. Re-
8
mittiren ihr gesambtschreiben ad Caesarem pro augendis salariis etc. ver-
9
secretirt. Die Schwedischen hetten in puncto commissionis noch nichts er-
10
clärt, sondern sich entschuldigt, daß sie noch von denn Franzosen kein nach-
11
richt, das die subscription assicurationis richtig. Erwartteten noch dessen.
12
Item, sie liessen sich verlautten, sine praesentia ordinum imperii nichts ze
13
negociren. Vermeinen die unsern daher, es sei schädlich, das man keinen
14
mediatoren hab. Vorgestern weren die Braunschweig Lüneburgischen ge-
15
sandten, als Dr. Lampadius sambt eim vom adel, widerumb ankommen [ 463].

16

39
16 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem, 29. huius, empfangen wir zwo resolutiones a Caesare. 1. Sub dato
17
Lintz, den 9. Nouembris, die Spanische praecedentz contra Frankreich be-
18
treffend, daß bei Ihr Maiestät der Spanische agent

42
Der bisherige spanische Botschafter in Wien, Castel Rodrigo, war im Juni 1644 als Gouverneur in den
43
Niederlanden eingetroffen. Hier handelt es sich um den spanischen Rat Augustin Navarro Burona.
umb handthabung ange-
19
sucht, weil Spania im reich den vorgang gegen Frankreich hergebracht, und
20
daher bevohlen, nit allein alle actus, darauß Spania ein praeiudicio ent-
21
stehen köndte, mit vernünfftigem fleiß vermeiden, sondern auch, da derglei-
22
chen waß vorgangen, daß wir habito consilio cum Hispanis, quatenus one
23
schmählerung der Kayserlichen praeeminentz, auch one tumult und verhinde-
24
rung der tractaten beschehen köndt, dahin cooperiren helffen, damit in einer
25
guetten manier solches durch einen andern gleichmässigen actum wider
26
ersetzt werde, endtlich, da wegen dises streitts wider die Spanischen ein ex-
27
orbitantz mit gewalt oder wie daß sonsten geschehen möchte, wir unß mit
28
inen coniungiren und dennselben alle mügliche assistentz ad diuertendum
29
eiusmodi attentata laisten solten [ 464].

30
2. Sub dato Lintz, 15. huius, auff unser relation vom 4. diß, darinn Ihr Maie-
31
stät die handlung mit denn Franzosen und die verglichene minutas gnädigst
32
approbiren und wol eingericht erkennen und es dabei gentzlich bewenden
33
lassen [ 465].

34
1644 XII 1
Donnerstag

40
34 Donnerstags] am Rande: Reuisita deß bischoffs von Oßnabrukh et communicatio
41
propositionis.
Donnerstags, den 1. Decembris, vormittag hatt
35
unß herr bischoff von Oßnabrukh revisitirt , den wir gleichergestalt als er
36
unß bei der gutschen empfangen und ins zimmer zur session beglaittet haben.
37
Wir haben ime auch post peracta salutationis officia unser intention de

[p. 225] [scan. 273]


1
facienda propositione wie zugleich das auffgesetzte concept communicirt,
2
wölches er per omnia beliebt, allein vermeldet, man solte sich deß Kayser-
3
lichen tituls in abstracto per verbum ’sacra Caesareana maiestas‘ gebrau-
4
chen, quod et factum mit anzeig, daß man dißortts utrinque nit hoch uff
5
solche ceremonias sehen thet, weil es allein proiecta seyen, so noch derzeit in
6
keinen formalrecess kemmen.

7
1644 XII 2
Freitag

35
7 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 2. huius, referiren wir ad Caesarem den
8
einzug besagts bischoffs wie auch den vergleich edendae propositionis mit
9
denn Franzosen, mit communication unserer verfaßten proposition, auch
10
warumb wir selbige also verfassen müessen [ 466].

11

36
11 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir denen zu Oßnabrukh solche relation, auch deß
12
churfürsten in Bayern schreiben ad regem Galliae sambt unß bei diser ordi-
13
nari eingelangten Kayserlichen resolutionibus [ 467].

14

37
14 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, außwexlung der vollmachten inter Caesareanos
38
et Suecos fürgangen.
Eodem berichten die von Oßnabrukh, daß die Schweden zwar ein newerung
15
mit depositirung der vollmachten ad tertias manus gesuecht, sich aber endt-
16
lich uff ihr, der Kayserlichen, erbietten, das sie erstlich ihr vollmacht inen in
17
originali einhendigen wollten, erbotten, selbe anzenemmen und hergegen
18
auch die ihrige denn Kayserlichen ze überliefern, wie dann am vorgehenden
19
donnerstag ante meridiem solches also würklich beschehen und volnzogen
20
worden [ 468].

21

39
21 Hoc] am Rande: Communicatio cum Hispanis de propositione.
Hoc eodem die communicauimus cum Hispanis nostram, ubi tria notarunt:
22
1. mentionem esse faciendam in specie ducis Lotharingiae inter socios et con-
23
faederatos, quod dubium non sit Gallos longum faederatorum suorum cata-
24
logum texturos esse, 2. ad generalem clausulam restitutionis ’cum omni
25
causa‘ adiungendum de refusione damni dati, expensarum, fructuum percep-
26
torum omnisque accessionis, 3. adnectendam reseruationem iurium et actio-
27
num ad ea, quae per Gallos iam olim imperio erepta sunt. Cum igitur haec
28
primae instructioni a Ferdinando II. datae

43
Instruktion Ferdinands II. 1637 I 22, vgl. Beilagen nr. 20 C.
conformia sint ducisque Lotha-
29
ringiae iuxta pacem Pragensem et instructionem nostram particularis ratio
30
habenda sit, visum et nobis est has additiones omnino admittendas.

31

40
31 Deinde] am Rande: Item de praecedentia ipsorum contra Gallos manutenenda.
Deinde significauimus Hispanis, quid Caesar nobis circa manutentionem
32
praecedentiae contra Gallos mandauerit, copiamque mandati obtulimus.

33
1644 XII 3
Samstag

41
33 Sabbato] am Rande: Ego ad episcopum Osnabrugensem, ubi eius notata ad propo-
42
sitionem.
Sabbato 3. huius accessi dominum episcopum Osna-
34
brugensem salutandi caussa ex me tanquam priuato, ille tamen nihilominus

[p. 226] [scan. 274]


1
me ut legatum Caesareum recepit parique honore in admittendo, locando et
2
reducendo habuit. Hac occasione ipsi explicui, quae circa nostram proposi-
3
tionem cum Hispanis egissemus. Probauit omnia, nisi quod putabat istam
4
expressionem clausulae de refusione damni dati obmittendam, quod sufficere
5
possit prior clausula generalis ’cum omni caussa‘ ac omnino intersit, ne acer-
6
bioribus disputationibus ansam demus, nam ita et dominum nuncium monu-
7
isse, laudans caetera nostram hactenus ostensam promtitudinem. Ego re ad
8
dominum comitem relata monui deferendum fore sententiae domini epis-
9
copi, tum quod in nostra instructione haec clausula expresse et studiose fuerit
10
suppressa non attento, quod in prima defuncti Caesaris instructione contine-
11
retur, tum quod vi istius generalis clausulae semper obtendi possit, quando
12
propositio Gallica nobis ansam dare videretur. Assensit ergo et dominus
13
comes. Deinde petiit episcopus a me, ut Hispanis insinuarem, quo predicato
14
se vellet honorari, multis explicans, quae hinc inde usu obtinerent. Postulabat
15
autem, ut Latine secum loquerentur ac titulo uterentur ’reuerendissima
16
vestra celsitudo‘. Pollicitus sum meam operam et statim ad dominum
17
Saauedram scripsi. Sed ut postea intellexi, ipsi alio titulo usi sunt contenti
18
mero Germanismo; quo nos dicimus ’Euer Fürstliche Gnaden‘, ipsi dicebant
19
’vestra principalis gratia‘.

20
1644 XII 4
Sonntag

41
20 Dominica] am Rande: Productio propositionis nostrae ad mediatores.
Dominica 4. huius dominus comes per maiorem do-
21
mus suae

42
Frhr. von Knippenberg.
nostro amborum nomine hora duodecima meridiana deferri iussit
22
nostram propositionem sigillis nostris munitam ad dominos mediatores in
23
aedibus nuncii postulans, ut accepta Gallorum propositione nostram ipsis et
24
ipsorum nobis vice versa communicari curaret. Exemplum autem nostrae
25
propositionis apud acta videbis [ 469].

26
Hispani pariter et suam, quam apud acta eodem numero vide, miserunt, sed
27
per secretarium domino nuncio indicari iusserunt, si domini mediatores
28
inspectis singulorum libellis animaduerterent Gallos ad parerga deflectere et
29
de negocio pacis principaliter nihil proponere, ne his suam traderent pro-
30
positionem, sed ad se remitterent. Et quidem hanc intentionem prius domi-
31
nus Saauedra nobis quoque significauerat, quod suspicaretur Gallos frustra-
32
neam aliquam propositionem producturos. Sed nobis haec cautio necessaria
33
non videbatur, tum quod credibile sit mediatores hanc diiudicationem in se
34
non esse suscepturos et, si nos in sententia persisteremus, causam protracti
35
negocii nobis imputatum iri, tum quod Caesaris rebus talis deceptio nihil sit
36
obfutura, propositionem enim nostram in terminis generalibus et in executione
37
pacis antehac initae atque adeo aequissimis postulatis fundatam nihilque re-
38
mittendum offerre. Econtra culpam protractae aut simulatae pacis hoc mani-
39
festius in Gallos retorqueri posse, quo clarius ex ipsorum propositione appa-
40
reat ipsos ad tractandum de negocio principali nondum accedere velle.

[p. 227] [scan. 275]


1
Ingruente igitur nocte hora circiter sexta venerunt ad nos domini mediatores
2
vocatis etiam Hispanis. Ibi dominus nuncius: Accepisse se hodie singulorum
3
propositiones, ut condictum erat, statimque inspectis singulis et descriptis
4
hinc inde copias tradituras fuisse, nisi cautio illa Hispanorum ipsos nonnihil
5
dubios reddidisset. Sese hactenus officio mediatorum ita functos, ut sine ullo
6
affectu partium ea, quae ab uno vel altero accepissent, ad quos oportebat
7
deferrent, hoc solum operam dantes, ut partes inter se perceptis rationum
8
momentis concordarent. Cupere se adhuc in eadem qualitate perseuerare.
9
Cum autem Hispanorum secretarius

43
Juan de Arrazola Oñate.
postulasset, ut iudicium suum ferrent,
10
an Galli propositionem promissis conformem edidissent, et in euentum pro-
11
positionem a se datam reuocatam velint, sibi non esse integrum in coepto
12
negocio progredi. Rogare igitur, ne se huiusmodi postulatis extra fines me-
13
diationis egredi cogant. Non enim se videre, qua ratione ad hunc modum vel
14
illius vel istius partis iustam indignationem effugere possent. Conuentum
15
esse, ut acceptis hinc inde propositionibus mediatores mox, ut traditae essent,
16
inter partes communicari facerent nullo respectu habito, an bene vel male
17
propositiones istae conceptae essent. Si nobis placeret Gallorum, ut exhibita,
18
acceptare, bene se habere; sin minus, nihil a se ulterius postulari posse.

19
Ad ea Saauedra cum paucis mentem suam declarare esset aggressus media-
20
toresque ostenderent sibi hoc modo non satisfieri, tandem ad deliberandum
21
secessimus variatumque aliquantum sententiis: Cum Hispani praesagirent
22
Gallorum propositionem prorsus extrauagantem eoque directam fore, ut
23
cum Imperatore solo tractandum negaturi sint, atque hac maxime caussa
24
urgerent a mediatoribus postulandum, ut statum Gallicae propositionis
25
nobis explicarent, alias in communicationem ulteriorem consentiri non
26
posse, nos autem censeremus frustra hunc laborem sumi, quod mediatores
27
neutiquam se huc adduci passuri sint, indeque negocium protelari culpamque
28
protractionis Caesari imputatum iri, satius igitur esse insuper habita ista
29
cautiuncula communicationem propositionum qualiumcunque non impe-
30
dire, nam si Gallos ad ambages diuertere deprehendamus, iustam nos cau-
31
sam habituros conquerendi, quod fidem datam non obseruassent, idque
32
magnam ipsis inuidiam et odium concitaturum esse nihilque obesse Caesari
33
propositionem nostram interea palam fieri, cum et aequissima et in executio-
34
nem pacis antecedentis concepta nullisque clausulis cessoriis instructa sit,
35
tandem, ut haec pauca mediatoribus responderentur, obtinuit: Meminisse
36
dominos mediatores utrinque conuentum, ut hodierno die propositiones circa
37
negocium principale tractandae pacis et, quae in rem ipsam ingrederentur, edi
38
deberent. Id a nostris partibus factum sedulo, sperare nos quidem et Gallos
39
promissis stetisse fidemque publicam obseruasse. Ea spe nos semper promp-
40
tos paratosque fore ad acceptandam ipsorum propositionem libenterque
41
consensuros, ut et ipsi nostram vicissim accipiant. Quodsi vero constaret
42
dominis mediatoribus rem aliter se habere, omnino rogandos, ut nos prae-

[p. 228] [scan. 276]


1
moneant, ne frustra tantum negocium incipiatur nobisque postea iusta con-
2
querendi querela relinquatur. Sed ipsi statim denuo protestati nihil se de
3
unius vel alterius partis propositione, quacunque tandem ratione concepta
4
esset, pronunciare velle, quod omnino hoc ad se non pertineat. Posse fieri, ut
5
Gallorum propositio nobis arrideat nec aliena a proposito videatur, posse
6
etiam contrarium euenire; sibi omnino statutum in medio hoc relinquere.
7
Igitur hac constantia victi etiam Hispani consenserunt una nobiscum in com-
8
municationem. Tum mediatores nobis Gallicam exhibuerunt. Quam cum
9
perlegissemus nullamque prorsus de mediis ad pacem ineundam fieri mentio-
10
nem, sed, nisi status imperii omnes adessent ac elector Treuirensis libertati
11
suae restitueretur, ad tractandum se progressuros negare animaduerteremus,
12
grauiter de fracta fide conquesti sumus. Inprimis Hispani se adeo a Gallis
13
despectui haberi lamentati sunt, ut nullam omnino de pace cum ipsis ineunda
14
literam prodidissent. Sed nos ulterius hac de re cum nostris esse deliberaturos
15
mentemque nostram postea latius explicaturos esse recepimus. Discessum.
16
Gallicam propositionem apud acta vide [ 470].

17

38
17–19] ursprünglich hinter S. 235,4.

39
17 Wir] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Wir haben auch nit underlassen, gleich am sontag, den 4. huius, waßgestalt
18
die Franzosen mit edition ihrer proposition mancquirt, nach Oßnabrukh
19
ze referiren [ 471].

20
1644 XII 5
Montag

40
20 Sequenti] am Rande: Communicatio cum episcopo Osnabrugensi.
Sequenti die lunae haec omnia domino episcopo Osna-
21
brugensi ad nos vocato exposuimus. Ubi ille significauit modo ad ipsum
22
venisse secretarium quendam, ut se vocabat status, Gallum, qui nomine
23
comitis Auauxii diceret heri eorum propositionem dominis mediatoribus
24
traditam et, quia ibi de restitutione electoris Treuirensis ageretur, rogare, ut
25
caussam hanc tanquam electorum libertatem concernentem cordi haberet,
26
item adiunxisse, quod Imperator iam in hoc videatur consensisse, cum libe-
27
rum reliquerit Gallorum adhaerentibus vel per se comparere vel alios suo
28
nomine mittere productis ad haec verba saluis conductibus. Cui ipse respon-
29
derit se quidem gratias agere pro indicio, interea tamen non videre, quomodo
30
haec cum Gallorum praetenso desiderio ad pacem concordent. Treuirensem
31
in manu summi pontificis stare et plurimum temporis elapsurum, donec hinc
32
inde ad quos oportet referatur. Auditis deinde nostris informationibus om-
33
nino necessarium iudicauit, ut nostrae querelae de non obseruata a Gallis
34
promissorum fide denuo ad mediatores deferrentur atque instaremus, ut
35
Gallos serio de edenda propositione monerent.

36
Vix a nobis discesserat, cum superuenit secretarius Veneti

42
Andrea Rosso.
indicans domi-
37
nos mediatores hesterna die a nobis statim ad Gallos abiisse, qui polliciti sint

[p. 229] [scan. 277]


1
se amplius deliberaturos et hodie ad tertiam vespertinam sententiam suam
2
ipsis renunciaturos esse. Rogare igitur, ut circa quintam cum Hispanis una
3
domi exspectemus, quod nobis Gallorum resolutionem significare vellent.

4

43
4 Venerunt] am Rande: Mediatores ad nos cum Gallorum responso et excusationibus.
Venerunt igitur hora constituta, ubi prior nuncius: Se ad Gallos nostras pro-
5
positiones detulisse et simul, quam iustis rationibus conquereremur, quod
6
ipsi propositionem omnino nullam, sed exceptiones quasdam praeliminares
7
produxissent, explicuisse. Respondere autem Gallos nostras propositiones
8
esse nimium generales, in specie vero eam, quam Hispani dedissent, separa-
9
tionem quandam a confaederatis inferre, in quam ipsi nunquam consensuri
10
sint. Deinde dicere mirari se, quod Caesareani ipsorum propositionem im-
11
pertinentiae accusent, cum satis appareat materias ibi comprehensas sub-
12
stantialissimas esse et, nisi utrumque praecedat, ad pacis tractationem deueniri
13
non posse. Itaque rem in eo verti, qua ratione conuentus statuum imperii
14
promoueri atque electoris Treuirensis liberatio procurari possit.

15
Eius orationem excepit dominus orator Venetus et sequentia fundamenta
16
pro congregatione statuum imperii allegauit: 1. Quod hoc praeliminari con-
17
uentioni Hamburgensi esset conforme. Nam cum ibidem confaederatis, so-
18
ciis et adhaerentibus per imperium Suecorum et Gallorum a Caesare item-
19
que huius ab istis ad comparendum in locis congressuum concessi sint salui
20
conductus, palam esse omnes hic imperii status comprehendi utriusque reli-
21
gionis. 2. Pariter in recessu diaetae Ratisbonensis cautum, ut principibus et
22
statibus imperii ad hos congressus venire caussasque non solum suas sed et
23
imperii publicas tractare liberum esset. 3. In pace Pragensi expresse dici Cae-
24
sari non licere absque omnium imperii ordinum consensu pacem facere.
25
Cum igitur Galli hoc loco tantum futurae securitati prospectum velint idque
26
aliter nisi ordinum praesentia fieri nequeat, aequum et rationi consonum
27
videri, ut ipsorum petitioni deferatur. Deinde ad Treuirensem quod attinet,
28
Gallos dicere ipsum nullo belli iure, sed ea solum caussa captum esse, quod
29
se in protectionem regis christianissimi tum temporis dederit, cum ipsum
30
Caesar defendere nequiret. Ideoque iustum omnino esse, ut libertati suae
31
ante omnia restituatur. Id ni fiat, imminutum iri regis sui existimationem
32
eaque de causa ad tractandum progredi se non posse.

33

44
33 Nos] am Rande: Nostra replica.
Nos re seorsim cum Hispanis deliberata respondimus: Primo omnium palam
34
esse in omnibus actionibus humanis et maxime publicis nihil preciosius ni-
35
hilque magis aestimandum esse, quam ut fides semel data et promissa serue-
36
tur. Id ni fiat, iam omnia humanae societatis commercia cessare. Venisse ad
37
nos die 23. Nouembris dominos mediatores grauique oratione exhortatos, ut
38
compositis tandem plenipotentiarum differentiis ad negocium ipsum pacis
39
principaliter tractandum progredi et ad propositionem eo nomine facien-
40
dam nos praeparare vellemus persuasumque haberemus eum, qui prior men-
41
tem suam aperuisset ac rationi et aequitati magis consentanea ad pacem
42
media proposuisset, maiorem gratiam apud Deum, insigniorem vero lau-

[p. 230] [scan. 278]


1
dem apud omnes christianae republicae status et ordines consecuturum esse.
2
Hactenus Caesarem regemque catholicum satis luculenter animorum suorum
3
ad pacem consequendam promptitudinem palam fecisse, pergerent porro et
4
operi tam laudabili finem imponi debitum procurarent etc. Huiusmodi
5
exhortationi nos statim et in ipso vestigio locum dedisse, hoc solum praefati
6
prius nobis de mente Gallorum constare debere. Cum enim ipsi in subscriben-
7
dis assecurationum formulis directe se ad inchoandum ipsummet pacis nego-
8
cium obligare noluerint, verendum nobis utique esse, ut, etiamsi nos a parte
9
Caesaris, quibus mediis ad pacem concludendam perueniri possit, aperire-
10
mus, Galli tamen renitantur et ulteriores quaerere ambages conentur. Petere,
11
ut ipsos ad parem adducant declarationem, a nobis omnino nihil tardatum
12
iri, nam et paratos nos esse ad proponendum et a Caesare, ut nulla in-
13
terposita mora progrederemur, dudum monitos. Renunciatum postea
14
cum iussu domini nuncii die 27. eiusdem nobis fuisset actum cum
15
Gallis eosque auditis rationum, quas ipsi domini mediatores adduxis-
16
sent, momentis tandem consensisse sancteque pollicitos ad proximam
17
diem dominicam, quae nimirum futura erat dies quarta Decembris, se
18
propositionem suam circa ipsa pacis ineunda media in manus dominorum
19
mediatorum consignaturos idemque mox etiam a nobis promissum atque
20
adeo utrinque condictum esset, nos praefixo die et hora promissis nostris
21
stetisse, propositionem ad ipsa pacis penetralia directam obtulisse ea plane
22
spe Gallos quoque idem syncere ac fideliter sine dolo ac fraude praestituros.
23
Sed iam contrarium in propatulo esse, loco mediorum ad pacem per-
24
ueniendi exceptiones et protestationes, quare nunc quidem ad eiusmodi
25
propositionem deuenire nolint, obtendi. Itaque nos palam conqueri fidem
26
nobis datam seruatam non esse nullaque nos ratione ad responden-
27
dum Gallorum exceptiunculis contra nostram propositionem teneri, nisi
28
prius et ipsi suam quoque mentem circa media ad pacem aperiant et clare
29
dicant, quid a Caesare, quid a rege catholico postulandum sibi esse arbitren-
30
tur. Nos satis distincte, quid Caesar, quid rex catholicus facturi sint, quid sibi
31
a parte aduersa fieri velint, enunciasse. Si Gallis ad capitula magis distincta
32
progredi liceat, ad ipsos pertinere, ut a genere ad speciem progrediantur,
33
scripto quotquot velint postulata, conditiones, media proponant sicque fi-
34
dem promissorum expleant, tum nos, quid ad singula faciendum aut non
35
faciendum videatur, haud grauatim declaraturos. Pari omnino passu progre-
36
diendum, ut ipsi ad nostram, nos vero ad ipsorum respondeamus proposi-
37
tionem. Id si ipsi facere nolint, iam Caesarem et regem catholicum caussam
38
habere iustissimam coram toto christiano orbe conquerendi Gallos pro-
39
missis non stetisse nihilque aliud quam retardamenta pacis affectare etc.

40
Ad praetensa deinda argumenta, quibus necessitatem praesentiae statuum ad-
41
struere conentur, facilem esse responsionem. Nam ad conuentionem Ham-
42
burgicam quod attineret, nullum ibi verbum contineri, quod haec pacis trac-
43
tatio coram praesentia omnium imperii statuum peragi deberet, nec vero
44
Caesarem unquam id fieri oportere cogitasse nec unquam eius rei a parte

[p. 231] [scan. 279]


1
aduersa mentionem iniectam fuisse. Certum autem ex iuris regulis concessio-
2
nem ad ea, quae quis verosimiliter concessurus non fuisset, minime extendi.
3
Si aduersarii hoc in animo habuerint, sibi imputare debere, quod legem
4
apertius non dixerint. Deinde concessionem illam saluorum conductuum
5
hoc tantum inferre, quod utriusque partis socii, faederati, adhaerentes adesse
6
possint, rem liberae facultatis, non necessitatis esse, posse adesse, posse abesse
7
status, sed non cogi ut adsint. Tertio non omnes nec in faedere nec in socie-
8
tate unius vel alterius partis fuisse, quosdam ut mere subditos se gessisse,
9
quosdam medio loco fuisse neutri partium addictos, itaque hinc non inferri ad
10
omnes posse. Quarto hunc non esse modum legitimi conuentus, venturos
11
esse multos, sed non omnes, nec vero omnes venire posse, nisi a Caesare
12
conuocati. Caesarem autem nulla ratione cogi posse, ut omnes conuocet,
13
quod hoc inter pactiones praeliminares conuentum non sit. Itaque falli
14
Gallos, si hoc modo securitatem aut firmitudinem futuris tractatibus adstru-
15
ere cogitent. Longe id alia ratione, siquidem res per imperii status et ordines
16
tractanda sit, fieri oportere. Gallos aequum putasse, ac nos ipsorum de futura
17
per status Galliae conuentorum ratificatione facta promissione contenti
18
simus et hac preconcepta spe ad conclusionem pacis procedamus; caussam
19
non habere, qua minus et ipsi eadem spe ratificationis per ordines imperii ad
20
ipsam pacis tractationem progrediantur. Non enim arctioribus terminis Cae-
21
sarem ac ipsum Galliae regem includendum. Si firmitudinem rerum, quae
22
tractandae obueniunt, spectare velint, nihil huiusmodi a statibus sparsim et
23
citra morem maiorum comparentibus sperandum, semper patere aditum ex-
24
ceptionibus, omnia hoc casu dependere a comitiis generalibus imperii. Posse
25
tractationem pacis ita concludi, ut si opus videatur tota pacis conuentio
26
postea in una legitima diaeta imperiali confirmari debeat. Ex recessu Ratis-
27
bonensi aliud nihil euinci, quam ut principibus statibusque liberum esset re-
28
rum suarum bonique publici promouendi caussa suos deputatos ad hos con-
29
gressus mittendi. Id vero Caesarem nunquam prohibuisse nec etiamnum
30
prohibere, sed hoc eam vim non habere, ut propterea praesentia eorum
31
praecise necessaria sit et absentibus statibus pax tractari et concludi per
32
Caesaris legatos non possit, cum darum manifestumque sit eo ipso recessu
33
Caesari ex publico imperii decreto absolutam dari potestatem pacem in im-
34
perio et cum exteris promouendi, tractandi, concludendi; et hoc vel maxime
35
toto ad primam Caesareae propositionis partem tractatu actum esse, ubi nun-
36
quam cogitatum, nunquam dictum aut scriptum fuerit Caesari sine statuum
37
praesentia pacem facere non licere. Libertatis et facultatis esse, quod status
38
imperii ad hos congressus venire possint, non necessitatis; nec etiam ipsorum
39
libertati quicquam decessurum, quamvis vel nulli vel non omnes compare-
40
ant, adeo ut ab omni alienum sit ratione, quod Galli necessitatem compa-
41
rendi velint extorquere aut ob statuum absentiam cum Caesare, summo im-
42
perii capite, pacis compositionem detrectare. Et ut demus, quod tamen citra
43
praeiudicium dictum esto, omnino requiri, ut ordines imperii rebus tractandis
44
praesentes sint, Gallos tamen caussam prorsus nullam habere, siquidem tan-

[p. 232] [scan. 280]


1
tum promouendae pacis desiderium prae se ferunt, cur ante ipsorum aduen-
2
tum cum Caesare aut eius legatis ipsos negocii principalis tractatus ordiri
3
velle negent, cum Caesar non solum qua talis et ex potestatis Caesaeae pleni-
4
tudine, sed etiam ex singulari totius imperii decreto amplissimam compo-
5
nendae pacis potestatem habeat. Non hic agi de iure suffragii, quo ordines in
6
publicis imperii conuentibus gaudent; ea ipsa de caussa diaetam Francofur-
7
tensem continuare visum et Caesari et ipsis ordinibus, ut, quae forte incide-
8
rent grauiores in pace componenda quaestiones, in isto conuentu deliberari
9
possent. Plures adhuc septimanas frustra hic expectandum ociosis manibus
10
fore, antequam ordines vel eorum deputati adueniant, nec tamen omnes
11
aduenturos et cum iis, qui aduenerint, intricatissimam fore deliberationem
12
ac prorsus talem, quae exitum inuenire nullam possit. Hoc Gallos minime
13
latere. Et si nihilominus in sua opinione persistant, sole clarius esse ipsos
14
tantum subterfugia quaerere nec de pace componenda serio cogitare.

15
Ad ea, quae ex pace Pragensi adducebantur, bifariam respondimus: Primo in
16
tota illa compositione nullibi cautum, ne Caesar inconsultis ordinibus pacem
17
facere possit. Deinde controuersiam ibi tantum inter Caesarem et status
18
catholicos ex una, ducem dein Saxoniae statusque protestantes ex altera parte
19
fuisse, itaque res ipsa monebat omnia de utrorumque consensu componi
20
debere. Tum vel maxime spectatum ibi fuisse ad tributa extra ordinem stati-
21
bus imperii indicta, quae extra comitia vel generalia vel circularia ad solum
22
Caesaris placitum exigi minime posse palam sit. Hic autem non de pace cum
23
ordinibus imperii, ut qui iam cum Caesare in gratiam rediissent, sed cum
24
exteris componenda agi. Ad cuius compositionem statuum ordinumque
25
praesentiam requiri nulla imperii lege aut constitutione cautum. Plura bella
26
nomine imperii ab Imperatoribus cum exteris gesta, pleraque tamen citra
27
ordinum praesentiam finita. Allegauimus praecipue duo exempla: Maximilia-
28
num scilicet primum publico imperii decreto, stimulante etiam et instigante
29
Gallorum rege, bellum cum Venetis gessisse, finiisse tamen pace composita
30
etiam non adstantibus ordinibus imperii.

36
Im Vertrag von Blois 1504 IX 22 hatte Maximilian I. sich mit Frankreich zum Angriff auf
37
Venedig verbunden. Während Frankreich sich bald zurückzog, wurden die Auseinandersetzungen
38
Maximilians, dem der Reichstag zu Konstanz 1507 den Römerzug bewilligt hatte, mit Vene-
39
dig erst durch die Verträge von Noyon und Brüssel 1516 beigelegt.
Maximilianum dein secundum

40
Maximilian II. (1527–1576), Kg. Böhmen 1562, römischer Kg. 1562, Kg. von Ungarn 1563,
41
Kaiser 1564.

31
gestum publico pariter imperii decreto contra Selimannum Turcarum impera-
32
torem bellum pace inita composuisse per suos tantum legatos nullo prorsus
33
ordinum imperii praesente aut suffragante.

42
Der Reichstag zu Augsburg hatte 1566 Kaiser Maximilian II. eine namhafte Türkensteuer
43
bewilligt. Doch starb Suleiman II. (1494–1566, Sultan 1520) bereits am 4. September bei der
44
Belagerung von Sziget. Der Frieden mit seinem Nachfolger Selim II. (1524–1574) erfolgte am
45
17. Februar 1568 zu Adrianopel.
Laudatum tamen gratiasque
34
habitas ab uniuersis imperii ordinibus, cum de his rebus gestis in comitiis
35
generalibus postea insecutis referret. Quin ipsam pacis Pragensis composi-

[p. 233] [scan. 281]


1
tionem exemplo esse posse, ut hic quoque pariter ad pacem componendam
2
procedatur reiecta rerum transactarum confirmatione ad conuentum imperii
3
generalem.

4
Ad praetensam restitutionem Treuirensis quod attineret, mirari nos, quod
5
Galli hanc inter praeliminaria numerarent, cum tamen haec quaestio ad ipsa
6
pacis penetralia spectet. Inauditum prorsus et ab omni pacificatione alienum
7
ex captiuis quemquam restitui, antequam de pace conuentum. Aliter cogitare
8
nos non posse, quam et hanc quaestionem impediendis tractatibus pacis
9
inuentam, cum facile perspiciant Galli in tam absona consentiri non posse.
10
Agere ipsos de reputatione seu existimatione regi suo instauranda, sed inte-
11
rea minime aequum esse, ut hoc cum summo Caesaris dedecore fiat. Electo-
12
rem hunc non minus ac reliquos status Caesaris et imperii vasallum, ciuem,
13
subditum esse, iuramento fidelitatis et obedientiae obstrictum. In protectio-
14
nem aut clientelam se alterius inconsulto Caesare et inuito subiicere non
15
potuisse. Tum et plura alia ab isto principe admissa, quae contra dignitatem
16
salutemque imperii sint, ut hactenus caeteris quoque electoribus haud con-
17
sultum visum fuerit eum ante finitum bellum in libertatem restituere. Hic
18
tamen in specie considerandum ipsum non in manu Caesaris sed summi
19
pontificis adeoque ipsius liberationem multis ambagibus obnoxiam esse. Belli
20
autem iure captum vel ex eo darum, quod urbs archiepiscopalis ipsa Treuiris
21
milite Gallo contra imperii leges et constitutiones insessa fuerit, ut plane pro
22
tali habendus esset, qui a Caesare et domino suo ad exterum regem desciuisset.
23
Haec cum omnia Italico sermone explicassemus ad longum, Venetus duo
24
rursus opposuit: Primo si Caesari potestas pacificandi permissa, qui ergo fiat,
25
quod Caesareanis deputati electorum in hoc negocio pacificationis adiuncti
26
dicantur? Deinde Gallos dicere ex Gothofredo

42
Denis Godefroy (1549–1621) oder sein Sohn Théodore Godefroy (1580–1649), beide Verfasser
43
juristischer und historischer Schriften, letzterer Mitglied der französischen Gesandtschaft in Münster.
iurisconsulto probari, prin-
27
cipibus Germaniae licitum esse etiam inscio et inuito Caesare cum exteris
28
faedera componere. Unde sequi, quod Treuirensis oppugnatio iniusta fuerit.
29
Ad primum respondimus: Anno 1636 electores Ratisbonae congregatos
30
Caesari obtulisse quosdam ex suo collegio, quorum consilio et assistentia
31
eius commissarii uterentur, hocque a Caesare libenter admissum ea tamen
32
declaratione, ut commisarii ipsius totum pacis negocium sub titulo et no-
33
mine Caesareae maiestatis et sacri imperii tractarent gererentque

44
Zum ius pacis et belli auf dem Regensburger Kurfürstentag von 1636/37 vgl. H. Haan S. 146ff.
, electorum
34
vero siue omnium siue aliquorum deputati eisdem consilii caussa praesto
35
essent. Itaque tum electorales tum aliorum ordinum deputatos nemini nisi
36
nobis mandata sua exhibituros. Ad secundum falli Gallos et fallere cum ista
37
Gothofredi doctrina, nam iuxta tenorem aureae bullae pacisque publicae
38
constitutionem omnia eiusmodi faedera, quocunque nomine appellentur,
39
disertis verbis prohibita, adeo ut nulli principum siue ordinum inspecto
40
iuris ordine eiusmodi faedera cum exteris contrahere liceat, idque clarissi-
41
morum iurisconsultorum Germaniae tum protestantium tum catholicorum

[p. 234] [scan. 282]


1
auctoritate satis luculenter probari posse. Nos quidem non negare multa
2
talia facta antehac et fieri etiamnum, sed id ex secessionibus et rebellionibus
3
originem traxisse et semper compositis huiusmodi motibus renunciatum
4
faederibus contra leges imperii contractis fuisse et renunciari oportuisse.

5
Tum ille quemadmodum pariter et dominus nuncius: De Treuirensi non-
6
nulla etiam a se Gallis obiecta et praesertim, quod tractatio de ipsius restitu-
7
tione longiorem moram inuolueret. Tandem eo deuenisse, ut dicerent, si
8
impetrato a nobis saluo conductu hominem aliquem idoneum, ipsi ’un gentil-
9
huomo‘ nominabant, ad electorem mittere liceret, qui ipsi saluum conduc-
10
tum a Caesare pro ipso dudum iuxta praeliminarem conuentionem conces-
11
sum traderet atque exquireret, an in libertate constitutus et ad hosce con-
12
gressus non ipse venire sed suos tantum mandatarios mittere vellet, satis-
13
factum sibi fore. Nam Gallos euincere ex generali saluo conductu velle om-
14
nino licitum esse debere huic electori, ut in persona propria comparere possit,
15
quod expresse in saluo conductu dicatur ’siue ipsimet status venire siue
16
suos deputare velint‘.

17
Ad ea respondimus: Nos de ablegatione cursoris alicuius ad electorem hunc,
18
quid facto opus videatur, consultare cum domino episcopo Osnabrugensi
19
velut deputato collegii electoralis velle. Gallos autem circa interpretationem
20
verborum salui conductus vehementer errare. Nam ex regulis, ut supra dictum,
21
in generali locutione ea non comprehendi, quae quis verosimiliter conces-
22
surus non fuisset. Saluos conductus generales ad eos tantum ordines per-
23
tinere, qui in tali statu sint, ut absque aliis impedimentis comparere possint.
24
Hoc ipsum Gallos olfecisse, cum ratione Treuirensis generali illa concessione
25
contenti esse noluerint, sed specialem saluoconductum pro ipso impetraue-
26
rint eumque iis verbis conceptum admiserint, quibus non ipsimet electori in
27
persona comparendi sed tantum suos deputatos mittendi potestas datur.
28
Ergo nihil aliud ipsos flagitare posse.

29
Postremo adiecerunt mediatores Gallos inter caetera excusasse, quod prius
30
ad Hollandos et Suecos de facienda propositione mittere debuerint, eorum-
31
que responsum in dies exspectare. Hoc obtento mentem se suam ulterius
32
declaraturos. Sed nos paucis, num ergo sat temporis iam ante non habuissent
33
voluntatem istorum explorandi; et si ignorarent, diem ad faciendam propo-
34
sitionem condicendum non fuisse. Hispani quoque plurima pro confirmanda
35
nostra oratione adiecerunt. Tandem mediatores facta breui ultro citroque
36
dictorum recapitulatione receperunt se denuo cum Gallis acturos, an omissis
37
ambagibus ad propositionem mediorum ad pacem inducere possint. Et
38
Venetus, ut ostenderet sibi per omnia satisfactum, his verbis colloquium
39
finiuit ad nuncium: vi so dire che habbiamo fatto una buona raccolta.

40
Ego digressis singulis ex voluntate domini comitis statim ad episcopum
41
Osnabrugensem

43
Vgl. APW III [C 3, 1 S. 20] .
omnia, quae acta essent, retuli et, quid ipsi circa Treuirensem
42
videretur, quaesiui. Respondit consultum haud fore nec etiam ad Caesarem

[p. 235] [scan. 283]


1
excusari posse, ut Gallis potestas fiat mittendi cursorem. Posse offerri nos
2
ad Caesarem scripturos, ut in forma iam dudum conuenta nouos saluos
3
conductus in cancellaria aulica confici ac immediate ad electorem perferri
4
curet. Reliqua omnia, quae acta erant, vehementer probauit.

5
1644 XII 6
Dienstag

35
5 Item] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Item, den 6. eiusdem, berichten wir sie weiter

43
Ursprünglich stand vor dieser Stelle das Schreiben an die Kaiserlichen in Osnabrück 1644 XII 4.
, waß
6
die mediatores von denn Franzosen bei communication unserer proposition
7
vor eine anttwortt laut obvermeldten protocolls erhalten und von unß
8
replicirt worden [ 472].

9

36
9 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh ihrer gethanden proposition halber ad Suecos.
Eodem empfangen wir von Oßnabrukh bericht, waßgestalten sie mit ihrer
10
proposition denn Schwedischen praeoccupirt und sich uff den Schönbeck-
11
schen vertrag bezogen, dise aber darvon nichts wissen wolten. Hierbei ist
12
auch ein Kayserliche resolution, waßgestalt die particulartractaten mit denn
13
Schweden ze incaminiren, de 5. huius [ 473].

14

37
14 Eodem] am Rande: Vom Kayser newer gewaltsbrieff und wie es mit consultation
38
gegen denn churfürstlichen deputatis ze halten.
Eodem empfangen wir a Caesare newen gwaltsbrieff cum approbatione acto-
15
rum, de 22. Nouembris, und in specie, daß die churfürstlichen deputati nit
16
ze praetendiren, selbst den tractaten coram mediatoribus vel partibus bei-
17
zewohnen, wie es auch im Regenspurgischen friden nit geschehen [ 474].

18
1644 XII 7
Mittwoch

39
18 Mercurii] am Rande: Reuisitatio Hispanorum ob officium condolentiae, ubi de nuncii
40
indicio circa Gallorum intentionem.
Mercurii 7. huius reuisitarunt nos Hispani gratias
19
agendi caussa pro officio condolentiae ob mortem reginae ipsis exhibito. Ubi
20
etiam retulerunt dominum nuncium, quem eadem caussa fuissent allocuti,
21
grauiter de Gallorum insolentia conquestum et plane contestatum ipsos ani-
22
mum ad pacem faciendam non habere, sed in nouis belli apparatibus faederi-
23
busque prolungandis totos occupari. Fuisse quandam inter ipsos dissensio-
24
nem circa actum propositionis, Auauxium censuisse faciendam esse pro-
25
positionem ad media pacis directam, sed Seruientum repugnasse ac voluisse
26
promissionem de exhibenda propositione reuocari debere. Cum autem
27
Auauxius diceret hoc sine infamia fieri non posse, tandem ipsos hunc abor-
28
tum peperisse, se omnia ad summum pontificem scripturum atque ostendere
29
velle pacem ab isto congressu sperendam nullatenus fore.

30
1644 XII 9
Freitag

41
30 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem von der Frantzosen absprung in puncto pro-
42
positionis.
Freytags, den 9. huius, referiren wir ad Caesarem mit
31
beanttworttung obgedachter resolution vom 22. Nouembris, waßgestalt von
32
unß und denn Spanischen unsere propositiones 4. huius denn mediatorn
33
eingeben, von denn Frantzosen aber anstatt dessen ein protestation ut supra
34
producirt worden; mit beilag extractus protocolli, auch anzeig, waß dem

[p. 236] [scan. 284]


1
bischoff von Oßnabrukh von Churbayern wegen ankunfft seiner deputirten
2
anbevohlen worden [ 475].

3

34
3 Eodem] am Rande: Prima Suecorum propositio ad tractatus pacis.
Eodem berichten unß die von Oßnabrukh, daß die Schweden ein gegenpropo-
4
sition eingeben innhalts das per Caesarem alle reichständt ad comparendum
5
in locis congressuum beschriben werden solten, anderst sie nit ad principales
6
tractatus gelangen möchten; begehrten, das die Kayserlichen ihr anfangs per
7
decanum Sancti Johannis

41
Raban Heistermann.
inen angefüegte proposition, so sich uff den
8
Schönbekhschen tractat bezogen, in scripto ediren wolten, alsdann wolten
9
sie, Schweden, sich darüber quoad materiam tractandorum vernemmen
10
lassen. Hiebei würdt auch deß Dennemarkhischen secretarii Clains vorsorg,
11
daß die Schweden ime securitatem disputirten, angeregt, de 8. Decembris
12
[ 476].

13

35
13 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh. NB: Hoc die resalutauit me dominus episcopus
36
Osnabrugensis in meo hospitio.
Eodem, 9. huius, remittiren wir denen zu Oßnabrukh ihr iungst communi-
14
cirte relation ad Caesarem. Communiciren hingegen nostram relationen et
15
protocollum, bedeütten, auch der Schwedische proposition mehrers nachze-
16
denkhen und unß darüber ehist gegen inen vernemmen ze lassen [ 477].

17
1644 XII 10
Samstag

37
17 Samstags] am Rande: Consultatio mit herrn bischoffen von Oßnabrukh super propo-
38
sitione Suecorum.
Samstags, den 10. huius, haben wir mit herrn bi-
18
schoff von Oßnabrukh über vorangeregt Oßnabrukhisch schreiben consul-
19
tirt. Da dann geschlossen worden, den Kayserlichen gsandten daselbst daß-
20
ienig an handt ze geben, waß in dem hernach vermerkhten schreiben begrif-
21
fen, folgendts bei den herren mediatorn allhie erforschen ze lassen, ob und
22
waß sie bei denen Frantzosen verrichtet hetten, und im fahl gar keine oder nit
23
willfahrige resolution vorhanden, alsdann per memoriale inen, mediatoribus,
24
in conformitet dessen, was dennn zu Oßnabrukh remonstrirt worden, weitere
25
erinnerung ze thun, dadurch sie die Franzosen, doch one schrifftliche com-
26
munication, endtlich zu antrettung der haupthandlung bewegen möchten.
27
Darvon hieunden weitere nachricht ze finden.

28
1644 XII 11
Sonntag

39
28 Sontags] am Rande: Communicatio nach Oßnabrukh.
Sontags, den 11. huius, schreiben wir an die von
29
Oßnabrukh, waßgestalt denn Schweden ze repliciren und die weiter hand-
30
lung mit inen ze incaminiren [ 478].

31

40
31 Eodem] am Rande: Colloquium cum domino nuncio.
Eodem conueni dominum nuncium priuata caussa reddens ipsi scriptum
32
quoddam informatorium super controuersiis de pace religiosa inter status
33
imperii cum glossis a me confectis.

[p. 237] [scan. 285]


1
Qua occasione cum de tractatione cum Gallis sermo incidisset, confirmauit
2
omnia ab ipsis fieri negocii protelandi causa et pacem simulari, nullo vero
3
modo serio cogitari hocque se ad santissimum scripsisse. Interea monuit, ut
4
ante omnia debeamus Gallos ad determinandum confaederatorum numerum
5
adstringere, nam illos sub hoc inuolucro fraudem tegere et de adsciscendis
6
pluribus ex imperii statibus cogitare. Ego respondi iam id nobis praecogi-
7
tatum. Statuum autem imperii nouas confaederationes sperare ipsos adeo
8
non debere, ut etiam iis, quas habeant, renunciare oporteat,

36
8 idque] am Rande: NB: Videatur Ferdinandi II. instructio.
idque per elec-
9
tores Ratisbonae definitum.

10
Ulterius dicebat Gallos pacis Ratisbonensis rationem haberi nullam velle,
11
quod dicerent Brullardum

40
Charles Brulart (1571–1649), prieur de Léon, war, begleitet von Père Joseph, französischer Be-
41
vollmächtigter beim Kurfürstentag in Regensburg von 1630.
sufficienti mandato instructum non fuisse atque
12
adeo ista reiecta Cherasci nouam conuentionem institutam fuisse. Hic ego:
13
Mirari me Gallorum proteruiam. Mandatum Brullardi clare loqui de pace
14
concludenda, adhuc in manibus Caesaris esse. Deinde Cherasci pacem Ratis-
15
bonensem adeo non reiectam, ut etiam tota ista conuentio in executionem
16
illius pacis facta in ipsis tabulis dicatur. Tum nuncius, Seruietum hoc
17
negare.

37
17 Ego] am Rande: Et videbis statim in principio instrumenti.
Ego, litera loquetur.

18
Ille deinde caussam explicauit, quare Galli pacem Ratisbonensem oppugna-
19
uerint. Nimirum cardinalem Richelium ad patrem Josephum clam
20
scripsisse, quod rex iam desperatae salutis esse videretur, quacunque tandem
21
ratione pacem componeret. Rege deinde convalescente allatoque nuncio de
22
faedere cum rege Sueciae iam perfecto, publica protestatione excusasse
23
Brullardum contra suam instructionem fecisse nec pacem concludendi
24
potestatem habuisse simulatumque et ipsum et Josephum ultimo supplicio
25
affectum iri, sed clam monitos, ut fuga sibi consulerent, caetera ne solliciti
26
essent, extra periculum fore. Tum temporis Auauxium Venetiis, Seruientum
27
Cherasci et Contarinum in aula Parisiensi legati munere functos Venetosque
28
illa pace Ratisbonensi haud mediocriter offensos, quod ibi capitulum de
29
ipsorum reconciliatione cum Caesare minus honorificum contineretur. Quod
30
notandum. De Gallis et hoc addebat ipsos expectare ex Hollandia responsum
31
et velle ad propositionem nostram formaliter respondere.

32
1644 XII 13
Dienstag

38
32 Dienstags] am Rande: Von Osnabrukh. NB: Hiebei der Schönbeckhsche recess cum
39
Suecis.
Dienstags, den 13. huius, empfangen wir von Oßna-
33
brukh schreiben umb guettachten, waß denen Schwedischen gsandten in
34
puncto begehrter paßportten vor die statt Stralsundtze anttwortten und das
35
deßwegen mit herrn bischoff von Oßnabrukh conferirt werden solte [ 479].

[p. 238] [scan. 286]


1

34
1 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem kombt von Kayserlicher Maiestät ein recepisse ein uff unser relation
2
de 18. Nouembris mit bedeutten, das auß der Franzosen hinderhaltigkeit
3
super verbis ’delle due corone‘ wol zu verspüeren, das vor auffweisung der
4
newen plenipotentzen kein haupthandlung bei inen zu erhalten, so man da-
5
hingestellt sein lassen müeßt, de dato Lintz, den 29. Nouembris [ 480].

6
1644 XII 16
Freitag

35
6 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Freytags, den 16. huius, referiren wir ad Caesarem,
7
das die Franzosen sich annoch nichts weiters in puncto propositionis ad
8
pacem erclärt, sondern auß deme, waß beede mediatores und in specie herr
9
nuncius unß anbringen lassen, auch sonst durch geheime correspondentz an
10
unß kommen, wol zu verspüren, das sie auff ihrer resolution verharen und
11
kein hoffnung ze machen, daß man mit inen zu einigem friden werde gelan-
12
gen konden [ 481].

13

36
13 Donnerstag] am Rande: Kayserlicher gsandten zu Oßnabrukh ankunfft und consulta-
37
tion wegen verglaittung der mediatreichsständen.
Donnerstag anvor nachts seind die Kayserlichen gesandten von Oßna-
14
brukh allher kommen und folgenden freytags von inen ad consultan-
15
dum proponirt worden in domo domini comitis de Nassau: demnach
16
die Schweden ein pass vor die statt Stralsundt crafft von Kayserlicher
17
Maiestät habenden generalpass pro omnibus faederatis et adhaerentibus,
18
ob solcher zu bewilligen. Ratio dubitandi fuit, weil so vil nachricht obhan-
19
dten, das sie hoc impetrato auch vor andere mediatos status et vasallos in
20
imperio dergleichen suechen wurden, dahiengegen nit darfürzehalten, daß
21
die Hamburger preliminarconvention darauff zu verstehen wer. Ihr funda-
22
ment wer: 1. daß die verba ’istius conuentionis‘ generalia weren, pro omnibus
23
statibus imperii faederatis et adhaerentibus sine distinctione an mediati vel
24
immediati, 2. daß vocabulum ’adhaerentes‘ wer nit auff die status imperii,
25
sonder uff quoscunque etiam priuatos ze extendiren, 3. stünd im Kayserli-
26
chen generalpass ’pro faederatis statibus et adhaerentibus‘ sine adiectione
27
voculae imperii und werde daß adiectiuum ’faederatis‘ allein dem wörttlin
28
’statibus‘ attribuirt, daß wörttlin ’adhaerentibus‘ aber per particulum ’et‘
29
darvon als ein res distincta separirt.

30
Bei diser consultation seind erstens die Spanischen, secundo autem die
31
herr bischoff von Oßnabrukh, herr thumbpropst und herr Buschman

38
Dr. Peter Buschmann (1604–1673), Paderborner Kanzler, kurkölnischer Rat und Gesandter,
39
Bevollmächtigter für Paderborn und Hildesheim. Vgl. J. L. Walther S. 44 f, NDB 3 S. 68f.
,
32
cantzler zu Paderborn, nomine collegii electoralis gewesen

40
Vgl. APW [ III C 3 S. 28f.] ; dort jedoch mit Datum 1644 XII 17. Letzteres wird angesichts
41
der genaueren zeitlichen Angaben im Diarium Wartenberg zumindest für die Konferenz mit den
42
Kölnern das richtige sein; es steht jedoch dahin, ob die Konferenz mit den Spaniern, an der die
43
Kölner nicht teilgenommen haben, am 16. stattfand.
. Omnibus
33
expensis ist concludirt worden, daß man solche pass ze geben gar nit

[p. 239] [scan. 287]


1
schuldig und zumaln propter pessimas consequentias rotunde abschlagen
2
solt. Caussae mouentes erant. 1: Daß die Hamburgische convention ex
3
natura omnium transactionum stricti iuris und ultra cogitata nit zu exten-
4
diren. Gwiß sei aber, wann Ihr Kayserliche Maiestät damallen umb solche
5
passverstattung pro mediatis weren angelangt worden, das sie solches nimmer
6
wurden nachgeben haben noch auch solches absoluto iure thuen könden,
7
cum hoc in praeiudicium tendat immediatorum statuum, quibus Imperator
8
ius suum tollere aut imminuere nec possit nec velit. 2. So were kundtbar, daß
9
damaln der gantze streit inter Suecos et Gallos ex una et Caesarem ex altera
10
parte allein de admissione statuum immediatorum imperii, siue cum Caesare
11
reconciliati siue non reconciliati, gewesen und einige meldung de mediatis
12
niemaln gethan worden. Ergo praesumi non potest plus fuisse concessum,
13
quam in disputatione controuersum. 3. Verba conuentionis esse clara et
14
diserte de statibus tantum imperii loqui. Es sei aber im reich der modus
15
loquendi, wann man reichsstände nennen thue, daß dardurch niemaln
16
andere, dann allein ungemittelte reichsständt bedeüttet werden, cum mediati
17
status in conuentibus imperii weder session, stimm noch standt haben.
18
4. Verbum ’adhaerentes‘ esse participium actiuum, quod per se subsisten-
19
tiam non habeat, sed instar adiectiui verba substantiua qualificet aut decla-
20
ret, ideoque non minus ac verbum ’faederatis‘ ad praecedentem voculae ’stati-
21
bus imperii‘ referri debere. 5. Si Sueci mediatos status comprehendere volue-
22
rint, sibimet imputare debere, quod legem, cum possent, apertius non dixe-
23
rint. 6. Caesarem non intelligi debere hic quicquam in praeiudicium statuum
24
imperii immediatorum concedere voluisse. Et si hoc faceret, maxime hinc
25
eorum libertatem, iurisdictiones et superioritates impugnatum iri. 7. Non
26
obstare interpretationem ex saluo conductu generali excerptam, cum particula
27
’et‘ sua natura potius tam diuersa quam similia coniungat ac sit particula
28
copulatiua nec instar disiunctiuae interpretationem capiat, nisi absurditus sen-
29
sus hoc requirat; hic autem nullam absurditatem ex sensu copulato nasci, imo
30
econtra nasciturum, si ut disiunctiua intelligeretur. Deinde generalem saluo-
31
conductum factum in executionem Hamburgensis conuentionis, igitur secun-
32
dum eam interpretandum. Praeterea Caesarem ibi nominare status, etsi
33
autem vocabulum imperii non adiecerit, certum tamen esse, cum ut Caesar
34
loquutus sit, ipsum alios status quam imperii non intellixisse.

35
Herr bischoff von Oßnabrukh vermeinte, man solte so weit in euentum
36
nachgeben, wann in fortsetzung der tractaten erscheinte, daß ein nothurfft
37
wer, einig oder andern statum mediatum zu verglaitten, daß man alsdann sich
38
mit denen vorhandenen reichständen darüber berathen und pro qualitate
39
negocii erclären wolte. Sed ego respondi, wenn man den Suecis diß an handt
40
geb, so werden sie alzeit caussas finden, dardurch sie ein nothurfft beschei-
41
nen mögen, und wer man alsdann gebunden, inen ze deferiren, also komme
42
man per indirectum in disen labyrinthum hinein. Man müeßte sich pure intra
43
terminos conuentionis halten und darauff verharren, das dises sine intollera-
44
bili praeiudicio statuum immediatorum nit geschehen köndte. Wölche con-

[p. 240] [scan. 288]


1
sideration er und seine adiuncti approbirt und es also beim concluso aller-
2
dings bewenden lassen.

3
1644 XII 18
Sonntag

39
3 Nechst] am Rande: Vergleichung mit denn electoralibus wegen eines memorials ad
40
mediatores.
Nechst diser consulta haben wir auch mit denen von
4
Oßnabrukh und denen Spanischen unß eines concepts, waßgestalten denn
5
herrn mediatoren wegen der Franzosen verspürender auffzüglicheit ein erin-
6
nerung ze thun sein möchte, verglichen und solche schrifft sontags, den 18.
7
huius, mit denn Churcölnischen gesandten in domo episcopi communicirt ,
8
die es auch durchauß guett befunden, allein ettlich wenig wörtter als zu hartt
9
zu verendern begehrt, damit, wann solche schrifft den Franzosen solte vor-
10
kommen, nicht mehrer unglegenheit darauß entstehen möcht. Erant autem
11
haec ’pro rebus seriis nugas‘, ’peruicatia‘ , ’fidem non seruasse‘, item’ Gallos
12
in causa Treuirensi responso non dignandos‘. Wie inen dann auch alsogleich
13
deferirt und, wie im concept zu sehen, die correctiones eingerukht worden.

14
1644 XII 19
Montag

41
14 Die] am Rande: Huius insinuatio.
Die igitur lunae 19. huius accessimus dominos
15
mediatores iisque scriptum hoc insinuauimus cum tali praefatione Italici
16
quidem sermonis sed ad hunc sensum: Cum videamus plenipotentiarios Gal-
17
licos contra spem nostram perseuerare in sua opinione, quod de mediis ad
18
pacem ipsam concludendam facientibus mentem suam explicare nolint,
19
priusquam omnes imperii status compareant electorque Trevirensis restitutus
20
sit, non attento, quod dominorum mediatorum interuentione inter nos
21
mutua pollicitatione condictum sit, id quod non solum in maximum publi-
22
cae tranquillitatis praeiudicium, sed etiam in contemptum Caesareae maie-
23
statis cedere manifestum sit, hinc nobis pernecessarium esse visum, ut denuo
24
peculiari quodam scripto in memoriam reuocaremus, quae iam oretenus pro-
25
lixe explicueramus, quo tanto maiorem caussam haberent urgere Gallos, ut
26
tandem rationi locum dare vellent. Eo autem casu, quando illi adhuc obnite-
27
rentur, ut scriptum hoc instar publicae contestationis in manibus dominorum
28
mediatorum remaneat, ex quo constet per Caesarem haud stetisse, qua minus
29
ad pacis conclusionem effectiue procederetur, rogare igitur nos, ut id accipere
30
ad hanc finem ne grauentur; facturi dein, quod magis expedire videbitur.

31
Accepto scripto responderunt se libenter omnem suam operam impensuros,
32
quemadmodum hactenus fecissent. Sed duo hic aduertenda esse, quod Galli
33
expectent adhuc responsum de Treuirensi; nos enim recepisse, quod velimus
34
de hoc cum electoribus communicare et postea mentem nostram aperire. De-
35
inde negotium istud de aduentu statuum pluribus innodatum esse difficultati-
36
bus; nihil de cathegorica Caesaris voluntate constare, an absolute nolit, an
37
vero et quatenus in aduentum ordinum consentiat. Gallis se quidem omnia,
38
quae contra tam numerosum et citra expressum Caesaris consensum institu-

[p. 241] [scan. 289]


1
tum conuentum dici possent, opposuisse. Sed illos vim in literis responsoriis,
2
quas ab ordinibus accepissent, facere, cum plerique se missuros polliciti sint,
3
itaque se destitui fortioribus armis, quibus Gallos a sententia dimouere pos-
4
sint. Forte cogitandum Caesarae maiestati fore, quomodo negotium hoc certis
5
finibus circumscribi posset. Certe Franconiae circulum suos se mittere velle
6
promisisse, id si reliqui septem circuli faciant, non se videre aiebat Venetus,
7
quomodo Caesar ea, quae cum istius modi circularibus deputatis tractabuntur,
8
postea infringere possit.

9
Replicauimus Gallos non habere caussam a nobis responsum pro Treuirensi
10
postulare satis iustam. Non enim nos ad hoc teneri, priusquam ipsi circa trac-
11
tandae pacis media propositionem aliquam exhibeant. Interea tamen difficul-
12
tatem illam de insinuando ipsi saluo conductu Caesareo facilime superari
13
posse. Nam et nos ad Caesarem perscripsisse, ut, si placeret, ex cancellaria
14
Caesarea nouum saluum conductum in forma conuenta confici atque inde
15
recta ad ipsum electorem transmitti curet, aut, si omnino Galli eum saluum
16
conductum, quem a Caesare impetrarunt, ad ipsum sua opera perferri velint,
17
esse hic dominos mediatores, quibus iste credi et interuentu domini nuncii,
18
qui in curia Caesaris residet

43
Camillo Melzi.
, requisito prius Caesare ad Treuirensem perferri
19
possit. Cursorem autem qualemcunque tandem ut mittant Galli, hoc nos
20
inconsulto ipso admittere non posse. De liberatione ipsius plena nullam trac-
21
tationem, priusquam ad pacis substantialia deueniatur, admitti posse. Quod
22
ad statuum conuocationem attineret, Caesarem in conclusione diaetae Ratis-
23
bonensis firmiter inhaesurum atque omnino velle, ut propter tractatus pacis
24
diaeta Francofurtensis continuari debeat. Hic Venetus multa ex informatione
25
Gallorum: circulos velle suos deputatos mittere, id si fiat, non se videre, quo-
26
modo Caesar queri possit non adesse legitimum conuentum. Exempla esse
27
diaetam Hailbrunnensem et Francofurtensem

44
Zum Heilbr. Konvent 1633 und Frankf. Konvent 1634 vgl. J. Kretschmar I S. 191ff, II S. 297ff.
, quibus non defuerit potestas
28
concludendi. Cogitandum forte, an ex diaeta Francofortensi aliqui huc aduo-
29
cari possint reliquis ibi in forma collegii permanentibus. Ad quae a nobis
30
responsum exempla illa noua nihil concludere, cum per secessionem et rebel-
31
lionem haec talia facta acta sint. Et si Galli hac via ingredi velint, facile con-
32
stare ipsos nouam rebellionem in imperio conciliare [!] velle. De illo medio,
33
quod aliqui ex diaeta Francofurtensi huc adesse deberent, dudum actum, sed
34
protestantes obstitisse et Gallis semper lubidinem contradicendi remansu-
35
ram; cogitaturos nos tamen.

36
Venetus cum urgeri a nobis videret, ut Galli ad media pacis proponenda
37
deuenirent, indicauit sibi videri hoc facturos et causam Cassellanam pro-
38
posituros esse, cum isti deputati aduenerint. Sed a nobis statim replicatum
39
hoc nihil ad rem facere, cum nulla ratione ferendum sit, ut protracta prin-
40
cipali caussa eiusmodi singulares quaestiones pacificationis in medium ad-
41
ferantur.

42
Postremo dixerunt domini mediatores se scripturam oblatam perlecturos et

[p. 242] [scan. 290]


1
deinde ulterius pro negocii qualitate nobiscum conuersaturos esse. Scriptum
2
vero supradictum vide apud acta [ 482].

3
1644 XII 20
Dienstag Und dieweil dann ein nothurft sein wöllen, von
4
diser sach, sonderlich waß die schwere difficulteten mit denn reichständten
5
anlangt und ob darinnen einig mittel erfunden werden möchte, nothwendig
6
mit denn Churcölnischen ze consultiren, so ist zwar mit inen zinstags, den
7
20. huius, ein zusamenkunfft in domo comitis veranlaaßt worden, es seyend
8
aber die herren mediatores umb die bestimbte stundt, namblich 5 uhr nach-
9
mittags, darzwischenkommen.

10
Quorum propositio haec fuit: Perlegisse se scripturam nostram et de-
11
prehendisse rem in eo verti, ut aut putemus tractatibus hisce remoram
12
iniiciendam aut iam eo deuentum, ut spes progrediendi nulla supersit, aut
13
denique, ut modum quaeramus, quo Galli vehementius ad tractandum induci
14
possint. Credere se quidem perfacile nos hoc postremum intendere, sed
15
tamen monendos nos esse, quod ipsi hactenus nudo et simplici mediatorum
16
officio functi sint ac nullo prorsus modo partes arbitri aut iudicis sibi
17
sumere, multo vero minus in unius vel alterius partis fauorem quidquam
18
pronunciare voluerint. Qua in sententia cum firmiter perseuerare decreuerint,
19
rogare nos, ut ne eiusmodi stylo utamur, quo vel ipsorum honor periclitari
20
aut arbitrii determinatio ipsis attribui aut nimius partium fauor exprobarari
21
possit. Deprehendisse se quaedam verba, quae eiusmodi significationem prae
22
se ferre viderentur, atque rubrica subducta notasse; petere, siquidem scriptu-
23
ram istam in ipsorum manibus esse vellemus, ut deleantur, nihil hoc sub-
24
stantiae obfuturum. Interea liberum nobis esse, ut iniuriam non solum nobis
25
sed etiam ipsis mediatoribus eorumque superioribus factam in relationibus
26
nostris ad Caesarem, regem catholicum, ipsum summum pontificem, quoad
27
eius fieri possit, exaggeremus, modo ne ipsis necessitas imponatur hac
28
ratione vel nobiscum vel cum Gallis in qualemcunque controuersiam aut
29
disceptionem descendendi.

30
Deinde scire se oportere, an mens nostra sit, ut scripturam nostram Gallis
31
exhibere an vero argumenta duntaxat ibi comprehensa ipsis proponere
32
debeant. Si exhibendam Gallis putemus, id se quidem libenter facturos, sed
33
verendum esse, ne illis ad singula in scriptis replicantibus in longam prae-
34
cipitemur disputationem, quae facile dein ad ipsam congressuum dissolutio-
35
nem ansam dare posset. Sin is tantum finis nobis sit propositus, ut tanto
36
fortius Gallos ad media pacis proponenda impellere debeant, fideliter omnino
37
se officium suum facturos, sed minime dubitare Gallos his intellectis per-
38
contaturos, an haec talia in scriptis ipsis proposuissemus, atque adeo com-
39
municatione, quae ipsis commode negari nequeat, flagitaturos esse. Itaque
40
cogitare nos debere, an forte melius foret dictam scripturam recipere.

41
Nos re paulisper deliberata et inspectis locis, quae mutari petebant, respon-
42
dimus: Primo nihil minus nobis cogitatum, quam ut scripto hoc nostro ad
43
dissoluendos tractatus aut impediendos ansam ullo modo daremus, quin

[p. 243] [scan. 291]


1
diserte nos praefatos fieri hoc, ut ad hanc iteratam nostram instantiam maio-
2
rem et ipsi caussam haberent Gallos urgere et impellere, ut tandem ad media
3
pacis exponenda descendant. Secundo neutiquam nos ad iudicium aut arbi-
4
trium ipsorum prouocare, multo minus quicquam, quod in ipsorum qualem-
5
cunque tandem laesionem tendere ipsosve suspectos reddere possit, admit-
6
tere velle; usos nos verbis illis stipulatoribus et sponsoribus, non quod
7
directe tales fuissent, sed quod ipsis ultro citroque referentibus ista pro-
8
missio et repromissio inter nos et Gallos conuenisset. Certum autem esse
9
contractum stipulationis etiam per internuncios celebrari posse, itaque im-
10
proprie quidem et methaphorice nos locutos, sed ita, ut citra laesionem ullam
11
rei gestae tolerari possit. Caetera, quae de illusione Gallorum aduersus ipsos
12
mediatores eorumque superiores adduntur, in laudem potius ipsorum quam
13
in vituperium vertere. Nos tamen minime repugnare, quin ob caussas allega-
14
tas deleantur. Tertio vero nos statim, cum exhiberemus scripturam, signifi-
15
casse nos non postulare, ut eam Gallis offerant, sed tantum, ut maiori instan-
16
tia cum illis agere possent. Eam adhuc nobis mentem esse. Sed et alterum
17
nobis propositum esse finem, ut casu, quo Galli omnino contumaciter opinio-
18
ni suae priori inhaererent, quasi publica contestatio quaedam in manibus do-
19
minorum mediatorum extaret. Sed vero, quod negocium hoc cum Hispanis
20
commune sit, deliberare nos prius cum his velle, petere, ut tantillum nobis con-
21
cedant. Libenter sunt assensi rogantes, ut ipsorum monita singula illis quo-
22
que significare vellemus. Interea se colloquio cum iis supersedere velle.

23
Sub discessum dixerunt nouas cum hodierno cursore literas Parisiis adue-
24
nisse, quibus significatur omnino mandari Gallis, ut semotis subtilitatuum
25
ambagibus ad tractatus pacis progrediantur. Specialiter etiam Mazzarinum
26
dixisse, cum fama esset hos tractatus a pontifice ad curiam vocatum iri, aut
27
Munsterii aut nullibi pacem fieri oportere. Deinde rursus de dissensione
28
Auauxii et Seruienti quaedam adiunxerunt confessi ea caussa secretarium
29
Brasset

43
Jean Brasset, französischer Gesandtschaftssekretär, 1645 Resident in Den Haag.
venire et hanc dissensionem quasi potissimam caussam esse, cur
30
ad ipsam principalem tractationem hactenus perueniri non potuerit.

31

42
31 Als] am Rande: Consultatio cum episcopo Osnabrugensi eiusque adiunctis.
Als sie, herren mediatores, nun hinweg, hatt sich herr bischoff von Oßna-
32
brukh cum adiunctis eingestellt , wölchen erstens dasienig, waß am vorigen
33
tag bei einliferung der schrifft und dann bei disem andern actu vorgangen,
34
referirt und ihr meinung darüber begehrt worden.

35
Responderunt: 1. Waß die zuziehung ettlicher auß der reichsdeputation an-
36
langte, daß es zwar ein guette sach und hierdurch die confusion ex multitu-
37
dine zu verhüetten wer, es sei aber die fürsorg ze tragen, daß man schwerlich
38
darzu werde gelangen könden. Und weren solche deputati deputati deputa-
39
tionis, consequenter sine potestate, und möchten darwider die Franzosen
40
selbst als die andern stände excipiren. Sie vermeinten, omnibus modis solte
41
man darauff verharren, daß man der ständen insoweit nit vonnöthen, son-

[p. 244] [scan. 292]


1
dern das es beim reichsabschied ze lassen, und man wüßte doch noch nit, waß
2
die Franzosen proponiren wurden, ob es auch sachen von importantz und
3
solcher müh werth, das die reichsständt insgemein dazu gezogen werden
4
müßten; sie solten ihr proposition eröffnen, damit man alsdann de necessitate
5
status aduocandi iudiciren köndte. In secundo puncto, sovil die schrifft an-
6
langt, haben sie für guett angenommen, das die bedeütte passus nach be-
7
gehren der herren mediatoren verendert, sonsten aber darfür gehalten, sel-
8
bige sich in annemmung der schrifft, ad effectum den Franzosen desto besser
9
zuzesprechen haben, nit beschweren, und wan sie folgendts gleichwol unß
10
selbige wider zustellen wolten, auß ursach, daß sie denn Franzosen selbiges
11
ze communiciren nit benöthigt, wir es auch also geschehen lassen köndten,
12
dann der actus selbst sei contestatio gnug, das es an Ihr Kayserlicher Maie-
13
stät seitten nit gemanglet.

14

39
14 Bei] am Rande: A Caesare.
Bei nechster ordinari, den 20. huius seind von Kayserlicher Maiestät drei
15
schreiben einkommen. Daß eine vom 7. diß ist ein recepisse uff unser rela-
16
tion vom 25. Nouembris, darin Ihr Maiestät unser action gnädigst appro-
17
biren und für guett halten, auch weitern erfolgs erwartten [ 483].

18
Daß andere vom 3. diß, umb durch den herrn nuncium und Venetum ein
19
pass vor den Kayserlichen ambasciatorn in Spania, herrn marchese Carretto,
20
ze sollicitiren [ 484].

21
Daß dritte vom 5. diß, betreffend daß armistitium, bei herrn nuncio zu er-
22
kundigen, waß herr bischoff von Oßnabrukh deßwegen bei ime angebracht
23
haben möcht, darauff ze representiren, daß ja sehr bedenklich, von diser
24
materi ze handlen, ehe und dann man in denn hauptfridenstractaten einen
25
anfang gemacht oder einige hoffnung hab, das darzu geschritten werden soll;
26
mit beilag, waß deßwegen zwischen Churbayern und Maintz für schreiben
27
gewexlet, auch am Kayserlichen hof per Bauaricos representirt worden [ 485].

28
1644 XII 23
Freitag

40
28 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem.
Freytags, den 23. huius, referiren wir ad Caesarem in
29
anttwortt deß ersten schreibens, waß hieoben bei denn mediatorn gehandlet
30
ze sein über einliferung deß memorials angedeüttet würdt. Der andern zweyen
31
bevelchen halb vertrösten wir ferner negociacion und bericht [ 486]. Seind
32
hiebei auch die schreiben ettlicher reichsständen ad regem Galliae et plenipo-
33
tentiarios eius, ihre gesandten allherzeschikhen [ Anl. A-F], und ist diß letzte
34
ein sollicitation Suecorum ad deputationem Francofortensem. Und dieweil
35
ich auch hoc die auff herrn Prükelmeyers

41
Dr. Johannes Matthias Prückelmeyer (1589–1657), österreichischer Hofkanzler, kaiserlicher
42
Geheimer Rat. Vgl. O. von Gschliesser S. 232f und H. F. Schwarz S. 323–325.
de mandato Caesaris beschehen
36
erinnern herrn nuncium wegen des monsieur Brissé

43
Zur Reise Brégys nach Polen vgl. oben [S. 165.]
in Polen beschehenen
37
vortrags – namblich das selbiger könig die interposition zu Münster über sich
38
nemmen, ein treugam uff 16 jar tractiren solte, da dann Frankreich das Elsaß

[p. 245] [scan. 293]


1
ausserhalb Preysach abtretten, Catalonien, doch Perpignano und die graf-
2
schafft Rossiglione und waß in Niderlanden erobert außgenommen, restituiren
3
wolte – angesprochen (und mit diser occasion von ime verstanden, daß er in
4
particulari wie zugleich der Venetus mit don Saavedra und seinem modo trac-
5
tandi, sonderlich wegen obbedeütter memorialien, nit zefriden, auch bei inen
6
gar die meinung nit gehabt, daß sie selbige absolute et sine communi-
7
catione gegen denen Franzosen in handen zu behalten sich erclärt, sondern
8
dessen noch in zweifel stüenden, sonderlich wann sie denn Franzosen die
9
darinnen angeregte contestationes so pünctlich vorbringen solten, ich dar-
10
auff guett befunden, ime, nuncio, anzezeigen, wie daß unser meinung gar
11
nit wer, durch dises scriptum zu einiger weitterung oder stekung anlaeß ze
12
geben, sondern daß wir es allein pro memoria übergeben; wann sie also
13
unsere darinn eingefüertte motiui heraußgenommen und vermerkht hetten,
14
wurde unß nit zuwider sein, wann sie es schon ehe, dann sie zu denn Fran-
15
zosen kämen, unß wider zustellen theten, damit sie dennselben bezeugen
16
köndten, das sie von unß nichts schrifftlichs in handen hetten), als ist solcher
17
weiterer verlauff per postscriptum in der relation angezogen worden.

38
17 Wie] am Rande: NB. Memorialia contra Gallorum tergiuersationem progrediendi ad
39
tractatus principales.
Wie
18
dann eodem a meridie sie unser memorial herrn grafen wider zugeschikht,
19
und seind also beede primum et secundum bei diser relation ze finden.

20

40
20 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem 23. communiciren unß die von Oßnabrukh ihre a Caesare empfangne
21
resolutiones vom 7. Decembris. Recepisse uff ihr vorig relation, das sie ad
22
principales tractatus iuxta instructionem fortfahren, wan waß von wegen
23
Pommern vorkomme, ad referendum nemmen sollen. 2. In puncto armistitii
24
mit communication, waß deßwegen Bayern und Maintz gegeneinander ge-
25
schriben, daß man sich nach dem, waß Ihr Maiestät deßwegen an unß weit-
26
läuffiger geschriben, reguliren, sonst aber dahien vernemmen lassen soll, das
27
in progressu tractatuum schon die occasion sich geben werde, von disem
28
puncto ze reden, de 5. eiusdem. 3. Ihr relation ad Caesarem, waß mit denn
29
Schweden mit communication der proposition in scripto, auch in abschlagung
30
der passport vor Stralsundt gehandlet worden, de 22. Decembris [ 487].

31

41
31 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir inen unser heüttige relation ad Caesarem mit
32
vertröstung, die darin angezogne Kayserliche resolutiones inen mit nechstem
33
ze schikhen [ 488].

34
1644 XII 26
Montag

42
34 Lunae] am Rande: Visitatio domini nuncii eiusque relatio de actione cum Gallis super
43
nostris iteratis postulatis.
Lunae 26. huius inuisimus dominum nuncium hora
35
decima antemeridiana officii et adprecandi fausta Natalitia ergo. Qua occa-
36
sione ipse ad longum recensuit se et Venetum omnia et singula argumenta,
37
quae tum nos tum Hispani in nostris scripturis allegaueramus, excerpta Ita-

[p. 246] [scan. 294]


1
lico sermone punctatim ita connotasse, quasi ex suo ore prouenirent et ut
2
Gallis contestari possent nullam eiusmodi apud se a nobis extare scriptu-
3
ram; omnino conueniens esse iudicasse, ut nobis et Hispanis singulas remit-
4
terent, priusquam Gallos alloquerentur. Hispanos nonnihil tergiuersatos,
5
sed postero die, cum se accessissent, primo omnium, quae in sua durius dici
6
viderentur, auditis domini nuncii rationibus emendasse et, ut ad se dein reci-
7
peretur, consensisse.

8
Cum igitur praeterita die sabbati ipse et Venetus Gallos accessissent ac sin-
9
gula, quae a nobis, quae ab Hispanis dicerentur aut dici possent, ex schedula a
10
se conscripta exposuissent, illos multis ostendere quidem voluisse neutiquam
11
ipsis obiici posse, quod promissis non stetissent, sed, cum urgerentur, in eo
12
haesisse, quod licet semper haec pacis negocia coram statibus imperii tractari
13
debere replicarent, tamen confiderentur rem quasi inextricabilem fore, si
14
omnes conuenire deberent, ideoque adiicerent hoc se non petere sed con-
15
tentos fore, si modo in forma collegii totum imperium repraesentantis ad-
16
essent. Nihilominus se ab illis nullam omnino determinationem, quale illud
17
collegium esse, quot statibus constare aut quamdiu ipsorum aduentus, an
18
duobus, tribus aut pluribus mensibus, expectari deberet extorquere potuisse.
19
Obiecisse illos Caesarem impedire, qua minus ordines aduentarent. Sed
20
responsum Caesareanos eadem facilitate hoc negaturos, qua illi assererent; illis
21
incumbere probationem, non his.

22
Tandem cum multa hinc inde disputa[ta] fuissent, Gallos petiisse tempus ad
23
deliberandum; se cum Suecis hac de re communicaturos et post tres qua-
24
tuorue dies responsum daturos. Inter caetera Seruientum quaesisse, quid, si
25
Galassus caecidisset Torstensonium, quid facturos Caesareanos putarent,
26
innuens sibi iam victoria utendum, quam hic aduersus Gallassum obtinuisse
27
diceretur. Sed illi replicatum defunctum Caesarem rebus suis feliciter eun-
28
tibus et hunc modernum semper ad pacem faciendam promptos se osten-
29
disse. A curia Parisiensi semper scribi, quantumvis prospere res ipsis suc-
30
cederent, serio tamen pacis negotium promotum cupere reginam et reliquos,
31
quorum in manu regni administratio est. Praestarent id re ipsa, alioqui non
32
effugituros reprehensionem, quasi simulate pacem ostentassent bello interim
33
praelato. Haec et multa alia dominus nuncius.

34
Cui a nobis significatum Gallos monuisse protestantes, ut de conuentu quo-
35
dam separatim instituendo cogitarent ad dissipandum istum Francofurten-
36
sem, et expectare responsum, quo obtento in animo ipsos habere locum, ubi
37
conuenire debeant, ipsis determinare. Ad ea excanduit dicens Gallos semper
38
in curia confaederationes cum haereticis factas negasse atque adeo faedus
39
Suecicum magno studio occultasse, factum id tandem palam, nunc in dies
40
maiorem ipsorum cum haereticis amicitiam, foedera et coniunctiones detegi.
41
Sub discessum rogauimus, ut pro impetrando saluo conductu pro marchione
42
di Carretto, oratore Caesareo in Hispania, qui permittente Caesare in Germa-
43
niam redire cogitaret, ad curiam Parisiensem scriberet. Id enim Caesarem
44
desiderare. Pollicitus est se hoc libentissime facturum et ad nuncium apo-

[p. 247] [scan. 295]


1
stolicum Parisiis

42
Niccolò Guidi di Bagno.
agentem scripturum, ut impetratas huiusmodi literas ad
2
nuncium Madritensem

43
Giulio Rospigliosi (1600–1669), Nuntius in Madrid 1644–1652, Kardinal 1657, seit 1667
44
Papst Clemens IX.
mitteret.

3
A meridie Venetum ob simile faustae adprecationis officium accessimus, ubi
4
is haud dissimilia de Gallis disseruit. Ex cuius oratione quatuor potissimum
5
notanda veniebant: 1. Quod Galli Caesarem incusarent, quasi status imperii
6
impediret, quominus ad loca congressuum venire possent, unde putabat
7
ipsum publico scripto declarare debere, quod neminem prohiberet, sed nec
8
ullum cogeret. 2. Ut conuentum ex circulis omnibus imperii constitutum
9
institui permitteret, in quo inhaerere viderentur. 3. Ut vel saltem hoc con-
10
cederet, quo certi deputati ex diaeta Francofurtensi ad congressum Mona-
11
steriensem admitterentur. 4. Ut Treuirensis in loco quodam tertio seorsim a
12
Caesare agere permitteretur, quo palam constare possit ipsum ut captiuum
13
non detineri. Sed de his omnibus non se prius ad nos relaturum, nisi Gallo-
14
rum responsum accepissent.

15
Nos ad singula, quae opus essent, respondimus per discursum. Et primo Cae-
16
sari iniuriam fieri, ut qui nihil aliud ageret, quam ut ne status a solitis comi-
17
tiorum formulis secessionem facerent. Caetera aduersariis probationem in-
18
cumbere. Ideoque Caesarem non teneri ad eiusmodi declarationes, cum sim-
19
plici se negatione possit defendere. Ad secundum, circularem conuentum non
20
minoribus difficultatibus quam ipsa uniuersalia comitia obnoxium ideoque
21
ad praesens negocium impratticabilem. Ad tertium, medium hoc unicum et
22
solum esse, quo omnibus satifieri quodque absque multa temporis iactura
23
effectum dari posset. Et cum Venetus diceret Gallos hic conqueri Caesarem
24
tantum eos status eligere, qui sibi fauentes essent, respondimus sine funda-
25
mento haec dici, cum ista deputatio imperialis sit radicata in constitutionibus
26
imperii legesque habeat certas, quas Imperator praeterire non possit, et
27
delectum eorum, quos huc mittere deberent, non penes Caesarem, sed penes
28
ipsos status esse. Omnino tamen sciri oportere, an Galli hoc modo contenti
29
sint futuri. Ad 4. nihil inconsulto Caesare statui posse.

30
Deinde ille ad flagitationem Suecorum de mediatis statibus digressus. Cum a
31
nobis didicisset id a Caesare in praeiudicium eorum statuum immediatorum,
32
quibus isti mediati subiecti essent, fieri non posse, sed hoc tantum a volun-
33
tate immediatorum dependere, statim intulit: ergo Suecis dicendum, ut agant
34
prius cum immediatis, an illi mediatos, hoc est suae ditioni subiectos, huc
35
adesse pati possint. Nos: id quidem fieri posse, nam etsi compareant, tamen
36
ius dicendae sententiae in negociis tractandis non habituros. Postremo et de
37
incommoditate tractandi per distincta congressuum loca caepit loqui et, an
38
res eo deduci possit, ut Osnabrugensis tractatus huc transferretur. Nos: hoc
39
a consensu partium dependere; si nullum aliud impedimentum ad tractatio-
40
nem pacis ineundam obstaret, Caesarem forte non repugnaturum, de quo
41
tamen mandatum expressum non haberemus.

[p. 248] [scan. 296]


1
Conclusio igitur colloquii fuit expectare nos debere, quid Galli post habi-
2
tam cum Oxenstirna deliberationem responsuri sint. Deinde pro re nata
3
ulterius de his agi posse. Se interea occasionem quaesiturum, ut cum dicto
4
Oxenstirna colloqui possit, omnemque operam adhibiturum, ut ipsum quo-
5
que in sententiam pertrahat.

6
1644 XII 27
Dienstag

37
6 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 27. huius, berichten wir die von Oß-
7
nabrukh, warauff es mit der Franzosen erwarttender anttwortt stehe, com-
8
municiren inen von Kayserlicher Maiestät empfangne nechste resolutiones
9
[ 489].

10

38
10 Eodem] am Rande: Veneti reuisitatio ad nos et discursus de Oxenstiernae aduentu,
39
saluo conductu pro Stralsundianis.
Eodem a meridie reuisit ad nos Venetus officii caussa, ubi inter confabulan-
11
dum recensuit se voluisse inuisere Oxenstiernam, sed ex responso animad-
12
uertisse ipsum quodammodo hoc officii genus auersari, misisse tamen secre-
13
tarium coronae Milonium nomine, qui nunciaret Caesareanos Osnabrugis
14
aliquanto difficiliores esse, quam par fuerit, in concedendo saluo conductu
15
pro Stralsundianis rogaretque, ut nobiscum agere vellet, quo nostris autores
16
essemus annuendi postulatis Suecorum. Sed ipsum statim replicasse Suecos
17
hoc loco rem postulare prorsus alienam a ratione et quae ex conuentione
18
praeliminari defendi nequiret. Istam ciuitatem esse subordinatam alterius
19
iurisdictioni, agere ipsos potius cum marchione Brandeburgensi debere,
20
Caesarem enim haec talia, quae in praeiudicium ordinum imperii immedia-
21
torum tenderent, minime admissurum.

22
De deputatione circulorum hunc secretarium hoc insinuasse, quasi Caesar
23
iam consenserit ac in specie consensum suum literis ad circulum Franconiae
24
declarauerit. Nos, id verosimile haud esse, cum Caesar nobis iniunxerit, ut
25
diligenter caueremus, ne in huiusmodi conuentum consentiatur, et ea
26
maxime caussa dietam Francofurtensem continuandam velle, ut praecidatur
27
occasio circulariter deputandi, ubi plura circa huiusmodi deputationem in-
28
conuenientia exposui et, quam originem, caussam, finem ac modum diaeta
29
ordinaria imperii habeat, exposui indeque demonstraui aduersarios caussam
30
omnino nullam habere, cur ea reiecta ampliorem desiderare deberent.

31

40
31 Dinstags] am Rande: Resolutiones a Caesare wegen der correspondentz nach Rom.
41
Insinuation beim nunzio.
Dinstags, den 27. huius, empfangen wir a Caesare zwei schreiben, daß erste
32
vom 10. diß, darinn bevohlen würdt, dem Kayserlichen ambassadorn zu Rom,
33
herrn duca Sauelli

42
Federico Savelli (gest. 1649), duca di Savelli, principe di Albano, Bruder des Kardinals Savelli,
43
kaiserlicher Botschafter in Rom 1644–1649.
wochendtliche relation von denn fridenshandlungen
34
zu thuen, damit er sich in seinen negociis bei Päpstlicher Heyligkeit darnach
35
ze richten wissen möge. Sodann bei dem herrn nuncio cum dexteritate anze-
36
bringen, wie das Ihr Maiestät seine actiones zu sonderm gefallen gereichten

[p. 249] [scan. 297]


1
und ine ersuchten, noch fürders darinnen ze continuiren, auch bei Ihr Päpst-
2
licher Heyligkeit ze remonstriren, waßmassen es an Kayserlicher seitten nit
3
ermanglen thet, den friden ehist und auffrichtig ze schliessen etc. [ 490]. Daß
4
ander vom 13. eiusdem ist ein recepisse uff unser relation vom 2. diß mit
5
approbation unserer handlung [ 491].

6

37
6 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, Stralsundt und mediatständt.
Eodem communiciren unß die von Oßnabrukh de 26. huius, daß die Schweden
7
darauff verharren, alle und iede reichsstände bei denn tractaten ze haben, wie
8
auch, daß inen die begehrte passport vor die statt Stralsundt und andere
9
mediatos nit sollen versagt werden, anderst sie zu keinen tractaten vorgehen
10
wöllen [ 492].

11
1644 XII 30
Freitag

38
11 Freytags] am Rande: Ad Caesarem, de armistitio noch nichts vorkommen.
Freytags, den 30. huius, referiren wir ad Caesarem,
12
waß sich bei beeden mediatorn in derselben besuchung wie obvermeldt ver-
13
loffen und daß noch von denn Franzosen kein erclärung erhalten worden,
14
waß auch beim herrn nuncio in puncto armistitii negocirt und vernommen
15
worden, mit bedeüttung deß empfangs nechstgemeldter beeden bevelchen,
16

39
16 item] am Rande: Umb pass vor marchese Carretto.
item waß beede mediatores sich wegen außbringung eines passports am
17
Französischen hof für den herren marqués von Carretto anerbotten.

40
17 Dabei] am Rande: Lutherische ad particularem conuentum.
Dabei
18
würdt auch vermeldt, ob solten die Franzosen den Lutherischen vorge-
19
schlagen haben, zu vertrennung deß Frankfurthischen deputationstages ei-
20
nen absonderlichen conuentum anzestellen [ 493].

21
Eodem communiciren wir dise relation nach Oßnabrukh [ 494].

22

41
22 Eodem] am Rande: Savelli.
Eodem referiren wir den statum hiesiger tractaten nach Rom an duca
23
Savelli [ 495].

24
Eodem mihi refertur consultationem Oxenstirnae cum Gallis tribus punctis
25
stetisse: 1. de negocio propositionis quid faciendum, 2. de iteratis ad diaetam
26
Francofurtensem literis, quibus denuo Munsterium venire iubentur, quae
27
hodierno die a solo Seruiento, contradicente licet Auauxio, exaratae sunt,
28
3. de statibus circuli Westphalici conuocandis.

29

42
29 Eodem] am Rande: Ad Caesarem von Pfaltz Newburg angemaaßtem craißaußschreiben.
Eodem referirn wir auch ad Caesarem, waßgestalt der herr pfaltzgraf zu
30
Newenburg sich angemaaßt, einen craißtag in Westphalen und nach Cöln
31
auff den 18. Januarium außzuschreiben, und waß deßwegen mit herrn bi-
32
schoff von Oßnabrukh conferirt worden [ 496].

33
1644 XII 31
Samstag

43
33 Sambstags] am Rande: An marchese Carretto de saluo conductu ex Gallia.
Sambstags, den letzten huius, berichten wir herrn
34
marchese di Caretto nach Spanien, das herr nuncius apostolicus und orator
35
Venetus sich erbotten, am Französischen hof daranzesein, daß ime ein paß-
36
port, sein weg durch Frankreich ze nemmen, ertheilt werden möchte [ 497].

[p. 250] [scan. 298]


1

37
1 Eodem] am Rande: Reuisitatio domini nuncii ad nos, simul nostra expositio Caesaris
38
in ipsum beneuolentiae.
Eodem inuisit nos dominus nuntius ob salutationes Natalitias, ubi et, quod
2
Caesar nobis de officio apud ipsum circa continuationem boni affectus per-
3
agendo iniunxerat, executi sumus. Quod magna gratiarum actione accepit
4
respondens posse nos Caesareae maiestati confirmare se omnem operam stu-
5
diumque in eo positurum, ut suae maiestati in hoc negocio pacis quam
6
optime satisfaciat. Et diligentissime de singulis summum pontificem infor-
7
maturum esse, quod et hactenus sine omni partium affectu fecisset. Interea
8
tamen hoc nos monitos velle, ut caute de commendatione ipsius loqueremur
9
et scriberemus, nedum aliquanto apertius, quae ad fauorem ipsius pertine-
10
bunt, diceremus. Galli inde occasionem arripiant ipsum quasi suspectum et
11
partialem traducendi.

12
1645 I 2
Montag Lunae 2. huius reuisit ad me etiam pari officio, ubi
13
discurrendo retulit Seruientum sibi quasi confessum denuo Francofurtum
14
scriptum esse, ut venirent huc imperii status, sed nutu quasi auersante, unde
15
colligi ipsum solum scripsisse, cum Auauxius negauerit hoc a se factum.
16
Deinde quaesisse Seruientum, an verum, quod pontifex vellet inter princi-
17
pes Italiae ligam facere. Ad hoc se respondisse, se quidem non scire, quid
18
facturus sit, videri tamen has esse cogitationes inanes, cum iam pax in Italia
19
sit et hic quoque pacem fieri spes sit. Si tamen pontifex animaduertat pacem
20
coire non posse, procul dubio ipsum de tali remedio cogitaturum, cum
21
ardentissime pacem desideret. Ad ea Seruientum quasi attonitum subticuisse.
22
De responso autem ad nostras sollicitationes super propositione nihil ipsum
23
aliud tetigisse, quam se adhuc in consultatione esse.

24

39
24 Deinde] am Rande: Hac de re scripsi an Prükelmayr.
Deinde nuncius mentionem fecit principem Sulmonensem

42
Marcantonio Borghese (1601–1658), principe di Sulmona (Kgr. Neapel), Grande von Spanien,
43
Neffe Papst Pauls V.
desiderare a
25
Caesare comitatum quendam in Istria coemere et in precium offerre duos
26
auri milliones.

27
1645 I 3
Dienstag

40
27 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh.
Vom freytag, 30. Decembris, communiciren unß die
28
von Oßnabrukh ihr relation ad Caesarem, so allein diß innhalt: 1. daß noch
29
an sie principaliter wegen translation deß Oßnabrukhischen convents nach
30
Minster nichts gelangt, wer aber sag unter den mediatorn, also gutt, daß
31
man nun Ihr Maiestät intention wüßte, quod est, de communi consensu
32
hoc fieri posse. 2. Im hauptwerkh stehe es noch uff dem, waß die Schweden
33
nach gehaltner conferentz cum Gallis sich erclären werden. 3. Den Schwe-
34
den wer ex superabundanti angezeigt worden, daß der graf von Lamberg nit
35
incognitus alda wer, nichtsdestoweniger aber noch nit visitirt worden [ 498].

36

41
36 Nach] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Nach Oßnabrukh remittiren wir dise communication mit bericht, das die

[p. 251] [scan. 299]


1
Franzosen quoad propositionem sich noch nichts erclärt hetten, herr nun-
2
cius auch wenig lust ad translationem tractatus hette, de 3. huius. Und
3
weil ante expeditionem ihr weiter schreiben et relatio ad Caesarem ein-
4
kommen, ut sequitur, so haben wir gleich ein postscriptum in dessen
5
beanttworttung eingelegt, die Stralsundtsche verglaittung betreffend [ 499].

6

35
6 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh.
Dinstags, 3. huius, empfangen wir von Oßnabrukh communication relationis
7
ad Caesarem, das die Schweden nochmaln uff verglaittung der statt Stral-
8
sundt und anderer mediatständt verharren, mit anzeig, wir und der Venetus
9
solches gebilligt haben solten, quod tamen verum non esse respondimus ut
10
supra [ 500].

11
1645 I 4
Mittwoch

36
11 Sequenti] am Rande: A Caesare approbatio nostrae propositionis et factae acceptationis,
37
quae a Gallis data.
Sequenti die empfangen wir a Caesare zwo resolutio-
12
nes. Die erst vom dato Lintz, den 21. Decembris, auff unser relation vom
13
9. eiusdem, darinnen Ihr Maiestät den actum communicatae propositionis
14
Gallicae gnädigst approbiren als wolgethan. Erkennen der Franzosen tergi-
15
uersation, bevehlen ein conceptum protestationis auffzesetzen und vordrist
16
ad reuidendum ze überschikhen.

38
16 Sodann] am Rande: Churtrier.
Sodann bewilligen, daß die Franzosen deß
17
churfürsten von Trier passport ime per nuncium apostolicum hic et in aula
18
Caesaris möchten zukommen, auch sein erclärung darüber vernemmen
19
lassen, anden dabei die lange hinderhaltung der Franzosen, so unzweifel ex
20
mala intentione geschehen [ 501].

21

39
21 Die] am Rande: Bayeri armistitium et desuper instructio.
Die andere betrifft daß von Churbayern vorgeschlagne armistitium, wie
22
man sich in euentum bei denn tractaten, waß darvon vorkommen thet, ver-
23
halten und zeit gewinnen soll, damit Ihr Maiestät dessen vordrist berichtet
24
und resolution erwarttet werden köndt, de 22. Decembris [ 502].

25
1645 I 6
Freitag

40
25 Freytags] am Rande: Ad Caesarem de nuntio.
Freytags referirn wir ad Caesarem 1. deß herrn nuncii
26
erclärung uff die gegen im beschehene danksagung und ansuchen, alles fleissig
27
nach Rom ze referiren [ 503],

41
27 2.] am Rande: In puncto armistitii.
2. daß in puncto armistitii noch nichts vorkom-
28
men [ 504],

42
28 3.] am Rande: In puncto der Frantzosen tergiuersation.
3. daß die Franzosen noch verharren, vor ankunfft der reichstan-
29
den zu keiner handlung ze schreitten, und waß man deßwegen in Frankreich
30
coram statibus illius regni außkommen ze lassen rathsamb achten wolle. Item,
31
waß es mit der angedeütten protestation vor eine beschaffenheit hab [ 505] ,
32
alles de 6. Januarii.

33

43
33 Eodem] am Rande: Oßnabrukh.
Eodem 6. huius communiciren wir auch denen zu Oßnabrukh unser relation
34
quoad tractatus principales [ 506].

[p. 252] [scan. 300]


1
Eodem empfangen wir von inen weiter nachricht, daß die Schweden zu-
2
gleich noch uff ihrer praetension, die status mediatos ad congressus zu ver-
3
glaitten, verharren, deßwegen sie denn Kayserlichen commissariis nach
4
Frankfurt allen verlauff geschriben [ 507].

5

40
5 Eodem] am Rande: Savelli.
Eodem schreiben wir auch an duca Savelli nach Rom [ 508].

6

41
6 Eodem] am Rande: Mediatores ad nos et Hispanos de Gallorum constanti tergiuersa-
42
tione.
Eodem a meridie hora circiter quarta conuenerunt nos et Hispanos domini
7
mediatores nobisque retulerunt, etsi denuo cum Gallis instantissime egissent,
8
quo tandem ad tractatus principales progredi vellent, nihil tamen obtineri
9
potuisse, quin etiamnum postulasse, ut per aliquot dies adhuc expectaretur,
10
sese propediem mentem declaraturos, interea tamen ad certum tempus se ad-
11
stringere noluisse. Caussari Suecorum cunctationes et quod adhuc ad postre-
12
mas literas responsum a diaeta Francofurtensi expectent. Inter caetera alle-
13
gasse, quod ipsi nos propter caussam Danicam quattuor integris mensibus
14
nihil agere volentes patienter expectauerint, hinc non de mensibus sed paucis
15
diebus agi et nos tantam impatientiam ostendere; deinde mirandum esse, cum
16
Sueci parem quasi propositionem cum ipsis exhibuerint, illis tamen nihil
17
obiiciatur. Sed ex informatione a nobis dudum accepta respondisse moram
18
ob caussam Danicam non a nobis, sed ab inuasione Suecorum processisse.
19
Deinde Suecos propositionem suam non ex condicto fecisse, itaque nihil ipsis
20
de fide minus seruata obiici potuisse. Cum Gallis autem diserte actum, ut
21
propositio circa principales tractatus caussae exhiberi deberet.

22
Nos, expectandum quidem esse, sed interea etiam Caesari cogitandum de
23
remedio fore. Et quae a sua maiestate circa Treuirensem accepissemus, expli-
24
cauimus. Tum mediatores, a Gallis hoc inprimis urgeri, quod vigore salui
25
conductus generalis huic electori, cum inter imperii principes numeretur,
26
non minus quam caeteris liber accessus patere debeat.

27
Respondimus generalem saluum conductum intelligendum esse caeteris
28
paribus, si status in conditione tali esset, ut mittere possit. Deinde etsi elector
29
inter principes numeretur, tamen ipsum dignitate quasi suspensum et ob
30
feloniam processui iuridico implicatum. Quod et ipsum dominus nuncius
31
confirmauit dicens se Gallis obiicientibus ipsum absolutionem a summo
32
pontifice impetrasse respondisse, quod errent. Processum non esse continua-
33
tum, nedum finitum. Tertio ostendimus ex collatione saluorum conductuum
34
Caesaris mentem minime fuisse, quod per generalem saluoconductum de-
35
beat ipsemet habere potestatem veniendi, cum in eo, quem ad instantiam
36
Gallorum concesserit, specialem saltem potestatem ipsi faciat mittendi suos
37
deputatos, quamvis in aliis dicatur, quod vel ipse princeps venire vel suos
38
mittere possit.

39

43
39 Sub] am Rande: Galli plenipotentiam nouam habent.
Sub discessum nobis indicarunt Gallos iam suam accepisse renouatam pleni-

[p. 253] [scan. 301]


1
potentiam . Venetus etiam innuit, quod cum ipse et dominus nuncius super
2
ista Gallorum cunctatione acriter Parisios scripserint, expectare se ad proxi-
3
mum ordinarium aliquod responsum, et forte etiam Gallos hoc expectare.

4
1645 I 10
Dienstag

37
4 Dinstags] am Rande: A Caesare.
Dinstags, den 10. huius, empfangen wir a Caesare
5
schreiben, daß unser relation vom 16. Decembris nit einkommen, auch die
6
gantz Cölnische post zurukhgebliben, dessen ursach nachzeforschen und zu
7
berichten [ 509].

8

38
8 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von Oßnabrukh, das die Schweden noch uff ihrer praetension mit
9
Stralsundt verharren und sich nun nit mehr uff unser und deß Venetianischen
10
ambassador testimonium berufen, sondern sagen, allein der bischoff von
11
Oßnabrukh were so starkh darwider, die Kayserlichen wurden es an ihrem
12
ortt wol gehen lassen. Sodann, das die Kayserliche besatzung auß Forstenaw

41
Fürstenau, Stadt und Amt im Stift Osnabrück.

13
deß verstorbnen Portugisischen gsandten leichnamb

42
Rodrigo Botelho de Moraes (gest. Dez. 1644).
, so under deß Oxen-
14
stirns paßzettl nach Minden gefüeret werden sollen, auffgefangen. Dessen die
15
Schweden als wider die praeliminarconvention ze sein sich beclagt, relaxa-
16
tion und abstraffung begehrt. Darüber unser guettachten zu ertheilen, de 9.
17
eiusdem [ 510b].

18

39
18 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem, schreiben wir nach Oßnabrukh, das die mediatores berichtet, bei
19
denn Franzosen nichts zu erhalten sei [ 510a].

20
Eodem, zinstags nachmittag, haben wir dessentwegen mit dem herren bi-
21
schoffen in presentia seiner adiuncten conferirt , da dann daßienig resolvirt
22
worden, waß im concept ad Osnabrugenses commissarios ze sehen [ 511],
23
de 11. huius.

24

40
24 Sonsten] am Rande: NB: Bischoffs von Oßnabrukh discurs cum Gallis et Veneto.
Sonsten hatt er, herr bischoff, mit diser occasion unß auß seinem protocoll
25
weittläuffig verlesen, waß er den 5. huius mit denn Frantzosen und dann
26
auch den 7. eiusdem mit dem Venetianer conversirt, dessen summa in
27
dem bestehet, daß er bei denn Franzosen wegen der Hessischen guarnison in
28
Neüß insolentz in puncto religionis clagt und umb remedium gebetten, wie
29
auch, waß ime die Schweden in simili bei seinen bisthumben vor eintrag
30
theten. Darauff sich die Franzosen zwar alles guetts anerbotten, aber dabei
31
vermeldt, daß sie ihre confederatos nit zwingen köndten, sondern mit
32
manier sie disponiren müßten, wölches ime ursach geben, inen mehrers in
33
die wollen ze greiffen und die pericula catholicae religionis vor augen ze
34
stellen. 2. Hette er inen den langen auffhalt mit ihrer proposition ad pacem
35
verwisen und alle inconuenientia mit praetendirter anwesenheit aller reichs-
36
stende remonstrirt. Seruient hette geanttworttet, sie köndten einmal nichts

[p. 254] [scan. 302]


1
thuen, biß alle stände beisamen. Ipse respondit, ergo begehrten sie kein friden
2
ze machen, weil das praesuppositum nimmer geschehen würde. Da weren sie
3
auff deß Kaysers abusum potestatis kommen, der machte krieg, wa er wolte,
4
und zoge das reich darein, als mit Mantua und Polen. Solches müeßte vor-
5
kommen werden. Respondit, das Mantuanische wesen sei verglichen und die
6
iustitia pro et contra emissis hinc inde libris disputirt worden. Desgleichen
7
habs mit Polen sein richtigs. Der Kayser hab seine leges imperii; wann
8
man ine nit angreiff, werde er sich wol in derselben schrankhen halten. Der
9
Kayser, sagten die Franzosen, lassen sich ab Hispanis guberniren, das köndte
10
man nit gestatten. Respondit, da gehördt noch beweisung zu, die krieg
11
betreffend, were deren keiner vom ietzigen Kayser angefangen, sondern uff
12
iro erwachsen, man mueßt ja einmal zum friden kommen. Die Spanischen
13
hetten ihre begirdt ad pacem verbis et opere contestirt. Die Franzosen soltens
14
auch thuen. 3. Weren sie uff deß churfürsten von Trier sach kommen, für
15
unbillich angezogen, daß er allein propter protectionem a Gallo quaesitam,
16
die im doch der Kayser nit hette geben könden, nun ins zehend jar gefangen
17
sitzen soll. Respondit mit außführung, das er noch weit andere sachen
18
contra Caesarem, imperium, wider die churfürstliche verbrüederung tractirt
19
und durch den monsieur Chaumont

43
Melchior Mitte de Chevrières-Miolans (um 1586–1649), marquis de Saint-Chaumont. Zu den
44
Verhandlungen vgl. H. Weber S. 261 ff und S. 283ff.
unveranttworttliche consilia mit
20
Frankreich gehandlet, deren protocolla authentica und instructiones man
21
alle in handts hette. Servient aiebat, es wüßte niemandt besser von der sach
22
als er, weil er damaln secrétaire d’éstat gewesen und alles durch sein handt
23
gangen. Wie der aber gehördt, daß man alle originalia bei der handt, were er
24
quasi attonitus dagesessen, und hette d’Avaux endtlich gesagt, sie hetten von
25
solchen sachen nichts gewüßt, wolten disem und andern discurs, darumb sie
26
ime gedankht, weiter nachdenkhen und mit ehistem sich in puncto proposi-
27
tionis vernemmen lassen. Im hinaußgehen hette d’Avaux, doch unvermerkht
28
deß andern, zu ime gesagt, signore principe, non tardaremo molto con la
29
nostra proposizione, aber sobaldt sich der ander wider zurükhgewendt, still
30
geschwiegen. Daher wol gesehen, das sie dißortts nit d’accordo seyen.

31
Sed nota, in verlesung diser sachen kundte er daß salta per tria besser verste-
32
hen als jener pfaff, wölcher ein kindt tauffen wolt und in ersehung diser wortt
33
dreymal vom altar uff und abgesprungen, weil er nit verstunde, das er dar-
34
durch 3 plätter umbzekehren ermahnt wuerde. Dann er kehrte ein gantzes
35
blatt umb, überhupfft ein halbe seitten, mit vermelden, da ists transponirt.

36

42
36 Aber] am Rande: Churbayrische accommodatio neutralitatis.
Aber da ist sonder zweifel referirt gewesen, waß er wegen Churbayerns
37
accommodation negocirt. Darvon ich ad Caesarem ein particular geheimbe
38
relation ex relatione noti correspondentis gethan [ 512].

39
Seines discurs bei dem Veneto ist allein diß notabel, das er andeüttung ge-
40
than, den churfürsten von Trier an ein neutral ortt ze transferiren als Chur-
41
bayern oder Cöln oder auch ein reichstatt. Episcopus respondit, da wer noch

[p. 255] [scan. 303]


1
die frag, obs der ein oder ander annemmen wurde. Lieffen auch sonst noch
2
mehr considerationes mit under. De caetero ist von deß churfürsten von
3
Brandenburg gesandtschafft, das die nunmehr sich uff den weeg zu begeben
4
bevelcht, der graf von Wittgenstein

38
Johann VIII. Gf. von Sayn-Wittgenstein-Hohenstein (1601–1657), kurbrandenburgischer Gehei-
39
mer Rat und Primargesandter. Vgl. ADB 43 S. 619–623.
caput legationis hic et Osnabrugi sein
5
würdte, discurirt worden. Item, pfaltzgraf von Newenburg woll in person
6
herkommen, lass ein hauß bestellen.

7

35
7 Dinstags] am Rande: Relatio ad me de Gallorum intentione pontificem a mediatione
36
excludendi.
Dinstags ut supra ist mir per P. Bonauentura

40
Angaben zur Person konnten nicht ermittelt werden.
capucinorum referirt worden,
8
das mit heuttiger post den Frantzosen brieff auß Pariß einkommen, wie daß
9
daselbst uff deß Venetianischen ambassadors eingelangten bericht, ob solte
10
die mora pacificationis auff denn Franzosen bestehen und sie sich zu anfang
11
der handlung nit accommodiren wollen, sowol bei denn königlichen consiliis
12
als auch bei der populage grosses tumultuiren entstanden, also daß das parla-
13
ment sich hette dareinlegen und die versicherung gethan werden müessen, daß
14
nit allein denn Französischen plenipotentiariis nach Münster mit allem ernst
15
zugeschrieben, sondern auch ein aigner currier, umb der sachen rechten
16
grundt einzelangen, abgeferttigt werden solte. In disem schreiben were auch
17
per zifras angemeldt, daß man von Pariß ein eignen ambassador nach Rom
18
abgeferttigt

41
Nicolas Bretel (um 1609–1648), sieur de Grémonville, französicher Gesandter in Venedig 1643–
42
1647, war im November nach Rom geschickt worden. Der dortige Gesandte Melchior Mitte de
43
Chevrières-Miolans, marquis de Saint-Chaumond, wurde abberufen, da man ihn für die Niederlage
44
der französischen Partei im Konklave verantwortlich machte.
, um den soccorso, so der Papst dem Kayser versprochen, abzu-
19
wenden und im fahl, es nit ze erhalten, zu protestiren, daß man den Papst füro-
20
hien vor keinen mediatoren erkennen wolte. Ferner werde der Venetianische
21
ambassador ersucht, zwischen beeden Französischen gesandten mittler zu sein
22
und sie miteinander zuvergleichen. Id cum sine multa partialitate fieri nequeat,
23
certum est ipsius interpositionem Caesareanis suspectissimam esse debere.

24
1645 I 13
Freitag

37
24 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 13., referiren wir ad Caesarem: 1. das dem
25
postmangel nachgefragt werden solle, schikhen inmittelst copiam voriger rela-
26
tion de 16. Decembris, 2. daß die mediatores angezeigt, die Franzosen bliben
27
noch uff ihrer tergiversation und daß sie gern den churfürsten von Trier an
28
einem neutral ortt hetten, damit sie mit im libere correspondiren köndten,
29
3. verlauff mit abfüerung deß Portugisischen gesandtens leichnamb nach
30
Vorstenaw, 4. deß bischoffs von Oßnabrukh discurs mit denn Frantzosen,
31
5. anzeig der churfürstlich Brandenburgischen gesandten vorstehender an-
32
kunfft wie auch des pfaltzgrafen von Newburg, 6. beilag schreibens an die
33
Kayserlichen commissarios zu Frankfurt wegen deß Servients schreiben an
34
die reichsdeputation [ 513].

[p. 256] [scan. 304]


1

35
1 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem an Ihr Kayserliche Maiestät relation von der ritterschafft in Oost-
2
frießlandt einkommnen anbringens, ihre tractaten mit denen Hollendern we-
3
gen außschaffung der Hessischen völkher und anstellung aigner landts-
4
defension [ 514].

5

36
5 Eodem] am Rande: Nach Frankfurt.
Eodem schreiben wir nach Frankfurt an die Kayserlichen commissarios we-
6
gen deß Servients an selbe reichsdeputation abgangnen einladschreibens ad
7
tractatus und darinn begriffner unverhoffter anzügen, mit bericht, wie es
8
damit beschaffen und das sie deßwegen bei der reichsdeputation erinnerung
9
thuen solten [ 515].

10

37
10 Eodem] am Rande: Ad Sabellium.
Eodem schreiben wir an duca Savelli mit bericht, das die Franzosen noch uff
11
ihrer verzögerung verharren, item das die Französische regierung durch
12
ihren ambassadorn zu Rom deß Papsts secours für Ihr Kayserliche Maiestät
13
zu verhindern oder widrigenfahls wider sein interposition ze protestiren vor-
14
habens. Legen auch bei copiam deß Servientischen brieffs an die reichsdepu-
15
tation mit bemerkung seiner imposturen [ 516].

16
Eodem an postmeistern zu Cöln

42
Johann von Coesfeld genannt zum Bach.
umb bericht, warumb selbiges pacquet vom
17
16. Decembris zuruckhbliben und am Kayserlichen hof nit einkommen [ 517].

18

38
18 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem communiciren die von Oßnabrukh, das die Schweden ihren streit
19
von verglaittung der statt Stralsundt und anderer mediatständen uff die an-
20
kunfft der Churbrandenburgischen gesandten remittiren, item waß sie wegen
21
deß Bottelli leichnamb ad Caesarem schreiben [ 518].

22
1645 I 14
Samstag

39
22 Sambstags] am Rande: Nach Oßnabrukh von der Schweden liga offensiva et defensiva
40
mit Engellandt.
Sambstags, den 14. huius, berichten wir ad instantiam
23
don Saalvedra die Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh, daß die Schweden
24
eine ligam offensivam et defensiuam mit dem parlament in Engellandt trac-
25
tiren, in Engellandt 5 000 mann ze werben und inen darzu 20 schiff ze prestiren
26
begehren, wölches dem Denischen secretario ze communiciren, damit ers
27
seinem könig avisiren möge [ 519].

28
1645 I 15
Sonntag

41
28 Sontags] am Rande: Consultatio inter comitem a Nassau et me.
Sontags, den 15. huius, proponirt herr graf: 1. Wie es mit
29
des Catalanischen gesandtens

43
Dr. José Fontanella reiste am 14. Januar 1645 von Münster ab.
abraiß beschaffen und waß dessen ursach sein
30
möcht. Er vermeinte, das derselb sich in Hollandt begeben werde, weil er von
31
einer Holländischen convoy in 80 pferdt starkh abgeholt worden. 2. Weyl
32
von underschiedlichen ortten verlauttet, daß die Stadischen gesandten mit
33
1000 oder 2000 pferdten convoyrt allher kommen sollen, ob nit und wie
34
dawider zu praeoccupiren. 3. Ob nit beim herrn bischoffen von Oßnabrukh

[p. 257] [scan. 305]


1
umb communication der Bottellischen schrifften anzemahnen. 4. Weil alle
2
einkommende avisi und allhie vorlauffende umbstände zu erkennen geben,
3
daß die Franzosen keinen friden ze schliessen, sondern den krieg mit größer
4
macht als nie fortzesetzen begehren und also kein hoffnung uff die hiesige
5
tractatus ze machen, ob nit über daß, waß wir bereits zu verschiedenen mahlen
6
incidenter Ihr Maiestät angedeüttet, solches nochmalen per expressum ze
7
schreiben und Ihr Maiestät gehorsambst einzerathen, sich ebenmässig in
8
äusseriste verfassung ze stellen und ad continuationem belli ze richten.

9
Ad primum respondi, der Catalanier sei mit sakh und packh relictis tantum
10
duobus ex suis ministris (ut reor continuandae correspondentiae causa)
11
hinweg, nemme seinen weeg recte uff Pariß, caussa seye, er were grand can-
12
celliero di Barcellona und primus motor der rebellion. Nun wer in seinem
13
abwesen ein vicecancellier auffgenommen, disen hielten die Franzosen vor
14
suspect, das er mit Spanien colludirte. Hetten derwegen vorgenommen, denn
15
allhiegeweßten widerumb nach Barcellona ze bringen, in hoffnung, daß durch
16
sein auffstifften die gemüetter der rebellen widerumb erfrischt und noch
17
ferner bei Frankreich ze halten bewegt werden köndten. Zu Pariß wurdte er
18
verbleiben, biß der Harcourt

43
Henri de Lorraine (1601–1666), comte d’Harcourt, Vizekönig von Katalonien 1645–1646.
nach Barcellona abraißte, alsdann mit ime
19
gehen. Bleibt dabei, ze referiren ad Caesarem.

20
Ad secundum, es were der Kayserlichen auctoritet etwas schimpflich, daß
21
wir von selbsten deßwegen durch die mediatores etwas solten negociren,
22
und ein anzeig unserer schwacheit, vermeinte, es solte principaliter durch die
23
Münsterische regierung geschehen und diß als ein gravamen wegen deß
24
gantzen landts bei denn mediatoren angebracht werden. Placuit. Woll deß-
25
wegen mit dem thumbprobst von Paderborn

44
Dietrich Adolf von der Recke.
reden.

26
Ad tertium, möchte ja freilich deßwegen nachfrag gehalten und bei gedach-
27
tem herrn thumbprobst anmahnung gethan werden. Placuit et hoc.

28
Ad quartum, meinstheils wolte ich nit gern dazu rathen, dann es möchte
29
auffgenommen werden, als hielten wir darfür, Ihr Kayserliche Maiestät ge-
30
dachten von selbst nit auff solche casus. Sonsten aber wüßte ich ex certa et
31
fida relatione, daß, nachdem zu Pariß uff vernomne zeittung, wie es mit er-
32
öffnung der propositionum ad pacem hergangen, nit geringe schwierigkheit
33
entstanden, man von hof der Franzosen scriptum wie auch unsere proposi-
34
tiones dem parlament ad consultandum zugestellt. Das selbig hette der Franzo-
35
sen postulata gar nit guett finden wollen, sondern darfürgehalten, daß beede
36
unterlassen und ad caussam principalem fürgeschritten werden solle. Dann
37
waß die reichstände anlangt, weil niemandts von dennselben über so lang
38
zuvor an sie abgangne schreiben erscheine, sei es genugsamb anzeigen, daß
39
man solche erforderung nit zum besten auffnemme. Deß churfürsten von
40
Trier erledigung vor anfang der tractaten ze begehren, sei gar unzimblich und
41
wol zu erachten, daß es nit werde bewilligt werden. Darauff were auch ge-
42
schlossen worden, einen aignen currier ad Gallicos plenipotentiarios ze schik-

[p. 258] [scan. 306]


1
hen mit bevelch, diser einwendungen ungehindert zu handlung der fridens-
2
puncten fortzegehen. Diser currier were von Pariß den letzten Decembris
3
abgeraißt, den 6. zu Brüssel gewesen, aber noch nit allhier. Sobaldt nun die
4
plenipotentiarii diser resolution auß Pariß mit nechstvorgangner ordinari
5
in geheimbdt und per zifras berichtet worden, hetten sie bei gestriger ordi-
6
nari wider mit grossem fleiß nach hof geschriben und praeoccupirt, wann sie
7
nur auff disen postulatis verharren lassen, dann die sachen weren in denn
8
terminis, daß sie beede puncten zu erhalten getrawten. Herr graf vermeinte, wir
9
solten hierauff denn mediatoribus weiter zusprechen, unß uff dise Informa-
10
tion beziehen und nochmalen rundt sagen, daß der Kayser den churfürsten
11
nit würde ledig lassen. Sed ego replicaui, dises wer nit rathsamb, dann ich
12
hette dise anzeig ex secreto indicio et ex literis Gallorum decifratis, und
13
wann wir hierauff einige instantiam bei denn mediatoren theten, so wuerde es
14
bei denn Franzosen groß nachdenkhen geben und möchte die correspon-
15
dentz leicht verrathen werden. Consensit igitur tacendum esse. Sodann were
16
noch ungewiß, wann die churfürstlichen gesandten allher kommen, waß sie
17
in disem puncten vor eine resolution fassen werden. Also sei besser, man
18
lasse es uff sich selbst beruhen. Wir hetten doch noch jüngst den mediatorn
19
Ihr Kayserlicher Maiestät meinung genugsamb remonstrirt, were zu erwart-
20
ten, ob die Franzosen ratione überschikhung der passporten zufriden oder
21
waß sie weiter an unß suchen lassen werden, alsdann köndten wir cum dex-
22
teritate unß uff deß parlaments beyfall referiren. Bleibt dabei.

23
Et conclusum, mit nechsten Ihr Kayserlicher Maiestät solche beschaffenheit
24
ze referiren und die consequentz, das disen Franzosen zu keinem friden ernst,
25
zu erkennen ze geben, auch nochmaln zu erinnern, das ein manifest in Frank-
26
reich ze publiciren nit unrathsamb sein werde. Endtlich fragte er auch, ob
27
nit bei herrn bischof von Oßnabrukh wegen übergebung seiner vollmacht
28
anzemahnen. Respondi, man müeßte es caute etwan beim thumbprobst von
29
Paderborn

41
Dietrich Adolf von der Recke.
erinnern, dann ich besorgte, wann vom gantzen churfürstlichen
30
collegio gesandtschafften einkommen sollen, sie werden beim Churmaintzi-
31
schen directorio dise einliferung thun wöllen. Conclusum, etiam den hern
32
Kayserlichen commissariis zu Frankfurt von deß Parisischen parlaments de-
33
cision parte ze geben.

34

40
34 Eodem] am Rande: Dominus nuncius ad me.
Eodem ist auch herr nuncius zu mir kommen. Erstens mir ein dubium auß
35
des Petri Berthii Germania

42
Petrus Bertius (1565–1629), flämischer Schriftsteller. Seine Commentaria rerum Ger-
43
manicarum erschienen in Amsterdam 1616.
de matricula imperii proponirt, darnach von
36
tractation der Churbayerischen gsandten nachricht begehrt und ob man sie als
37
ambasciatores tractiren sollt. Drittens ad parerga, ubi non abnuit Venetum
38
habere commissionem ex aula Parisiensi de concordandis Auausio et Ser-
39
uiento.

[p. 259] [scan. 307]


1
1645 I 17
Dienstag

37
1 Dinstags] am Rande: Ad Caesarem wegen Ostfrießlandt.
Dinstags, den 17. huius, schreiben wir nochmalen an
2
Ihr Kayserliche Maiestät wegen der ritterschafft in Oostfrießlandt, das Ihr
3
Maiestät deroselben nochmalen ein ermahnungsschreiben möchte zukommen
4
lassen, sich der tractaten mit denn Hollendern zu enthalten, deßgleichen auch
5
tacite einwilligen, daß mit inen ein leidenliche contribution anstatt einquar-
6
tierung Kayserlichen kriegsvolkhs gehandlet werden möchte, es bliben
7
gleich die Hessische darinn oder zugen drauß. Und daß solche resolution
8
one anderwerttige commission allein unß ad intimandum zugeferttigt wer-
9
den solle, de 16. huius [ 520].

10

38
10 Eodem] am Rande: Ad commissarios Caesaris zu Frankfort.
Eodem auisiren wir die Kayserlichen commissarios zu Frankfort, daß die
11
Franzosen per aignen currier von Pariß bevelch empfangen, ungehindert die
12
reichsständt nit vorhanden noch der churfürst von Trier ledig, mit den
13
hauptfridenstractaten fortzefahren und lenger den reichsständen nit zuze-
14
wartten noch sich ihrer particularien zu vil anzenemmen. Darwider sie zwar
15
beraits nach Pariß replicirt hetten, umb die sach lenger auffzehalten. Wölches
16
alles sie under die reichsdeputation bringen solten [ 521].

17

39
17 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem avisiren wir diß auch nach Oßnabrukh mit bedeütten, weil der
18
d’Avaux deßwegen zu denn Schwedischen ze raisen willens, nachzeforschen,
19
warauff ihr conclusum fallen möchte [ 522].

20

40
20 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem communiciren die von Oßnabrukh in ihrer relation ad Caesarem de
21
16. huius, daß der Oxenstirn sich benommen, die restitution deß Portugesi-
22
schen leichnambs selbst bei der Kayserlichen generalitet zu suechen, so sie
23
geschehen lassen. Item zeittung, daß die Denen in Schweden die Moritzer
24
schantz

43
Die Morasschanze auf der Grenze zwischen dem damals noch norwegischen Värmland und
44
Schweden wurde am 28. Nov. 1644 von den Dänen erobert, vgl. V. Vessberg II S. 28ff.
eingenommen und darauff ein freyen pass uff Stokolm erhalten
25
hetten [ 523].

26

41
26 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem empfangen wir a Caesare zwei schreiben. 1. Ein recepisse sub dato
27
Lintz, 3. Januarii, uff unser relation de 17. Decembris mit approbation un-
28
serer sorgfalt und trewen fleiß neben vertröstung ehister resolution [ 524].

29

42
29 2.] am Rande: Andung Churbayerns wegen zu viler correspondentz mit denn Spanischen.
2. Schreiben Ihr Maiestät von eodem dato, das Churbayern geandet, ob solte
30
mit denn Spanischen gesandten zu vil correspondentz in reichssachen gehal-
31
ten, selbige in propositione bei denn mediatorn beygezogen, hingegen die
32
churfürstlichen deputati außgeschlossen werden, waß sie hierauff dem chur-
33
fürsten geanttworttet. Bevelhen, hierunder caute zu verfahren, sovil müglich
34
die beyziehung der churfürstlichen in tractando cum mediatoribus zu vermei-
35
den, wa es aber one offension nit sein köndt, unß dessen nit zu starkh zu ver-
36
weigern [ 525].

[p. 260] [scan. 308]


1
1645 I 18
Mittwoch

41
1 Mercurii] am Rande: Domini mediatores ad nos de Catalano, ut fingebatur, inter-
42
cepto.
Mercurii 18. huius hora noctis septima venerunt ad
2
nos domini mediatores et Gallorum querelam, quasi Catalanus, quem ipsi
3
dato saluo conductu Parisios remiserant, a praesidio Renensi

43
Rheine, Stadt im Oberstift Münster.
interceptus
4
fuisset, exposuere cupientes a nobis intelligere, an eius rei notitiam habere-
5
mus. Nam si ita se haec haberent, magnopere verendum esse, ut Galli Sue-
6
cique tractatus pacis plane abrumpere cogitent. Vociferari Gallos semper a
7
Caesareanis noua impedimenta obiici. Se iam in eo fuisse, ut de proponendis
8
ad pacem mediis deliberarent. Cum interea contra ius gentium fracta pacto-
9
rum fide vim suis saluis conductibus illatam, suos domesticos violatos,
10
captos audire cogantur, haud pridem quasi parem violentiam contra Suecos
11
intercessisse, quorum spretis saluoconductitiis literis cadauer Lusitani ex iti-
12
nere interceptum violenter adhuc detineri, videre se frustra omnem insumi
13
operam; discedendum sibi fore, etc.

14
Nos statim respondimus ne ullum quidem verbulum de his, quae Catalano
15
obtigisse narrarentur, ad aures nostras peruenisse. Nec credibile esse Cae-
16
sareanos milites tantum facinus ausos, cum et nos et ipse Caesar ad omnes
17
militum praefectos et praesidiarios, maxime qui in hoc Westfalico circulo
18
agerent, perscripserit diligenterque monuerit, ne quid admitterent ipsi vel
19
suis permitterent, quod ulla ratione libero commeatui aduersum esse possit.
20
Quemadmodum hoc ita factum esse, dudum dominis mediatoribus per nos
21
fuerit significatum. Petere nos edoceri, quo indice hoc Galli resciuissent, non
22
impune laturos, quicunque tantum essent ausi facinus. Tum illi, dicere Gallos
23
hoc in ipso domini comitis palatio narratum et cum applausu exceptum.
24
Tum et capitaneum ciuitatis hoc dixisse. Item a quodam mercatore, cui Boll

44
Wohl Christoph Poll.

25
nomen, qui cambia Gallis expedire soleret, confirmatum. Dominus comes
26
statim facta apud suos diligenti inquisitione nihil eiusmodi rescire potuit;
27
accersitus capitaneus per omnia negauit, quin asseruit venisse paulo ante
28
ad se quartieromagistrum praesidii Renensis inde profectum hodierno
29
die hora circiter decima antemeridiana sancteque adfirmare neminem ex
30
praesidiariis, peditem equitemve, intra octiduum praedandi caussa oppido
31
egressum. Vocatus coram ita se habere asseruit. Vocatus et mercator nihil se
32
huiusmodi vel dixisse vel sciuisse constanter adfirmauit; collocutos secum
33
duos e familia domini comitis ephaebulos cum vidisset secretarius Gallo-
34
rum Brassettus nomine, petiisse, ut interrogaret, an quid de Catalano inter-
35
cepto inaudiuissent. Hoc a se factum, sed pueros plane negasse. Venisse autem
36
hodie tabellarium ordinarium Hollandicum, qui assereret se in itinere offen-
37
disse in Catalanum, cum iam intra fines Hollandorum dimisso praesidio
38
Hollandico iter reliquum perageret.

39
Cum ergo domini mediatores viderent omnia, quae a Gallis dicebantur, falsa et
40
ficta fuisse, statim missis suis ministris hoc ipsos edocuere. Responderunt

[p. 261] [scan. 309]


1
Galli interea et sibi quoque hoc innotuisse. Scripsisse enim Catalanum ad
2
fratrem hic relictum se saluum et incolumem in Hollandiam peruenisse, sed
3
addidisse insecutos quidem centum equites ex praesidio Reenensi, se tamen,
4
dum milites Hollandici, quos praesidii caussa secum habebat, cum Caesareanis
5
dimicarent, nullo recepto damno cum suis omnibus euasisse. At vero prae-
6
dictus quartieromagister constantissime negabat haec vera esse posse, visos
7
quidem centum equites Hassos, qui dictum Catalanum comitari volebant, sed
8
quod serius venissent, recessisse; forsan Catalanum hos a longe pro hostibus
9
habuisse et fuga sibi consulendum esse iudicasse.

10
Quod ad factum illud de intercepto Lusitani corpore attinet, ostendimus
11
Suecos rationem habere nullam, cur id contra ius gentium aut pactionem
12
Hamburgicam interpretarentur, monitos tamen a nostris collegis Caesareae
13
militiae praefectos, ut Suecis de restitutione postulata facerent satis. Tum
14
Venetus, Oxenstiernam factum hoc acerbissime sentire et ad Lusitanum, qui
15
hic ageret

41
Die portugiesischen Vertreter in Münster waren Francisco de Andrade Leitão (vor 1600–1655)
42
und Luis Pereira de Castro (1592–1649), Domherr in Coimbra.
, scripsisse, ne angeretur; se caussam hanc quasi propriam habiturum
16
nec quieturum, nisi restitutionem omnium et satisfactionem iniuriae impe-
17
trasset. Ni fieret, se damnum hoc quadrupliciter vindicaturum et intra pau-
18
cos dies dissipato congressu Osnabrugis discessurum esse. Itaque monitos
19
nos velle, ut, quia Auausius hisce diebus Osnabrugas ire cogitet Suecos ad
20
principalem pacis tractationem ex mandato regis inducturus, collegis nostris
21
significemus, si forte circa hoc negocium Auausius quid ad ipsos deferri cura-
22
ret, humaniter responderent. Polliciti sumus hoc diligenter factum iri.

23
Digressis mediatoribus dominus comes misso uno ex domesticis statim do-
24
mino episcopo Osnabrugensi, quae acta essent, indicari curauit.

25
1645 I 19
Donnerstag

38
25 Jovis] am Rande: Herr bischoff von Oßnabrukh bei unß wegen von Pfaltz Newenburg
39
außschreibenden craißtags, 2. deß Portugiesen corpers, 3. den Churbairischen ver-
40
weigernden tractaments.
Jovis, 19. huius, ist herr bischoff von Oßnabrukh mit
26
dem thumbprobst von Paderborn

43
Dietrich Adolf von der Recke.
auff den abendt zwischen 5 und 6 uhr zu
27
unß in deß herrn grafen losament kommen . Bringt folgende 3 puncten vor:
28
1. Communicirt ettlich zwischen dem churfürsten von Cöln und dem pfaltz-
29
grafen von Newenburg deß craißtags halber gewexlete schreiben mit be-
30
richt, das eintweder gar keine standte oder doch gar wenig auff den vom pfaltz-
31
grafen bestimbten termin erscheinen, also sein intent nit fortgehen werde. Er
32
wer der hoffnung gewesen, von denn ständen zu erlangen, daß sie ime com-
33
mission ad congressus hosce aufftragen solte, alsdann hett er selbst hieher
34
kommen wollen. 2. Communicirt ein schreiben vom feldtmarschall Gleen
35
wegen deß Portugiesen cörper, begehrt guettachten, waß auff diß schreiben
36
ze thuen. 3. Referirt, das ime wer vorkommen, ob solten die ambassadori
37
allhie difficulteten machen, die Churbayrischen gesandten als ambassadori zu

[p. 262] [scan. 310]


1
empfangen und da excellanza ze tractiren. Sollen deßwegen ein zusammen-
2
kunfft gehalten haben. Sagen, sie hetten sich nichts irren ze lassen, das der
3
Kayser daß decret pro electoribus geben, gienge sie nit [an], weren iedoch die
4
churfürsten lang gnug darumb nachgeloffen. Begehrte von unß ze hören, ob
5
wir waß von diser gefaßten resolution wüßten. Dann wan man es also be-
6
harren wolte, so wurde es ein verhindernus der tractaten geben, weil gewiß-
7
lich der herr churfürst in Bayern ehender seine gesandten wider zurukhfor-
8
dern würde, als das inen solcher schimpff angethan werden solte.

9
Wir haben darauff einen abtritt genommen und alsdann geanttworttet: 1. Wir
10
bedankhten unß der beschehnen communication sowol deren churfürstlich
11
Cölnischen schreiben an Pfaltz Newburg als des herrn feldtmarschalls von
12
Gleen, hofften, es werde mit der craißversamblung kein noth haben und diß
13
werkh vor sich selbst ersitzen bleiben. Wegen deß Gleenischen schreibens
14
haben wir referirt, waß der Venetianer, wie obvermeldt, unß angedeüttet, und
15
hielten also nothwendig, unsern collegis zu schreiben, daß, wa es nit bereits
16
geschehen, sie es nochmaln thuen und bemeldtem herrn feldtmarschall an-
17
fuegen solten neben remonstration der ursachen, warumb man es von
18
kriegsbrauch wegen nit schuldig wer, daß man doch ex humanitate et beni-
19
uolentia vel, ut vulgari verbo utar, cortesia die restitution thuen wolte und
20
zwar aller befundner sachen. Dann sonst werdt die restitutio kein gratiam
21
haben. Man müßte dißortts in allweg dahien sehen, daß die gegentheil nit
22
non caussam pro caussa dissipandi congressus ergreiffen theten, etc. Und uff
23
dise manier köndten Seine Fürstliche Gnaden auch den feldtmarschall von
24
Gleen beanttwortten. In tertio puncto were unß dergleichen nichts zu ver-
25
nemmen, außerhalb das die Spanischen, auch der nuntius von unß ze wissen
26
begehrt, ob wir den Churbayrischen gesandten entgegenschikhen und sie vor
27
churfürstliche gesandten halten würden, so wir mit ja beanttworttet. Im übri-
28
gen aber wer unß von einiger difficultet deß tractaments im predicat, vil
29
weniger das die ambassadorn ein assemblée deßwegen gehalten, nichts zu
30
vernemmen kommen. Wir weren aber erbiettig, hierunder bei denn Spani-
31
schen erkundigung einzulangen.

32
1645 I 20
Freitag Wie wir dann folgenden freytags bei inen, Spanischen,
33
umb audientz ansuchen lassen. Die haben sich aber damalen entschuldigt,
34
das der herr bischoff von Oßnabrukh sie selbigen tags ansprechen wolte.
35
Dabei wir es dißmals bewenden lassen, weil wir leicht erachten könden, es
36
werde eben darumben ze thun sein.

37

42
37 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem über den Frantzosen von Pariß erfolgten
43
bevelch und ihre machinamenti.
Freytags, den 20. huius, referiren wir an Kayserliche Maiestät, waß denn
38
Franzosen von Pariß mit aignem currier vor ordinantz, umb die fridens-
39
tractaten non expectatis imperii ordinibus fortzesetzen noch auch des chur-
40
fürsten von Trier erledigung ante tractatus ferner ze sollicitiren, sie aber
41
beraits darwider replicirt hetten und die erledigung besagts churfürsten zu

[p. 263] [scan. 311]


1
Rom ze negociren, auch den könig in Dennemark dabey einzeflikhen suchten.
2
Sodann, waß sich mit dem Catalanier verloffen [ 526].

3

36
3 Eodem] am Rande: Ad Caesarem wegen Bayern.
Eodem beanttwortten wir auch Ihr Maiestät wegen des churfürsten von
4
Bayern andung in puncto der communication mit den Spanischen mit re-
5
monstration, daß deme nit also sei [ 527].

6

37
6 Eodem] am Rande: An Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir dise unsere relation den gesandten zu Oßnabrukh
7
mit erinnerung, waß in sachen deß Portugiesischen gesandten cörper betref-
8
fend weiter vorgangen und zu beobachten sein möchte [ 528].

9

38
9 Eodem] am Rande: Ad ducem Savelli.
Eodem schreiben wir ad principem Savelli nach Rom mit bericht, waß den
10
Franzosen vor ordonnanz von Pariß kommen, sie dagegen replicirt und in
11
curia Romana pro liberatione Treuirensis negociirten und deme zu contra-
12
miniren wer [ 529].

13

39
13 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh wegen hinderhaltung der Schweden proposition.
Eodem empfangen wir bericht von Oßnabrukh, daß die Schweden noch
14
immer mit ihrer proposition hinderhalten und deß d’Avaux gewerttig seyen,
15
waß inmittelst der statten Lubekh, Hamburg und Bremen gesandte

42
Die Bevollmächtigten waren: von Lübeck Dr. David Gloxin (1597–1671), Syndikus, von Ham-
43
burg Dr. Johann Christoph Meurer (1598–1652), Syndikus, von Bremen Dr. Gerhard Koch
44
(1601–1660), Syndikus, und Liborius von Linen (1595–1664).
wegen
16
erleidender sperrung der commercien aus dem Dennemarkhischen krieg sich
17
bei inen erclagt und neben anderem angebracht, inen auch geanttworttet
18
worden, de 19. Januarii [ 530].

19
1645 I 21
Samstag

40
19 Sabbato] am Rande: Geheimer bericht von der Parisischen resolution ad plenipoten-
41
tiarios Gallicos.
Sabbato, 21. huius, würdt uns von pater Buonaventura
20
ex communicatione amici angezeigt, in denn vom Pariß eingelangten resolu-
21
tionibus ad plenipotentiarios Gallicos werde deroselben proposition nit nur
22
reprobirt, sondern auch condemnirt, che quella proposizione da lor[o] fatta
23
non solamente era stata desapprovata, ma anche condannata, particolarmente
24
per conto della restituitione dell’ elettore di Treveri, la quale non si doveva
25
mettere come condizione, che altrimenti non s’havesse d’entrar nei trattati
26
della pace in nissun modo.

27
2. Vergangnen zinstags, 17. huius, weren brieff a cardinale Mazzarini an
28
d’Avaux und Servient einkommen. In jenem lass er sich ansehen, daß die
29
beschehne proposition hette unterlassen werden sollen, als die gar nit ad rem;
30
in diesem aber lob er den Servient hoch, daß er die inventirt, und vermahne
31
ine, drauff zu verharren. 3. Dise proposition wer hin und wider in Frankreich
32
spargirt und daher grosser unwill causirt worden, deßwegen hette man deß
33
parlaments decret und zu hof gefaßte resolution, das man per aignen currier
34
newen bevelch nach Munster einschikhen wolt, umb ad tractatus principales
35
fortzeschreitten, an alle parlement im königreich publicirt. 4. Baron de

[p. 264] [scan. 312]


1
Rortée werde von denn Franzosen nach Schweden verschikht, umb daselbst
2
zu verhindern, daß mit dem Kayser kein fridt gemacht, sondern der krieg
3
continuirt werde. Die Franzosen hetten argwohn, als ob der Kayser abson-
4
derlich mit Schweden tractiren ließ. 5. Es hetten beede mediatores nach Rom
5
geschrieben und begehrt, daß der Treuirensis per summum pontificem ad
6
tertias manus solte deposidirt und dem Kayser auß handen genommen wer-
7
den.

8
1645 I 22
Sonntag

39
8 Sontags] am Rande: Bischoff von Oßnabrukh.
Sontags, 22. huius, laßt mir herr bischoff von Oßna-
9
brukh communiciren, waß er an feldtmarschall Gleen wegen restitution des
10
Botelli leichnamb newer dingen ze schreiben resolvirt, da ich ime auch com-
11
municirt, waß wir denn Kayserlichen gesandten zu Oßnabrukh in hac ma-
12
teria vom 20. huius geschriben.

13
1645 I 24
Dienstag

40
13 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 24. huius remittiren wir denen zu
14
Oßnabrukh ihr communicirte relation ad Caesarem mit bericht, daß die
15
Franzosen noch uff voriger retardation verharren und ad media pacis nichts
16
thuen noch verlautten lassen, auch der Hanseestätten gesandte sich noch nit
17
bei unß angemeldt [ 531].

18
Eodem empfangen wir ein recepisse von Kayserlicher Maiestät sub dato
19
Lintz, de 11. huius, uff unsere zwo de 23. et 30. Decembris abgangne relatio-
20
nes, daß Ihr Maiestät deß weitern erfolgs erwartten, alsdann über ein und
21
anders die nothdurfft zu resolviren nit unterlassen wöllen [ 532].

22

41
22 Eodem] am Rande: Dominus comes Nassau et Hispani ad me super praetensione Baua-
42
rica de titulo excellentiae.
Eodem ad vesperam conuenerunt me pedibus laborantem dominus comes,
23
dominus Saauedra et dominus Bruin, quibus explicuimus ego et dominus
24
comes, quae a domino episcopo Osnabrugensi nobis circa praetensionem
25
tituli excellentiae pro electoris Bauariae legatis relata fuerant. Et quod in
26
mandatis a Caesare haberemus in his congressibus sedulo curare, ne quid
27
contra dignitatem aut praeeminentiam collegii electoralis admitteretur,
28
ostendimus pergratum nobis fore, si huiusmodi difficultatibus aliquod reme-
29
dium inueniri posset. Illi significarunt ipsum dominum episcopum hac de re
30
cum Saauedra collocutum, sed nullum ab ipso aliud respondum tulisse, quam
31
quaestionem hanc esse nouam et quae nonnihil ad auctoritatem sui regis
32
pertinere videretur. Eapropter sibi non licere inconsulto rege vel saltem
33
domino marchione di Castelrodrigo, plenipotentiario primario, quicquam
34
pronunciare. Scire se regem suum tanquam ducem Burgundiae et hoc re-
35
spectu principem imperii nihil non facturum, quod ad dignitatem uniuersi
36
imperii et electorum pertinere videretur. Tarnen quod exempla huius rei non
37
extent, aequum esse, ut vel ipsius vel eorum sententia expectetur, quibus
38
mens regis penitius perspecta esse possit. Itaque pateretur tantum temporis ad

[p. 265] [scan. 313]


1
deliberandum sumi. Eo statu adhuc negocium esse nec se alium inuenire
2
modum. Etsi autem insinuaverimus episcopum dicere sperari Gallos hocce
3
praedicato deputatos electoris honoraturos esse, tunc odium omne denegati
4
similis officii in Hispanos redundaturum, videri nobis posse fortassis hoc
5
offerri, paratos esse Hispanos ad concedendum hunc titulum, si modo prius
6
certo constaret Gallos quoque idem facturos, nam hac ratione Gallis ne-
7
cessitatem impositum iri, ut se declarare debeant pro vel contra; si contra,
8
iam communem esse caussam et electorales non magis Hispanis quam ipsis
9
Gallis succensere posse, sin pro, tunc gratiam relaturos magnam Hispanos,
10
quod ipsorum opera Galli ad declarandum inducti fuissent: sed ipsi replica-
11
bant sibi expectandum esse domini Castel Roderigo responsum.

12
Multa inter conuersationem intercesserunt, quae episcopus domino Saauedrae
13
dicta recenseret, quid ille respondisset. Quorum tamen omnium et singula-
14
rum dominus Saauedra memor esse nolebat, sed quaedam prorsus negabat,
15
quaedam aliter interpretabatur.

16
Digressis Hispanis dominus comes recepit se ex via dominum episcopum
17
compellare et de his edocere velle .

18

36
18 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh wegen deß Botello.
Dinstags, 24. huius, von Oßnabrukh betreffend deß Botelli cörper, waß
19
deßwegen mit dem Oxenstirn weiter passirt, sie auch an Gleen geschri-
20
ben, daß Oxenstirn den wachtmeister, so vorm jar den Schwedischen
21
secretarium auffgehalten, gefangen bekommen und denuncirt, daß er selbi-
22
gen iustificiren lassen woll. 2. Geben sie ihr guettachten, daß denn churfürst-
23
lichen deputatis daß praedicatum excellentiae nit nachzegeben sine expresso
24
mandato Caesaris [ 533].

25

37
25 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh wegen Straßburg.
Eodem schreiben die von Oßnabrukh umb guettachten, ob der statt Straß-
26
burg uff der Schweden intervention tamquam ipsorum adhaerentibus ein
27
pass zu verwilligen [ 534].

28
1645 I 25
Mittwoch

38
28 Wir] am Rande: Responsio per nos.
Wir haben inen gleich darauff mit vorgangner com-
29
munication an den herrn bischof von Oßnabrukh und seinem ertheilten
30
guettachten geanttworttet, quod sic propter rationes ibi allegatas, de 25. eius-
31
dem [ 535].

32
1645 I 27
Freitag

39
32 Freytags] am Rande: Relatio ad Caesarem von der Franzosen zurukhhalten mit der
40
proposition.
Freytags, den 27. huius, referiren wir ad Caesarem, daß
33
die Franzosen noch zurukhhalten, biß daher in abferttigung des curriers nach
34
Pariß beschefftigt und in disputat gewesen, gleichwol nach deß Venetianers
35
anzeig biß sontag der conte d’Avaux nach Oßnabrukh gehen solle, umb, wie

[p. 266] [scan. 314]


1
vorgeben, die Schweden zu gleichmässiger fortsetzung der tractaten zu dis-
2
poniren. Item, waß ernandter Venetianer diser plenipotentiarien uneinig-
3
kheit halber negocirt, auch für widerwerttige manutentiones ein und an-
4
derm vom printzen de Condé

43
Henri II. de Bourbon (1588–1646), prince de Condé.
, auch dem cardinal Mazzarini vertröstet wer-
5
den. Item, waß er, Venetianer, von deß churfürsten von Bayern üblen practic-
6
quen bei denn Franzosen angedeüttet worden. Item, waß dise beim bischoff
7
von Oßnabrukh in puncto tituli excellentiae pro deputatis electorum wie
8
auch wegen des Botelli relaxation angebracht, dabei umb bescheidt, wie in
9
hoc tituli puncto wir unß gegen denn churfürstlichen ze halten, gebetten
10
würdt. Endtlich referiren, waßgestalt am Französischen hof dem marchese
11
Carretto der pass und durchzug bewilligt [ 536].

12

39
12 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir dise relation nach Oßnabrukh, und in puncto
13
quinto erinnern wir, daß sie dem grafen von Gleen nochmalen, die relaxation
14
deß Botelli cum omnibus appertinentiis denn Schweden ultro non expectata
15
requisitione anzebietten, zuschreiben solten. Und weil sie unß in ihrem
16
heuttigen schreiben per postscriptum angedeuttet, daß die stadt Oßnabrukh
17
vor Straßburg umb ein sicher glaidt nachfolg, so haben wir inen geantt-
18
worttet, solches ohne difficultet zu bewilligen und bei Kayserlicher Maiestät
19
wol zu veranttwortten seye. Drittens schikhten sie auch ein weiter sollicita-
20
tion ad Caesarem wegen unsers deputats, so wir remittirt und vermeldt, man
21
solte noch ein tag 14 darmit zurukhhalten [ 537].

22

40
22 Eodem] am Rande: Ad Savellium.
Eodem schreiben wir ad ducem Savelli nach Rom [ 538].

23

41
23 Eodem] am Rande: Salutatio ad me von der stätten Lubekh, Bremen und Hamburg
42
gsandten.
Eodem veneris, 27. huius, haben mich die gesandten der dreyen stätten Lu-
24
bekh, Bremen und Hamburg als für sich und im namen deß gantzen Hansee-
25
stättischen corporis, Dr. David Groxinus, Liborius von Lina, Dr. Gerhardt
26
Coch und Dr. Joan Christoff Meürer, besucht, vordrist ihrer obern grueß
27
abgelegt, sodann die armbseeligkheit deß kriegs, in wölche daß Römische
28
reich und sonderlich die comercia bei dise Hansestätten gerathen weren, auch
29
bei längerer continuation noch ferner gerathen würden, commemorirt, die
30
intention Kayserlicher Maiestät zu ergreiffung der fridensmittlen angerüembt,
31
deren eifferige fortsetzung gebetten mit beisetzung eines anwünschens gött-
32
lichen segens; und endtlich, weil sie leichtlich erachten köndten, daß bei
33
disem pacificationweesen auch die restauration der freyen commercien ein-
34
lauffen würden, warmit dann das gemein Hansische corpo merklich inter-
35
essirt, hetten ihre principales dise abordnung ze thuen nöthig erachtet,
36
pittend, wir wolten inen die sachen insgemein lassen bevohlen sein, damit
37
dises ansehenliche, von Romischen Kaysern und konigen hoch privilegirte
38
corpus, so etwan in 72 stätten bestanden, deren bei disen leidigen kriegen ein

[p. 267] [scan. 315]


1
guetter theil in andere dienstbarkeit gestürtzt worden und besorglich, wann
2
der friden nit erfolgen solte, noch mehr entzogen werden möchten, weiters
3
conservirt und in sein vorigen standt gesetzt werde, inen auch zu solchem
4
ende ie nach nothurfft in vorfallenden particulariteten guettwillige audientz
5
zu verstatten, mit erbiettung etc.

6
Respondi per generalia, 1. danksagung des angemeldten grueß, 2. außfüe-
7
rung, daß es bißher an Kayserlicher Maiestät eifferigem zuthun nit ermang-
8
let, der gegentheil aber wie noch biß uff heüttigen tag zu eroffnung einiger
9
proposition nit hette vermögt werden könden. 3. Ihr Maiestät hetten unß
10
bevohlen, aller anlangenden reichsstenden und besonders denjenigen, wol-
11
chen von denn feindtlichen cronen trangsal leiden müeßten, interesse, priui-
12
legia und immunitates bestermaassen in acht ze nemmen, daß wolten wir
13
auch in disem der hansestätt anligen ze thun unvergessen bleiben. Stünde
14
allein dahin, daß sie unß in vorfallenden particulariteten mit nothwendiger
15
information und erinnerung an handt gehen theten, wie inen dann iederzeit
16
zu solchem ende guettwillig audientz erstattet werden solte, cum oblatione
17
officiorum etc. Ein copey ihres offnen creditifs ligt bei denn actis [ 539]. Und
18
dergleichen anbringen haben sie auch vorigen tags bei herrnn grafen gethan.

19
1645 I 28
Samstag

39
19 Sambstags] am Rande: An Carretto.
Sambstags, 28. huius, berichten wir herrn marchese
20
Carretto nach Hispanien, waß am Französischen hof wegen seines pass durch
21
Frankreich resolvirt worden [ 540].

22

40
22 Von] am Rande: Von Oßnabrukh wegen Straßburg.
Von Oßnabrukh empfangen wir sub dato 26. Januarii communicatio rela-
23
tionis ad Caesarem, darinn der Schwedischen gesandten begehren wegen eines
24
pass vor die statt Straßburg begriffen und daß nostri geanttworttet, dise statt
25
hette uffm reichstag anno 1640 zu Regenspurg sich neutral declarirt, were
26
auch darauffhin a Caesare mit einer gesandtschafft gewürdigt worden, daher,
27
wann sie uff dise tractaten ze schikhen begehrte, solches one die Schweden
28
wol würden anderwerts ze suchen wissen. Legen hiebei ein consilium iuridi-
29
cum a se compositum, ob die mediati status ad hosce congressus vigore prae-
30
limini [!] Hamburgensis zu verglaitten seien. In postscripto melden sie, die
31
statt Oßnabrukh hette sich ebenmäßig vor Straßburg umb sicher glaidt an-
32
gemeldt, begehren unsern beschaidt, ob daß ein mittel sei, sine praeiudicio
33
Caesaris den pass ze willigen [ 541].

34

41
34 Sabbato] am Rande: Dominus comes et Hispani ad me de his, quae circa nouas pleni-
42
potentias termino iam affluxo agenda viderentur, cum ipsis nondum aduenisset.
Sabbato ut supra 28. huius conuenerunt me dominus comes a Nassau et
35
deinde dominus Saauedra et dominus Bruin. Caussa conuentus fuit, quod nos
36
ipsis Hispanis pridie significaueramus exeunte iam mense Januario nobis
37
incumbere, ut dominis mediatoribus de exhibendis nouis plenipotentiis
38
mentionem faciamus eosque de die et hora, quo hic actus utrinque perfici

[p. 268] [scan. 316]


1
deberet, moneremus. Sed quoniam nobis non constaret, an ipsi iam noua sua
2
plenipotentia instructi essent, cupere nos edoceri, quid in hoc capite facien-
3
dum existiment.

4
Ad hanc igitur propositionem nostram responderunt: Se, quod suam nondum
5
accepissent plenipotentiam, re diligenter expensa putare nos adhuc exhibi-
6
tionem nostram intermittere nec eapropter Gallos conquerendi occasionem
7
habere posse. Nam primo mensem Januarium nondum totum effluxisse,
8
restare adhuc propemodum dies quinque, intra quos posse fieri, ut ipsi suam
9
quoque accipiant. Secundo meminisse nos, cum de reformandis plenipoten-
10
tiis ageretur ac iam de certa formula conuentum esset, Gallos tamen circa
11
suscriptionis assecurationem longam texuisse disputationem, quae quin-
12
decim prope dies negocium imperfectum tenuerit; hinc se tanto serius ad
13
curiam regis catholici de eo, quod postremo fuisset conuentum, perscribere
14
potuisse. Tertio cursorem ipsorum hanc de reformandis plenipotentiis
15
relationem portantem integro decendio Parisiis detentum. Quarto videri
16
sibi, priusquam ad exhibitionem nouarum plenipotentiarum procedatur,
17
omnino postulandum esse a Gallis, ut prius propositionem ad media pacis
18
offerant.

19
Responsum est a nobis: Primo omnium rogare nos, ne hanc a nobis factam
20
interpellationem aliter accipiant, quam a nobis facta sit. Non fuisse mentem
21
nostram, quod cogitauerimus re ipsa ad actum hunc exhibitionis nouarum
22
plenipotentiarum ipsis etiam inconsultis et inuitis progredi, sed ea tantum
23
caussa monuisse, ut, si nondum parati essent, mentem et sententiam, quid
24
faciendum censerent, nobis explicarent. Rationibus igitur ipsorum intellectis
25
nos libenter in sententiam pariter descensuros, sed etiam atque etiam viden-
26
dum, ut citra reprehensionem utrinque subsistere possimus.

27
Quattuor ab ipsis, ni fallor, allegatas fuisse rationes: Primam in facto veram,
28
sed breuem fore hunc excursum, cogitandum nobis fore, quid tum sit facien-
29
dum. Ad secundam dicere posse Gallos, fuisse situm in potestate Hispanorum
30
dicere eapropter sibi minus integrum fore inter terminum praescriptum
31
nouas a rege cattolico plenipotentias recipere; hoc cum non fecerint, uti
32
ipsos iam ista excusatione non posse. Tertiam urgentem et concludentem
33
quidem esse, sed probatione indigere. Ad quartam quod attinet, posse qui-
34
dem Gallis hoc obiici, sed non ignorare Hispanos, quantis artificiis quantisque
35
praetextibus sive veris sive falsis hactenus Galli studuerint omnem pro-
36
tractae pacis culpam in Caesarem et Hispanos transferre. Itaque verendum
37
nobis esse, si ad hanc oppositionem respondeant istam conuentionem fuisse
38
hypotheticam et suspensiuam, dum noua exspectaretur plenipotentia, haec
39
cum iam aduenerit, omnino conuenire, ut prius actus iste exhibendarum pleni-
40
potentiarum nouarum perficiatur, quo deinde cum integra agendorum vali-
41
ditate ad propositionem nouam progredi possint, nostram replicationem
42
frustraneam esse futuram atque ita acceptum iri, quasi iam ex parte nostra
43
nouam iniicere moram vellemus, et maxime, si suboleat in gratiam Hispano-
44
rum hoc a nobis fieri. Tunc enim non Gallos solum, sed et deputatos elec-

[p. 269] [scan. 317]


1
torales nobis obiecturos iam scilicet constare nos omnia in gratiam Hispano-
2
rum facere et ab Hispanis dependere.

3
Ut autem clare perspiciant nos omnino ab omnibus actionibus abstinere
4
cupere, quibus ipsi quocunque modo grauari possint aut quibus aduersarii
5
culpam retardatae pacis ipsis attribuere vellent, haud nos abnuere, quin
6
usque ad finem huius mensis prorsus omni ad mediatores admonitione de
7
exhibendis nouis plenipotentiis abstineamus. Et si quae interpellatio vel ab
8
his vel a Gallis fiat, nobis videri respondendum fore a nobis quidem huic rei
9
moram fore nullam, sed tamen, cum Galli nuper fidei nobis per mediatores
10
datae de facienda propositione ad pacis media nondum satisfecerint, non
11
videre nos, quid exhibitis in posterum nouis etiam plenipotentiis ab ipsis
12
expectare debeamus et an securi esse possimus ipsos vel tum ad principales
13
pacis componendae tractatus progressuros. De hoc nisi prius constet nobis,
14
frustraneam fore cerimoniam hanc. Si itaque cupiant fidem sibi haberi, si rem
15
tantam serio tractare cupiant, omnino aequum esse, ut ante omnia proposi-
16
tionem nobis suam de mediis componendae pacis exhibeant, quo inde spem
17
futuri tractatus concipere possimus. Hoc si fecerint, a nobis circa exhibitio-
18
nem nouae plenipotentiae moram fore prorsus nullam, sed eueniente casu
19
nos de his omnibus etiam cum deputatis electoralibus deliberare debere.

20
Hac nostra responsione Hispani bene contenti fuerunt discessumque hac
21
conclusione, ut, priusquam aliquid noui inciperetur, denuo inuicem conue-
22
nire deberemus.

23
1645 I 29
Sonntag

40
23 Dominica] am Rande: Dominus nuncius ad me de variis.
Dominica 29. huius inuisit me dominus nuncius officii
24
tantum caussa, ubi primo de Hispanorum excusatione circa plenipotentiam
25
nondum allatam putans caussas ab ipsis allegatas non admodum praegnantes
26
ideoque sibi deliberatum rem silentio premere, donec a partibus urgeantur.
27
Explicaui ego paucis, quae nostra hac de re mens esset. Deinde ingressus est in
28
discursum de Bauari separata negociacione Parisiis instituta, qua conetur se
29
ab Imperatore separare. Sed hoc ex ore Veneti. Tertio de Rortei legatione in
30
Sueciam, quam malo potius Caesaris ac publico bono suscipi putet; ultimo de
31
diversis sparsim. Caussa autem huius visitationis videbatur principalis fuisse
32
illa Hispanorum excusatio.

33
1645 I 31
Dienstag Dinstags, ultimo huius, schreiben wir nach Oßna-
34
brukh, daß noch alles in vorigem standt, allein das die Franzosen den Saint
35
Romain nach Pariß, baron de Rortée nach Schweden abgeferttigt [ 542].

36

41
36 Martis] am Rande: Nos ad Hispanos, quid circa productionem nouarum plenipoten-
42
tiarum videretur.
Martis ultimo huius conuenimus Hispanos, cum ipsi ad nos deliberassent.
37
Ibi intelleximus hodie accepisse ipsos suas plenipotentias, quaerebant autem,
38
quidporrofaciendum censeremus. Nos commemoratis his, quae nudius tertius
39
inter nos acta essent, adiunximus nunc quidem rei statum aliquanto clariorem

[p. 270] [scan. 318]


1
factum, sed cupere nos prius ipsorum mentem intelligere. Significarunt ergo
2
sibi videri accedendos esse mediatores illisque dicendum nos utrinque nostris
3
plenipotentiis instructos et paratos, quandocunque libuerit, nostras exhibere,
4
modo nobis prius constet, an et quando Galli ad ipsum pacis negocium com-
5
ponendum progredi velint. Id cum hactenus obtinere non potuerimus, haud
6
videre nos, quorsum conducat illa plenipotentiarum exhibitio. Rogare itaque
7
dominos mediatores, ut cum Gallis serio agant, quo tandem absque ulteriori
8
mora principale pacis negocium aggrediantur. Id si fecerint, moram a nobis
9
nullam futuram, quin statim nouae plenipotentiae exhibeantur et commuten-
10
tur. Nam nisi certi simus Gallos pacis compositionem serio tractare velle,
11
frustraneam fore istam plenipotentiarum commutationem. Caussas autem
12
huius nostrae postulationis habere nos plures et inter eas hanc vel maxime,
13
quod nobis constet accepisse Gallos noua Parisiis mandata, nihilominus hac-
14
tenus cunctari.

15
Quae sententia et nobis placuit. Itaque constitueramus dominos mediatores
16
hac de re in crastinum conuenire.

17
1645 II 1
Mittwoch Quod et factum, sed facta statim ad hunc modum
18
propositione 1 primo quidem dominus nuncius se hanc postulationem
19
diligenter Gallis indicaturos, at vero illos adhuc in ea excusatione hae-
20
rere, quod dicerent nihil se facere posse, nisi et Sueci consentirent, hos

[p. 271] [scan. 319]


1
tamen adhuc refragari pendente Botelli restitutione. Tum Venetus: Ego, in-
2
quit, nolo refutare sententiam Caesareanis conceptam, sed memor sum officii
3
nostri, quod in eo praesertim versatur, ut, quae ad nos ab una alteraue parte
4
deferuntur, erga aduersarios exequamur et referamus. Quia tamen animad-
5
uerto Gallos hinc facilime occasionem arrepturos vel actum hunc exhibenda-
6
rum nouarum prorsus suspendendi vel Caesareanos calumniandi, quasi ipsi
7
potius prolungationem negocii quaerant vel nondum in ea qua oportet
8
forma nouis mandatis instructi sint, consulerem Caesareanis, ne ulla ratione
9
actum hunc suspensum vellent, sed ut absque mora suam producerent pleni-
10
potentiam ea tamen conditione, ne Gallis traderetur, nisi prius de proposi-
11
tione ad pacis media directa satisfecissent.

12
Excepit haec ultima orationis nuncius inquiens: Et mihi idem videtur, nam
13
cum iam terminus producendi nouas plenipotentias effluxerit, nisi prius re
14
ipsa productae sint, non videri Caesareanos satis fundatam habere intentio-
15
nem, ut Gallos ad producendam suam propositionem adstringere possint,
16
cum iam priores plenipotentiae facto ipso exspirauerint et absque nouarum
17
productione de plenipotentiarum legitimatione non constet adeoque tracta-
18

21
18 propositione] Dem Diarium beim Seitenwechsel hinter 19 posse beigelegt ist ein – vermut-
22
lich
von Volmar im Original bei der Konferenz benutztes – Blatt mit dem Text der Proposition:
23
Illustrissimi et Excellentissimi Signori. Tre settimane fà che haviamo detto à Vostra
24
Signoria Illustrissima et à Vostra Excellenza esserci capitata la nuova plenipotenza
25
conforme al concertato. Essendo dunque fra tanto spirato il tempo entro il quale si
26
doveva starne provisto, veniamo à dirle che staremmo pronti ad esihibirla ogni volta,
27
quando Vostra Signoria Illustrissima et Vostra Excellenza lo troveranno. Mà poichè
28
dell’esihibir le plenipotenze non è altro fine che per divenir effettamente alla conclu-
29
sione della pace, non vediamo molto potente cagione, per la quale debbiamo pro-
30
gredire à quell’atto della esihibitione, prima che li plenipotenziarii di Franzia mostrino
31
in effetto di voler entrar con esso [!] noi nei trattati principali della pace, il che però sin
32
adesso da parte loro non si è stato fatto, mentre col dar nemeno una proposizione
33
dirizzata à gli mezzi della pace non volsero mantenerci la promessa fede. Preghiamo
34
dunque Vostra Signoria Illustrissima et Vostra Excellenza di voler premere con
35
maggior instanza che sia possible à detti plenipotenziarii, acciochè senza più lungo
36
indugio passino avanti, faccino una proposizione delle condizioni degli mezzi, con
37
quali pensano di rappacificarsi coll’Imperatore e col sacro Romano imperio, havendo
38
massimamente per questo ricevuti nuovi ordini dà Parigi, perchè altrimamente saria
39
una cosa troppo ingannevole che noi palesiamo le nostre proposizioni, predachiamo le
40
nostre plenipotenze, facciamo tutto quanto bisogna per avanzar la pace, non potendo
41
mai essere certificati che gli Francesi anch’essi da parte loro verranno trattarla da
42
dovero.

43
Umseitig enthält das Blatt folgende, wohl zum gleichen Tag gehörigen und vielleicht in der gleichen
44
Konferenz zur Sprache gekommenen Nachrichten von der Hand Volmars: Ubermorgen gehet
45
der Romain nach Pariß, weil hiesige Franzosen newerdingen aviso empfangen, daß
46
der Papst dem Kayser hilff schickhen woll, umb dem koniglichen consilio und dem
47
parlament zu remonstriren, waß ungelegenheit der cron Frankreich hierauß ent-
35
stehen werde und daß man deßwegen alsbaldt ein aignen nach Rom schickhen, den
36
Papst darvon dehortiren, auch comminirn soll, wa er daß nit unterlasse, daß man sein
37
election disputirn, ine pro simoniaco declarirn und uff sein deposition tringen woll. In
38
diser materi hab auch der cardinal Bichi

44
Alessandro Bichi (1596–1657), Kardinal 1633, Nuntius in Paris 1630–1634.
einen aignen currier nach Pariß spedirt und
39
sei derselb gleich rispedirt worden. 2. Zu Pariß sei resolvirt, auch der hiesigen guett-
40
achten, daß man denn Bayerfürsten mit guetten wortten lactiren und zue disarmatur
41
bringen, wa er aber sich nit ad omnes condictiones accomodirn wolt, überziehen soll.
42
3. D’Avaux gehet nit nach Oßnabruckh: non là va, perchè lo malvo[le]ntieri fà.
tus omnes irriti sint futati.

19
Re paulisper interponderata respondimus nos aliquanto maturius deliberare,
20
sed statim a prandio sententiam nostram declarare velle. Nobis digressis
21
superuenire Hispani, cum quibus quasi eadem actio intercessit.

22
Itaque a prandio in domo comitis una conuenimus atque omnibus consi-
23
deratis visum debere nos dominis mediatoribus utrinque plenipotentias
24
nostras circumvoluto clausas et sigillatas offerre et rogare, ut penes se occlu-
25
sas retinere velint, donec et Galli suam pariter exhibuissent. Quo ita facto
26
liberum ipsis relinqui, ut plenipotentias aperire, cum deposita copia authen-
27
tica conferre possint. Deinde vero nolle nos, ut commutationem plenipo-
28
tentiarum instituant, priusquam Galli suam nobis de mediis componendae
29
pacis propositionem exhibuissent atque adeo re ipsa demonstrassent se ad
30
principales pacis tractatus nobiscum descendere velle. Hoc si fecerint, nos
31
minime refragaturos, quin commutatio plenipotentiarum statim instituatur,
32
caeteroqui istam commutationem frustraneam fore.

33
Eodem igitur die hora circiter quarta vespertina dominos mediatores in
34
domo Veneti accessi illisque nouum Caesareae maiestatis plenipotentiae

43
35 Eodem] am Rande: Productio plenipotentiarum per me ad mediatores.

[p. 272] [scan. 320]


1
diploma ego ipsemet in manus tradidi cum dicta praefatione et cautione.
2
Quod et gratissimum sibi ostenderunt et mox se ad Gallos ire, quantumque
3
nostra de parte conuentioni satisfactum sit, recensere, tum vero quasi de suo
4
adiicere velle, quod iam res ipsa exigere videretur, ut nulla ulteriori mora ad
5
ipsa pacis componendae media principaliter deuenire debeamus. Facta dein
6
singularum plenipotentiarum collatione se denuo nostram sententiam exquisi-
7
turos et, si quidem hac mente porro fuerimus, Gallos de facienda proposi-
8
tione serio monituros. Me insecutus est secretarius Saavedrae

41
Juan de Arrazola Oñate.
, qui et ipse
9
plenipotentiam attulit sigillo clausam. Inde mediatores ad Gallos, qui suam
10
quoque statim protulerunt, at de propositione sibi prius cum Suecis agen-
11
dum excusarunt. Ad quos Auausius tertio die, veneris sciliet, profectus est.

12
Actum hunc dominus comes in absentia episcopi Osnabrugensis domino
13
canonico a Landtsperg

42
Arnold von Landsberg, Propst von Obernkirchen, Dechant von St. Martin in Minden, Domherr
43
in Köln 1638–1646, kurkölnischer Geheimer Rat und Gesandter, Mindener Rat und Gesandter,
Coloniensi statim significari iussit.

14
1645 II 3
Freitag

36
14 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 3. Februarii, referiren wir disen verlauff,
15
daß auch der resident Saint Romain nach Pariß, umb das consilium regium
16
besser ze informiren wie auch das parlament und dann wegen des Papstes
17
dem Kayser versprochner hilff erinnerung ze thun, daß solches per expeditio-
18
nem ambassadori, darzu sich Servient erbietten thut, ime verwisen, die ab-
19
stellung begehrt und widrigenfahls der cron Frankreich obedientia dene-
20
girt wie auch sein deposition ze negociren angetrowet werden sollte. Item,
21
waß die Hansestattische deputati bei unß angebracht etc., de 2. Februarii [ 543].

22

37
22 Von] am Rande: Von Oßnabrukh.
Von Oßnabrukh hatten wir vorgangnen zinstags schreiben und relation ad
23
Caesarem empfangen, darinn sie ursach anzeigen, worumb sie dem herren
24
Gleen wegen deß ferners zuschreiben bedenkhens tragen.

38
24 Item] am Rande: Von Oßnabrukh.
Item lagen bei ein
25
refutation der Schwedischen allegation ex literis Salvii de anno 1638, daß
26
unter dem wortt adhaerentes die status mediati in imperio begriffen sein
27
sollen. In relatione ad Caesarem ist allein begriffen, daß wegen der statt
28
Straßburg sich der syndicus von Oßnabrukh

44
Johann Heinrich Böger .
angenommen, auch deßwegen
29
ein credential auffgewisen, also hetten sie sich diser occasion bedienen und
30
den begehrten pass ertheilen wollen [ 544].

31

39
31 Darauff] am Rande: Ad Osnabrugenses.
Darauff haben wir inen eodem freytags geantworttet und per copias die rela-
32
tion ad Caesarem communicirt, daß übrig auff sich selbst gelassen [ 545].

33

40
33 Eodem] am Rande: Ad Savellium.
Eodem schreiben wir an duca Savelli, sonderlich wegen der Franzosen con-
34
tra summum pontificem und dessen vorhabender assistentz gegen dem Kay-
35
ser emporgehender machinationum [ 546].

[p. 273] [scan. 321]


1

39
1 Eodem] am Rande: Relation der mediatorn, wie sie die eingeliferte newe vollmachten
40
befunden hetten.
Eodem veneris ad horam sextam vespertinam seind zu unß in deß herrn
2
grafen quartier beede herren mediatores von denn Spanischen kommen und
3
haben unß referirt, waßgestalten sie denn Franzosen angezeigt, von unß
4
beraits unsere newe vollmachten empfangen ze haben. Darauff sie die ihrig
5
auch ze ediren erbotten und auch inen, mediatoren, alsbaldt zugestellt. Nach
6
disem hetten sie inen, Franzosen, auch andeuttung gethan, daß dise extraditio
7
plenipotentiarum nunmehr auch den wirklichen fortgang der haupttracta-
8
ten erfordern wolte. Und weil sie inen schon so offt umb außliferung einer
9
hauptproposition zugesprochen, so solten sie doch lenger damit nit inn-
10
halten. Darauff hetten sie sich zwar einer begierde zue willfahrigkeit ver-
11
nemmen lassen, aber dabei entschuldigt, daß sie vordrist sich dessentwegen
12
mit denn Schweden unterreden müeßten, und wolte zu solchem ende der
13
conte d’Avaux gleich folgenden tags nach Oßnabrukh geraißt sein, wa nit
14
daß festum Purificationis eingefallen wer. Jedoch wer er bedacht, am freytag,
15
daß ist heut, gwiß fortzeraisen, wie dann auch beschehen.

16
Nun hetten sie inzwischen die einkommne vollmachten eröffnet und mit der
17
depositirten minutae conferirt, unsere und die Französische zwar allerdings
18
gleichlauttend und one manquement befinden, aber bei der Spanischen het-
19
ten sie underschiedliche verenderungen vermerkht, als erstlich weren noch 3
20
newe plenipotentiarii benandt, scilicet der duca di Medina de las Torros,
21
der conte Pigneranda, der ertzbischoff von Camerach

41
Ramiro Núñez de Guzmán (um 1600–1668), duque de Medina de las Torres, 1645 als erster spani-
42
scher Bevollmächtigter vorgesehen. Gaspar de Braccamontey Guzmán (1595–1676), conde de Peña-
43
randa, spanischer Primargesandter, und Joseph de Bergaigne OFM (1588–1647), Bischof von
44
Herzogenbusch 1641, Erzbischof von Cambrai 1645, trafen am 5. Juli 1645 in Münster ein.
, so zwar nit sonders
22
zu bedeutten, 2. weren diese zween erste ambassadores an Kayserliche Maie-
23
stät titulirt, so in vorigen vollmachten nit gewesen, 3. were die claussula, wie
24
in deß einen oder andern abwesen die ubrige ze procediren, nit genugsamb
25
sicher, 4. were der königin in Frankreich nit gleicher titulus fraternitatis wie
26
dem Kayser geben, 5. were das datum verendert und uff die ietzige expe-
27
dition gesetzt. Die Spanischen hetten zwar bei ein und anderem bericht ze
28
thun unterstanden, auch zu solchem ende königliches schreiben vorgewisen,
29
darauß ze sehen, daß deß königs will und meinung gewesen, alles der über-
30
schikten formb gleichlauttend ze ferttigen, mit andeütten, das der fehler von
31
der cantzlei herkommen müßte, nichtsdestoweniger tragen sie, mediatores,
32
sorg, die Franzosen werden daher ein ursach nemmen, die tractatus abermaln
33
auffzehalten; wir möchten derentwegen der sachen nachdenkhen, waß für ein
34
remedium ze finden. Darüber etwas discurs hinc inde vorgeloffen, und hab
35
ich sonderlich gesagt, es hette dises incidens gegen unß, denn Kayserlichen
36
so vil nit zu bedeutten. Es were underschidliche materiae diser tractaten ob-
37
handen, die man ja nit simul wurde tractiren könden. Die Franzosen solten
38
unß ein proposition in rebus ad imperium Romanum directe spectantibus

[p. 274] [scan. 322]


1
ediren, darauff man handlen köndte, inmittelst würden denn Spanischen auch
2
ihre newe corrigirte vollmacht zukommen mögen. Der Venetus sagte, diß
3
wurdt den Franzosen anlaß geben, ein separation zwischen Spanien und dem
4
reich ze machen. Ich anttwortte nein, es hett darumb den verstandt nit, die
5
Spanier wurden tanquam faederati et assistentes, ob sie wol hierinnen nit
6
principales weren, nichtsdestweniger und so wol bei unß stehen, als wol
7
wir hernach in rebus ad ipsos principaliter spectantibus bei inen ze stehen
8
hetten. Der Venetus fragte, ob sie solches denn Franzosen proponiren solten.
9
Wir sagten nein, es wer allein per modum discursus gemeldet, wir müßten
10
zuvor von diser sach auch mit andern reden. Ita discesserunt.

11

39
11 Gleich] am Rande: Subsequitur illis disgressis episcopus Osnabrugensis.
Gleich darauff hatt sich herr bischoff von Oßnabrukh bei unß eingestellt ,
12
deme wir allen disen verlauff erzehlt und darauff auch andeüttung gethan,
13
daß wir vermeinten, wir köndten diser eraignender unrichtigkeit ungehin-
14
dert wol in unserm proposito verharren und begehren, daß die Franzosen
15
vor außwexlung der vollmachten zu volnziehung ihrer ad 4. Decembris
16
gegebner parola unß ein proposition super mediis pacis ediren solten, und,
17
wann sie wegen der Spanischen vollmacht sich auffhalten wolten, inen repli-
18
ciren lassen, daß sie dessen kein ursach, weil wir in rebus imperii tractandis
19
nomine Caesaris die principales weren, möchten also ihr proposition wenigst
20
uff selbige richten. Wölches herr bischoff auch vor guett gehalten, vermeldet
21
iedoch, die Spanischen werden es auffnemmen, als wolte man sich von inen
22
separiren. Wir haben aber geanttworttet, dises importirte kein separation. Es
23
weren je distinctae materiae ze tractiren, die nit zumalen vorgenommen wer-
24
den köndten. Doch wolten wir mit inen reden und sehen, wie der sachen
25
ze thuen. Ad haec sagt herr bischoff, diß were der rechte weg, und hett im one
26
daß Churbayern geschriben, dahien ze sehen, das von erst die reichssachen
27
vorgenommen werden möchten, wölches sie auch an Kayserliche Maiestät
28
gelangen lassen und vertröstung empfangen, daß Ihr Maiestät unß solches in
29
acht ze nemmen bevehlen wolten. Nos respondimus, es were unß zwar hier-
30
über kein specificum mandatum zukommen, es ginge aber insgemein unser
31
instruction dahin.

32

41
32–S. 275,4] ursprünglich hinter S. 275,17.
1645 II 4
Samstag

40
32 Vom] am Rande: Von Oßnabrukh.
Vom 2. huius berichten die von Oßnabrukh unß, das
33
die Schweden per stattsyndicum ein anwurff zu einer mundtlichen conferentz
34

42
34 Hierauff] am Rande: Ad eosdem wegen mundtlicher conferentz mit denn Schweden.
loco tertio thuen lassen, begehren unsers raths [ 547].

35
Hierauff anttwortten wir vom 4. huius, daß solches nit gar außzeschlagen,
36
doch dem syndico per occasionem andeüttung ze thun, man köndte nit sehen,
37
ob denn Schweden hierzu ernst, weil sie noch biß dato den herrn grafen von
38
Lamberg als einen Kayserlichen gesandten nit empfangen noch visitirt het-

[p. 275] [scan. 323]


1
ten. Wann aber diß vordrist beschehen, wolten sie kein apertur unterlassen,
2
dardurch man zu befürderung der tractaten möchte gelangen könden, und,
3
so darzu ein conferentz dienlich erachtet werden solte, sich solche auch nit
4
lassen entgegen sein [ 548].

5
1645 II 5
Sonntag

40
5 Sontags] am Rande: Saavedra et comes ad me de defectibus plenipotentiae Hispanicae.
Sontags, den 5. huius, nachmittags besuchte mich herr
6
Saavedra und kam auch herr graaf darzu, da wir dann von diser materi mit
7
ime gehandelt, und erzehlte er vordrist, worauff die dubia ihrer vollmacht
8
stünden, daß die auch kein substantialwerkh betreffen theten. Jedoch hette
9
er alsbaldt wider geschriben, daß ein andere ad literam conventae formulae
10
möcht expedirt werden. Interea müßt man erwartten, waß die Franzosen
11
proponiren wurden. Wir haben gesagt, daß wir noch darauff ze verharren
12
und an die Franzosen zu gelangen hetten, daß sie vor einiger außwexlung
13
der newen vollmachten einmal eine proposition ad pacem ediren müeßten,
14
dann diß weren sie ex obligatione conuentionis auch vor einliferung der
15
newen vollmachten ze thuen schuldig. Über solches anlangen were ihr erclä-
16
rung ze hören und alsdann nach gestalt der sachen weiter ze deliberiren,
17
waß man unserseits ze thuen haben werden. Dabei ists bliben.

18
1645 II 6
Montag

41
18 Montags] am Rande: Consultatio cum episcopo Osnabrugensi.
Montags, den 6. huius, haben wir sambtlich unß zum
19
herrn bischof von Oßnabrukh verfliegt und ime in beisein deß canonici
20
von Landtsperg relation gethan, waß mit don Saavedra gehandlet worden,
21
auch dabei angeregt, daß ich vertraute anzeig hette, die Franzosen würden
22
anstatt der proposition mit einer newen praeliminarquaestion auffziehen und
23
die admission der Portugiesischen gesandten urgiren, auch vor ine ein pass-
24
port und saluum conductum haben wollen. Er anttworttet hierauff, daß er
25
zwar nit unrathsamb erachte, daß wir ein solches petitum durch die media-
26
tores an die Franzosen gelangen ließen, allein were zu besorgen, dise wurden
27
sich zu keiner proposition verstehen wollen, ehe dann die außwexlung der
28
vollmachten geschehen. Sollte man es dann difficultiren und darmit die
29
handlung auffhalten wollen, so wurde es ubel außgelegt werden. Meldet
30
dabei, das herr nuntius auch bei ime gewesen, und erzehlt, waß zwischen
31
inen, mediatorn, und unß wie auch denn Spanischen passirt.

32
Nos respondimus, unser meinung wer nit, daß man per omnia die commuta-
33
tionem difficultiren, sondern allein vordrist daß petitum de edenda pro-
34
positione an die Franzosen ergehen lassen solt. Wann die sich aber erclärten,
35
daß sie ante commutationem nichts thuen wolten, so köndte darinn gar wol
36
gewilligt werden, doch daß die Franzosen ihr parola geben theten, alsdann
37
facta commutatione die begehrte proposition, ad quam etiam nondum recep-
38
tis plenipotentiis tenebantur, zu eröffnen. So sie auch diß nit thuen noch sich
39
obligiren wolten, so were es manifestum indicium, das sie nichts ze tractiren

[p. 276] [scan. 324]


1
begehrten, consequenter unnöthig, die commutation vorgehen ze lassen.
2
Solte aber ein proposition de materiis et mediis pacis heraußkommen, so
3
wurde man als davon ze reden haben, wie man denn anfang ze machen und
4
die reichssachen vordrist in composition bringen wurde könden.

5
Et ita conclusum, daß deß conte d’Avaux widerkunfft von Oßnabrukh zu
6
erwartten, alsdann bei denn herren mediatorn das anbringen ze thun. Wel-
7
ches ich zugleich eodem die dominica reuersus herrn Saavedra angezeigt, so
8
seinestheils auch zefriden gewesen.

9
1645 II 7
Dienstag

35
9 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, 7. huius, schreiben wir nach Oßnabrukh cum
10
remissione communicatae relationis ad Caesarem, waß wegen der Spani-
11
schen newen vollmacht passirt, per generalia [ 549].

12

36
12 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem empfangen wir von Oßnabrukh schreiben allein innhalts, waß sie
13
sich uff unser guettachten per syndicum civitatis gegen denn Schwedischen
14
hetten ratione conferentiae vernemmen lassen, dieselben hinwider geantt-
15
worttet und vermeint, herr graf von Lamberg solte vordrist einen offen-
16
lichen einzug halten, so sie inen aber widerlegt. Stehe also uff weiterm erfolg
17
und wer conte d’Avaux erst gestern von denn Schweden visitirt worden [ 550].

18

37
18 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem empfangen wir a Caesare duas resolutiones. 1. Schikhen Ihr Maiestät
19
einen

38
19 extractum] am Rande: Trier betreffend.
extractum actorum Trevirensium, aber nit dessentwegen unß in einig
20
disputat einzelassen, sondern allein zu unserer information und biß uff wei-
21
tern befelch, de 27. Januarii auß Prag. Dabei werden auch unsere relationes
22
vom 6. und 8. eiusdem angezogen und cum ratificatione beanttworttet, auch
23
die guette correspondentz mit dem bischoff von Oßnabrukh und andern
24
Churbayrischen gesandten ze continuiren befohlen [ 551].

25

39
25 2.] am Rande: Deputation ad congressus.
2. Notificiren Ihr Maiestät die der reichsdeputation zu Frankfurt ertheilte
26
resolution, daß die fürsten und stände eben wol ihre deputatos zu dem all-
27
hiesigen congressu wie die churfürstlichen abschikhen und denn consulta-
28
tionibus beywohnen lassen mögen, sub dato Lintz, den 13. Januarii [ 552].

29
1645 II 8
Mittwoch

40
29 Mittwochs] am Rande: Episcopus Osnabrugensis ad nos.
Mittwochs, den 8. huius, hatt sich herr bischoff von
30
Oßnabrukh bei herrn grafen eingestellt sambt dem canonico von Landts-
31
perg, da ich mich auch eingefunden. War sein anbringen:

41
31 1.] am Rande: Vom Portugiesischen gesandten, ob dem audientz zuverstatten.
1. Es hett der
32
Portugiesische gesandt allhie

43
Francisco de Andrade Leitão.
bei ime audientz begehrt, sich aber dabei ex-
33
presse dergestalt angeben, daß er solches nit als ein ambassador oder gesand-
34
ter, für den er sich nit außgeben thet, sondern als ein privatcavallier allein

[p. 277] [scan. 325]


1
vor sein privatperson suchte und ime als einem fürsten deß reichs so vil
2
respect und ehr erweisen wolte. Verhofft, es solt ime nit abgeschlagen wer-
3
den, weil Portugal mit dem Kayser und dem reich in keinem krieg oder
4
feindtschafft gegeneinander verfangen, sondern vilmehr mit einem ansehen-
5
lichen theil deß reichs, als denn Hansestädten, in guetter alliance und vereini-
6
gung der commercien begriffen wer. Warüber er ime noch kein ander reso-
7
lution gegeben, als daß er gestern wegen der postferttigungen nit weil hette,
8
sondern sich darüber waß bedenkhen und seiner anttwort in verstendigen
9
wolte. Mit pitt, wir ime unsere meinung eroffnen wolten.

10

43
10 2.] am Rande: Brandenburgische einquartierung per 500 pferdt.
2. Communicirt er, waßgestalt Churbrandenburg ein ordonnantz ergehen
11
lassen, 500 pferdt durch die stifft Münster ze passiren und als sein leibguardi
12
biß uff sein, churfürsten, ankunfft in dem landt von Bergen ze logiren. Und
13
weil diß ein sach sei von schwerer consequentz, dardurch er die exoneration
14
der Kayserlichen völker auß seinen landen, die mehrer beschwerung übriger
15
Westfahlischen craißständen und wol endtlich die völlige impatronirung der
16
Gülch-, Berg- und Clevischen landen suechen möchte, also wolt er zugleich
17
unsers rathes, wie der sachen ze thuen und ob nit Ihr Kayserliche Maiestät
18
dessen ze berichten, vernemmen.

19
Re inter nos deliberata ad primum respondimus.: Nachdem bewußt, daß herr
20
nuncius disem Portugesen weder als ambassador noch als privato noch auch
21
als domestico Gallorum einige audientz verstatten wollen, also hielten wir
22
darfür, es were villeicht besser, er, herr bischoff, ine auch zurukhweisen thet.
23
Dann sonst wuerde es ein seltzamb ansehen haben, daß er solche audientz
24
verstatten solt, die doch herr nuncius nit hette geben wollen, und würden
25
die Spanische hierob nit geringe gelosia fassen. Sodann wer bewußt, das die
26
Franzosen die Portugiesen under ihre confoederatos zehlten. Stünde also
27
zu bedenkhen, nachdem ihrenthalben in denn praeliminarconventionibus
28
kein meldung geschehe, ob man in einigerlei weiß oder weeg disen Portu-
29
gesen ad audientiam kommen lassen solt. Dann wann er schon als privatus
30
komme, so werde er doch sein commissionsachen einmischen oder ander-
31
seits wenigst ruemen, daß er tanquam talis were gehördt worden. Doch
32
wolten wir Seiner Fürstlichen Gnaden hierdurch nichts vorgreiffen, sondern
33
es zu deroselben belieben und mehrerem nachgedenkhen gestellt haben.

34
Ad secundum wüßten wir nit, wie der sachen deß durchzugs halber anderst
35
zu helffen, als daß man der churfürstlichen regierung zu Cleve zu erkennen
36
geben, wie daß solches denn reichsconstitutionibus zuwider sein wolte und
37
wol andere straß und weeg genommen werden köndte, als daß man eben
38
durch die stifft Münster solte marchiren und darinnen quartier nemmen
39
müessen. Im übrigen hett es wol daß ansehen, daß hierauß allerhandt böse
40
consequentzen zu befahren, wie dann verlautten wolle, ob solt ein geheimer
41
tractat zwischen denn Generalstaaden und Churbrandenburg obhanden sein,
42
ime völlig zu denn bedeütten landen ze helffen gegen einer reciproca allianza

[p. 278] [scan. 326]


1
und vermählung mit des printzen von Orange dochter

40
Die Hochzeit des Kurfürsten mit der Tochter des Prinzen Friedrich Heinrich von Nassau-
41
Oranien, Luise Henriette (1627–1667), fand am 7. Dezember 1646 statt.
. Wir wolten es dem-
2
nach Ihr Maiestät referiren, die wurden die nothurfft drüber zu bedenkhen
3
nit ermanglen.

4

36
4 Neben] am Rande: Eidem notificata Caesaris gratia propter confidentiam nobis exhibitam.
Neben disem haben wir ime auch communicirt, waß Ihr Kayserliche Maie-
5
stät unß wegen seiner gegen unß beschehnen communication mit denn Frant-
6
zosen vorgangen abboccaments vom 27. Januarii auß Prag geanttworttet
7
und solche guette correspondentz zu continuiren bevohlen, item, waß für
8
ein resolution wegen einer deputation von fürsten und ständen zu denn
9
hiesigen congressibus der reichsdeputation zu Frankfurth ze intimiren be-
10
vohlen worden. Er hatt sich hierauff sowol unsers guettachtens in obigen
11
beeden puncten als auch der im übrigen beschehner communication be-
12
dankht, sonst aber wegen deß Portugesen vermeldt, er hette seinestheils
13
darfürgehalten, wann er selbigem in praedicta priuati nobilis qualitate au-
14
dientz erstatten thet, daß diß mehr den Spanischen zu einem belieben und
15
vortel als anderst dienen solte. Dann wann der schon cum tali occasione waß
16
von dem Portugiesischen wesen einfüren wolt, so wurde er ime solches doch
17
bald abschneiden könden mit vermelden, dise sach gienge daß reich nit an und
18
er were darauff nit instruirt. Doch wolt er der sachen ferner nachdenkhen.

19

37
19 Eodem] am Rande: Vom duca Sauello.
Eodem mitwochs, 8. huius, schreibt herr duca Savelli uff unser erste relation
20
de dato Rom, 21. Januarii, daß er nit underlassen woll, Ihr Päpstlicher Hey-
21
ligkeit der sachen bewandtnus ferner vorzetragen [ 553].

22
1645 II 10
Freitag

38
22 Eidem] am Rande: Eidem per nos.
Eidem schreiben wir continuando weiters de 10. huius
23
[ 554].

24

39
24 Freytags] am Rande: Ad Caesarem de defectibus plenipotentiae Hispanicae.
Freytags, 10. huius, referiren wir ad Caesarem mit andeüttung empfangs oban-
25
gezeigter zweyer bevehlchen, waß sich in der Spanischen vollmacht für miss-
26
hellighkeiten gegen der depositirten minuta befunden, deßwegen die media-
27
tores mit unß und darauff wir mit denn Spanischen, auch denn churfürstli-
28
chen deputatis gehandlet und unß endtlich verglichen. 2. Daß wir dem
29
bischof von Oßnabrukh dem Portugesen sein angesuechte audientz abze-
30
schlagen gerathen. 3. Werden Ihr Maiestät communicirt, waßgestallt im na-
31
men Churbrandenburg pro 500 reütter ein durchzug durch die stifft Münster
32
in die graffschafft Ravensperg

42
Grafschaft Ravensberg (Westfalen), Besitz Kurbrandenburgs als Teil der jülich-klevischen Erb-
43
schaft.
gesuecht und dardurch zu befahren. 4. Waß
33
Servient herrn bischof von Oßnabrukh vor vertröstung wegen fortsetzung
34
der fridenstractaten und praedicats gegen denn churfürstlich Bayrischen,
35
auch andern gesandten geben [ 555].

[p. 279] [scan. 327]


1

36
1 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir dise relation nach Oßnabrukh mit remission der
2
ihrigen, auch der eingelangten Kayserlichen bevelch [ 556].

3

37
3 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem empfangen wir von Oßnabrukh sub 9. huius communication rela-
4
tionis ad Imperatorem, darinn vermeldt, daß der conte d’Avaux mit denn
5
Schweden vier puncten in deliberation hab, 1. ob der reichsständen ankunfft
6
noch ferner zu erwartten oder mit der proposition fortzegehen, 2. wie die in
7
formalibus einzerichten, 3. waß in puncto restitutionis occupatorum ze thun
8
und 4. wie weit man darinn der reichsständen gedenkhen soll. Item, das die
9
Franzosen satisfactionem sumptuum belli sowol als die Schweden praetendi-
10
ren und namblich den terminum ihres reichs den Rein setzen, auch den Hol-
11
lendern pro bello 14 thonnen goldts per nouum ambassadorem

41
Godefroi Louis d’Estrades (1607–1686), außerordentlicher Gesandter bei Prinz Friedrich
42
Heinrich von Oranien.
erlegen las-
12
sen wollen. In literis ad nos, die Schweden hetten angedeüttet, herr graf von
13
Lamberg müßte vordrist inen per suos homines sein ankunfft notificiren
14
lassen, alsdann werd es mit der visita kein bedenkhens haben, so er, graf,
15
ze thun vorhabens wer, begehrt allein unser bedenkhen. Item, die Schweden
16
hetten andeütten lassen, daß man von einer extension der neutralitet für
17
beede loca congressus ze handlen haben werde, umb die zufuor mehrers
18
ze befürdern [ 557].

19
1645 II 11
Samstag

38
19 Sambstags] am Rande: Reuisitatio a me ad nuncium.
Sambstags nachmittag, 11. huius, hab ich herrn nuncium
20
visitirt in danksagung seiner gegen mir beschehener visita. Hab ime dabey sein
21
Bertium restituirt und mein parere drüber geben. Dabei er vermeldet, wie
22
starkh der Servient absente Avausio auff die commutation der vollmachten
23
getrungen, so ime aber cum dexteritate abgeschlagen worden, mit mehr
24
anderen ultro citroque gewexleten reden von keiner sondern importantz.

25
1645 II 12
Sonntag

39
25 Sontags] am Rande: Consultatio cum episcopo Osnabrugensi.
Sontags, den 12. huius, haben wir herrn bischoff von
26
Oßnabrukh besuecht und ime praesente canonico a Landtsperg vorgehal-
27
ten, waßgestalten die Schweden an die Kayserlichen zu Oßnabrukh gelangen
28
lassen, ob nit zu mehrer fürderung uff ein extension der neutralitet bei bee-
29
den stätten Münster und Oßnabrukh zu gedenkhen. Darüber wir Seiner
30
Fürstlichen Gnaden guettachten anzehören begehrten.

31

40
31–S. 280,15] ursprünglich hinter S. 282,9.
Am sontag zuvor

44
Späterer Nachtrag.
haben wir ime auch inter caetera angezeigt, das die Spani-
32
schen bei unß geweßt und unß in materia officiorum erga deputatos electo-
33
rales angefüegt, daß sie zwar schreiben vom marchese Castel Rodrigo emp-
34
fangen, der wolle aber der sach, umb willen beraits andere plenipotentiarii
35
verordnet, nit gern einen außschlag geben noch denn andern vorgreiffen.

[p. 280] [scan. 328]


1
Nichtsdestoweniger hetten sie dise resolution gefaßt, ermeldten churfürst-
2
lichen deputatis eben dieienige satisfaction in hac materia ze geben, wölche
3
von andern allhier anwesenden ambassadoren und plenipotentiariis denn-
4
selben geben werden möcht, in hoffnung, es werde hiemit dise disputa auch
5
ihr richtigkeit haben. Der herr bischoff namb dise intimation zu dankh an,
6
meldet aber dabei, die Spanischen hetten ine vertröstet, ime ein anttwortt
7
über sein anbringen anzefügen, wüßte nit, ob dise unsere intimation dahien
8
gemeint. Wir haben gleich replicirt, die Spanische hetten unß solche anzeig
9
darumb gethan, weil wir hievor auff Seiner Fürstlichen Gnaden begehren mit
10
inen von diser materi gehandlet, inen auch remonstrirt, waßgestalten wir zu
11
handthabung der churfürstlichen praeeminentz bevelcht weren. Also hetten
12
wir die von inen vernommene erclärung hiemit Seiner Fürstlichen Gnaden
13
allein per occasionem andeütten wollen, zweifelten sonst nit, sie, Spanische,
14
wurrden wurden ihr schuldigkheit selbst abzulegen unvergessen bleiben, wie dann
15
folgendts beschehen und herr bischoff darmit auch zufriden gewesen.

16

39
16–36] ursprünglich hinter S. 286,35.

40
16 Nota] am Rande: Jubilaei processio.
Nota: Am sontag, den 12. huius, ist in Münster ein jubilaeus nomine noui
17
pontificis domini Innocentii X. angefangen und mit einer offentlichen
18
procession eingefüret worden auß dem thumb. Darbei seindt aber wir,
19
Kayserliche, wie auch die Spanischen nit erschienen. Herr nuncius hatt auß
20
dem thumb daß hochwürdigste sacrament biß zu denn minoriten getragen.
21
Daselbst ist er gebliben, denn er sagte, weil die Kayserlichen nit vorhanden,
22
hett er bedenkhens inter reliquos mitzugehen. Und ist ime succedirt der herr
23
bischoff von Oßnabrukh, wölcher in selbiger kirchen darauff gewarttet. Beede
24
Französische plenipotentiarii und der Venetianische ambassador haben der
25
procession von anfang biß zum ende beigewohnt hoc ordine: Dem conte
26
d’Avaux war der Seruient ad dexteram, der Venetus aber ad sinistram, der
27
bischoff von Oßnabrukh liess seine edelknaben mit denn windtliechtern
28
beeder seitten neben dem baldachino hergehen, also dorffte der andern
29
gesandten keiner die seinige drein mischen, sondern liessens recta recte in ordine
30
vor dem Hochwürdigen hergehen. Nachdem man widerumb in den thumb
31
kommen und der herr bischoff daß hochwürdigste sacrament uff dem hohen
32
altar nidergesetzt, sich auch widerumb in die quotidiana bekleidet, liess er
33
durch seinen dienern denn herrn gsandten bei ihrem standt anzeigen, daß er
34
etwas müed vom umbtragen und sein übrige devotion in seiner privatcapella
35
verrichten wolt. Dessen war sonderlich der Venetianer wol zefriden, wie der
36
sonsten resolvirt war, ime nit zu weichen. Et haec habeo ex ore domini episcopi.

37
1645 II 13
Montag Folgenden montags, 13. huius, kombt er

41
Bischof von Osnabrück; vgl. APW [ III C 3, 1 S. 94ff.]
zu unß und
38
referirt, waßmassen er der sachen cum eodem canonico

42
Landsberg.
nachgedacht, befinde

[p. 281] [scan. 329]


1
zwar, das der sachen eintweder durch ein euacuation intra certum districtum
2
oder durch eine suspension armorurn particularem vel uniuersalem ze helffen.
3
Aber nur discursweiß und zum bericht, die euacuation betreffend, were solch
4
mittel hievor von Kayserlicher Maiestät beliebt und noch unlengst dem
5
herrn churfürsten von Cöln widerumb ze negociren heimbgeben worden. Es
6
hetten auch die Hollender solche selbst an hand geben und die terminos
7
bedeuttet: ienseit Reins zwischen Rein, der Maas und Mosel, diesseit aber
8
zwischen Rein, Weser und Lipp. Dises hetten aber die Franzosen verhindert,
9
vermuettlich weil sie ein absehen auff die statt Cöln und selbige darumb nit
10
gern in die neutralitet keimen lassen wollen, weil sie hernach ihre dissegni
11
darauff nit hetten effectuiren könden, wie dann fast darfür gehalten werden
12
wolle, daß sie nechstkünfftigen feldtzug einen versuch auff dise statt thuen
13
werden. Sonsten hette man Kayserlicherseits in der stifft Münster und Oßna-
14
brukh mehr plätz innen als auff der gegenseitten, also daß man dennselben
15
allzeit mit einem aequiualente begegnen köndte, und erfolgte gleichwol auß
16
diser euacuation dises commodum, daß Ihr Kayserliche Maiestät ein corpo
17
von 12 000 mann wuerden ins feldt auß dem Westfälischen craiß füeren
18
mögen, da aber die Schwedischen und Hessischen guarnisonen bei weitem
19
nit so starkh, also der vortel für Kayserliche Maiestät größer were. Jedoch
20
hette dises werkh auch seine nachgedenkhen.

21
Das armistitium particulare sei von denn Hessen auff die baan gebracht,
22
und stüendte dahin, daß der herr churfürst zu Cöln bewilligen thet, daß
23
deßwegen die ständt nach Cassel möchten kommen, umb das werkh aller-
24
dings zu vergleichen. Es köndten sich aber Ihr Churfürstliche Durchlaucht
25
noch nit recht darzu resolviren. Zudem hetten die Hessen in der stifft Oßna-
26
brukh nichts, wer also der sachen nit durchgehend geholffen.

27
Von dem armistitio uniuersali wöll noch die zeit nit sein, darvon ze reden. Er
28
hette zwar commission von Churcöln und Bayern gehabt, deßwegen mit
29
dem herrn nuncio ze reden, wie beschehen, und er glaub, Bayern möcht deme
30
selbst geschriben haben. Aber omnibus consideratis hetten sie nit rathsamb
31
finden mögen, daß werkh ferners ze urgiren, sonderlich weil damalen die
32
sachen mit Gallas so schlecht gestanden. Daher wol zu vermuetten gewesen,
33
daß sich die Franzosen eintweder gar nit oder mit unerträglichen conditioni-
34
bus dazu würden verstanden haben. Wie er dann die dabei vorgeloffne con-
35
siderationes dem herrn churfürsten in Bayern geschrieben, auch die antt-
36
wortt empfangen, daß ers zwar nochmaln gern dahien wurde gerichtet
37
sehen, doch wolt ers ime und denn Kayserlichen gesandten pro re nata wei-
38
ters ze bedenkhen remittirt haben. Und er, herr bischoff, glaube, die intention
39
werde hauptsächlich dahin gezihlt haben, weil Churbayern 6 newe regimen-
40
ter werbe, als 4 zu fueß und 2 zu pferdt, daß er durante armistitio desto
41
besser darmit auffkommen köndt. Dem allem nach sehe er nit, wie waß
42
satsames noch derzeit in proposita quaestiones proposita quaestione geschlossen werden köndte,
43
sondern er vermeinte, man solte es dahin stellen, daß man vordrist vernem-
44
men wolt, waß die gegentheil vor einen vorschlag thun würden. Alsdann

[p. 282] [scan. 330]


1
wolte man sich weiter darüber bedenkhen und vernemmen lassen, waß man
2
diserseits vor ein mittel ze treffen thuenlich hielt. Sonderlich aber werde
3
man in puncto extensionis neutralitatis dahin ze sehen haben, daß man kein
4
suspensionem der obrigkheit, wie über Oßnabrukh und Münster besche-
5
hen, einwillige.

6
Wir haben in genommenem abtritt zugleich rathsamb befunden, unß mit
7
disem schluß ze conformiren und aber ratione armistitii vel euacuationis in
8
specie nichts weder pro noch contra ze motiviren, sondern biß zu seiner zeit
9
anstehen ze lassen.

10
1645 II 14
Dienstag Dinstags, den 14. huius, schreiben wir nach Oßna-
11
brukh, sowol waß obvermeld termassen mit dem herrn bischof von Oßnabrukh
12
wegen der extension neutralitatis gehandlet worden, als auch, waß unser mei-
13
nung sei in puncto der intimation deß herrn grafen von Lamberg ankunfft an
14
die Schweden, sie ad visitationis officia ze obligiren. Item, ob der Rortée als
15
ambassador in Schweden per officia humanitatis zu besuechen [ 558].

16

40
16 Eodem] am Rande: Von Oßnabruk.
Eodem zinstags, 14. huius, haben wir von Oßnabrukh, daß conte d’Avaux
17
sich gegen den Dänischen secretario

42
Johann Leonhard Klein.
contestirt, die cron Frankreich trage an
18
der Schweden einfall in Dennemarkh grosses missfallen, erkenne daher die
19
prolungationem der fridenshandlungen. Item, ob er nach Oßnabrukh kom-
20
men, die Schweden zu behandlen, das sie zu der hauptproposition schreitten
21
wolten, inmaassen man derselben beraits in materialibus et formalibus ver-
22
glichen wer, so wenden iedoch die Schweden vor, 1. weil noch kein chur-
23
fürstlicher gesandt zu Oßnabrukh wer, derselb congress iuxta conuentionem
24
praeliminarem noch nit ergentzt, 2. weren noch mehr reichsstände, die sie
25
gern bei den tractaten haben wolten, zu erwartten, als wölche mehrertheils
26
uff dem weeg, 3. müeßte vordrist wegen verglaittung der statt Stralsundt
27
und anderer immediatständen ein richtigkeit getroffen werden. Umb diser
28
ursachen willen es wol daß ansehen hab, daß die gegentheil die haupt-
29
handlung noch weit zurukhsetzen werden. Und weil dißortts die schuldt
30
allein uf die Schweden getrochen werden wöll, so sei leicht zu erachten rem
31
ex composito agi, damit man Französischentheils bei denn parlamenten und
32
statibus regni die eraignende tergiversation desto besser uff die Schweden
33
trechen und mit denselben beschönen, also denn statibus regni necessitatem
34
bellandi extorquiren möge [ 559].

35

41
35 Martis] am Rande: Actus exhibitionis nouarum plenipotentiarum.
Martis 14. huius venerunt ad nos domini mediatores circa horam 7. vesper-
36
tinam exponentes, quod eadem meridie Gallos de edenda sua propositione
37
satis instanter interpellassent, sed ipsos replicasse nihil se statuere posse,
38
priusquam plenipotentiae extraditae fuissent; cum enim die 20. Januarii
39
priores exspirauerint, nisi nouae extradantur, videri nos posse, quasi sine

[p. 283] [scan. 331]


1
plenipotentiis hic versemur. Replicatum quidem Gallos fide promissorum
2
teneri, etiam si nouae plenipotentiae non superuenissent, et promisisse
3
ipsos, quamprimum cum Suecis ea de re communicassent, se ad propositio-
4
nem faciendam progressuros; intercessisse colloquium, Auausium rediisse,
5
non esse dubium, quin quid faciendum concluserint. Itaque rectius facturos,
6
si absque eiusmodi tergiuersationibus rem ipsam tandem aggrederentur,
7
nam quod de exhibitione plenipotentiarum excusarent, haud magni ponderis
8
esse posse, quod iam constet illas in manu mediatorum esse. Nihilominus
9
tamen Gallos in sua perstitisse sententia. Nobis igitur se dispiciendum relin-
10
quere, quid factu opus videatur.

11
Nos memores eorum, quae Osnabrugis super negotiatione Auausii perscripta
12
fuere, respondimus: Satis nobis constare Gallos cum Suecis conuenisse, ut ne
13
propositio adhuc ulla fieret, itaque nihil aliud hic ab ipsis cum eiusmodi
14
dilatoriis obiectionibus quaeri, quam ut morae caussam a se auertere et in
15
Caesarem deriuare quavis ratione possent. Quapropter etsi iustam haberemus
16
rationem proposito nostro firmiter inhaerendi, scilicet non prius in extraditio-
17
nem plenipotentiarum consentire, quam Galli oblata nobis circa pacis media
18
propositione fidem adimplessent suam, tamen, ut ex nostra potestate omnem
19
prorsus ulterioris prolongationis praetextum e medio tollamus, nobis haud
20
graue fore, ut exhibitio utrinque per mediatores erga partes, ad recognoscen-
21
dum scilicet, fiat cum adiunctis copiis seu transumptis, ita scilicet, ut origina-
22
les plenipotentiae exhibeantur, cum formula conuenta conferantur, copiae in
23
manus partium tradantur, originalia vero ipsa mediatoribus reddantur atque
24
velut in deposito seruentur, donec Galli oblata nobis propositione ad ipsius
25
pacis principalem tractationem progressi fuerint. Non displicuit hic modus
26
dominis mediatoribus, quin censebant prudenter admodum et e re Caesaris
27
id fieri, sed rogabant, ut Hispanorum quoque mentem explorare vellemus.
28
Nos id polliciti sumus obiter insinuantes, quod Saauedra putaret impellen-
29
dos Gallos, ut darent mediatoribus propositionem clausam cum potestate
30
aperiendi et nobis significandi, an ad tractatus pacis principales directa esset.
31
Hoc facto statim dein extraditio sequi deberet. Quam illi rationem absque
32
fructu futuram aiebant, quod iam Gallis similia quaedam insinuassent, qui
33
tamen a priore sua sententia cedere prorsus noluerint. Venetus ex iis, quae de
34
actis inter Auausium et Suecos commemoraueramus, occasionem arripuit
35
invehendi in dissensiones Germanorum dicens, quod ipsimet ansam huius-
36
modi protelationibus darent. Nisi enim plurimi ex ipsis et quidem sublimioris
37
fortunae Gallorum Suecorumque ausus in perscribendis ad ipsos literis tant-
38
opere commendassent spemque fecissent se ad hosce congressus etiam
39
inuito Caesare missuros, nunquam illos in tantum audaciae progressuros
40
fuisse, ut tam praefracte abnuerent tractatuum initia atque adeo spem sibi in
41
armis potius quam in pacificatione positam quasi palam ostenderent. Sed et
42
praeuidere se aiebat ex huiusmodi comparentium multitudine nihil praeter
43
rerum omnium confusionem orituram esse.

[p. 284] [scan. 332]


1

37
1–18] ursprünglich hinter S. 286,35.

38
1 Dinstags] am Rande: Vom Kayser.
Dinstags, den 14. huius, empfangen wir a Caesare reponsum uff unser rela-
2
tion de 20. Januarii sub dato Prag, 3. huius. Placidiren dasienig, waß in
3
puncto deren mit denn Spanischen gesandten mehrers als mit denn chur-
4
fürstlichen deputatis gepflogener communication von unß in einem beson-
5
dern schreiben berichtet worden. 2. Schikhen abschrifft, waß dem abbt zu
6
Sigburg

41
Bertram von Bellinghausen. Abt von Siegburg 1620–1653. Vgl. APW [II A 2 S. 175 Anm. 2.]
wegen reparation der brukhen daselbst zugeschriben worden.
7
3. Daß unser bericht wegen der Frantzosen abermals so vilfältig gebrauchen-
8
der tergiuersationum zu Frankfurt zu dem ende communicirt, damit sie
9
sehen sollen, denen Franzosen nit zu vil ze trawen noch ihren wortten zu
10
glauben. 4. Wir sollen auch nit underlassen, dessen bei denn mediatorn
11
remonstrationes zu thuen. Und dise drei puncten seind in beanttworttung des
12
andern relationschreibens ab eodem dato [ 561].

13

39
13 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh wegen auffhaltung der proposition biß uff ankunfft
40
der reichständen.
Eodem von Oßnabrukh bericht wegen deß d’Avaux negociato daselbst cum
14
Suecis und waß er mit dem Denischen secretari discurirt, darauß erscheint,
15
daß die Franzosen sich auff die Schweden entschuldigen und also beeder-
16
seits vor ankunfft der churfürstlichen und fürstlichen und steden deputir-
17
ten, auch der passporten pro statibus immediatis, kein proposition thuen
18
wöllen, de 13. huius [ 562]

42
Diese Eintragung ist eine – wohl durch die Verwirrung der chronologischen Ordnung im Original
43
entstandene – Doublette zu S. 282,16–34.
.

19
1645 II 15
Mittwoch Sequenti mercurii accessimus Hispanos et, quae cum
20
mediatoribus acta essent, edocuimus etiam atque etiam hortantes, ut bene
21
considerarent, quid sibi faciendum putent. Si nolint exhibitionem plenipo-
22
tentiarum fieri nisi habita Gallorum propositione, frustra laboratum et cul-
23
pam omnem protractae negotiationis ipsis imputatum iri nec effugituros fa-
24
mamipsorum plenipotentiam stipulationi non esse conformem. Sin consenti-
25
an t, etiam si Galli illa, quae a formula stipulationis dissentire videntur, exagitare
26
praesumant, tamen tanti non esse, ut propterea initia tractatuum differendi
27
longius iustam habere possint caussam. Contradicturos illis ipsosmet media-
28
tores atque adeo culpam protracti negocii denuo in illos redundaturam.
29
Magnopere vero interesse Caesaris partibus, ut beniuolentiam a pacis ineun-
30
dae studio apud omnes captemus, maliuolentiam vero et odium, quod ex
31
contrariis actionibus enasci potest, omnibus viribus euitemus. Idque vel ma-
32
xime nos mouere, quod in iis rebus, ubi praeiudicium nostris principalibus
33
inferri nullum potest, subtilitatibus et argutiis abstinendum summumque
34
candoris et synceritatis studium praeferendum esse putemus.

35
Perstiterunt illi aliquantisper in priori sua opinione, sed cum haec talia sae-
36
pius inculcaremus, tandem in eam deuenerunt sententiam, ut consentirent

[p. 285] [scan. 333]


1
posse per mediatores plenipotentias utrinque partibus ad recognoscendum,
2
legendum et conferendum cum formula conuenta exhiberi pro cuiusque
3
commoditate, sed tamen exemplar nullum esse dandum, ipsis authenticis per
4
mediatores in custodiam, donec Galli propositionem suam ediderint, recipien-
5
dis. Nam quod et nobis statutum erat re ipsa commutationem et mutuam
6
traditionem plenipotentiarum in manus partium fieri, nondum conueniens
7
esse, cum nondum constet, an et quando tandem Galli ad tractatus pacis
8
ipsos descensuri sint. Nec igitur aequum, ut habentes illi nostram plenipo-
9
tentiam in sua potestate nos ad libitum circumducere negociumque de die in
10
diem protelare possint, sed hanc libertatem esse retinendam, ut, si appareat
11
ipsos plane ab omni tractatu abhorrere nostrisque principalibus ita videatur,
12
receptis nostris plenipotentiis abire congressumque soluere possimus.

13
Hac cum Hispanis inita deliberatione statim ego, Volmarus, censente do-
14
mino comite ad dominum episcopum Osnabrugensem me contuli atque
15
omnia, quae acta essent, exposui sententiam rogans, an hoc modo dominis
16
mediatoribus respondendum censeret. Et cum circumstantiis omnibus ex-
17
pensis annuisset, mox ab ipso ad mediatores perrexi.

18
Quibus equidem gratum fuit hanc a nobis resolutionem utrinque captam in-
19
telligere, sed modus minus placuit. Putabant enim communicationem pleni-
20
potentiarum eadem plane ratione, qua cum prioribus factum, instituendam,
21
adeo ut in cuiusque libero arbitrio esset exemplar ex authentico transumere
22
remisso dein authentico ipso ad mediatores. Caussam addebant, quod alia ra-
23
tione Galli sibi minime satisfactum dicturi et suis protelationibus hac sola prae-
24
tensione inhaesuri essent. Nam ut verum fateantur, aiebat Venetus, Galli non
25
eam quam ante colloquium cum Suecis promptitudinem ad edendum suam
26
propositionem ostendunt, ut omnino verendum sit ipsos, quemadmodum a
27
nobis indicatum, longius rem protrahere velle. Subiunxit etiam impossibile
28
esse cum istis duobus plenipotentiariis Gallicis tantopere dissidentibus inter
29
se negocium hoc tanti momenti transigere. Tentatam saepius iam inter ipsos
30
concordiam, literis etiam utrumque Parisios scriptis pollicitos se posthac
31
unanimes fore. Sed frustra haec omnia: acrius quam unquam antehac in se
32
mutuo exacerbari. Nuper Auausium, cum itineri Osnabrugas se accingeret,
33
ipsis seorsim dixisse, anniterentur, ut interea, dum ipse rediret, exhibitio
34
plenipotentiarum expediretur, ac tum ipsos acerrime de facienda proposi-
35
tione urgerent, innuens sibi minime placere rem hanc differri. At uero, cum
36
haec diceret Venetus, monuit, ne propalarentur, se enim nolle Gallis hac de
37
caussa suspectum fieri. Quin utrosque Gallis nuper aperte in faciem dixisse,
38
cum illi quererentur, quasi feruentius Caesaris caussam amplecterentur, Cae-
39
sarem partibus suis omnino satisfecisse, idem se de Gallis dicere non posse.
40
Se quidem et superiores suos illi aequiores futuros, qui aequiorem se in pro-
41
mouenda et tractanda pace praebuisset. Multa Parisiis scribi et promitti, sed
42
hic se in effectu semper contraria experiri; an ipsi plenipotentiarii in culpa
43
sint, ipsi viderint. Sed et dominus nuncius, cum me discedentem comitare-

[p. 286] [scan. 334]


1
tur, dixit se hesterna die Seruiento, cum ille inciuilius se gereret, non sine
2
commotione regessisse: Sappia Vostra Exellenza ch’io mai voglio trattar con
3
lei nell’assenza del suo collega.

4
In colloquio quaerebat etiam Venetus, an tergiuersantibus Gallis ob quasdam
5
in plenipotentia Hispanica apparentes discrepantias hoc argumento posset
6
uti, saltem interea, dum noua afferretur, Gallos, quid contra Imperatorem et
7
imperium praetenderent, explicare debere. Respondi hoc Caesareanis
8
minime aduersari, cum ea praesertim caussa missi sint. Diserte tamen ad-
9
dendum hac ratione non intendi aliquam coronae Hispaniarum ab imperii
10
societate separationem. Quod Venetus statim probauit asserens nos huius
11
cautionis conuenientem habere rationem.

12
Deinde quod ad modum exhibendi pertineret, priusquam hi sermones inter-
13
sererentur, respondi nos quidem a parte Caesaris minime refragari et cre-
14
dere me etiam Hispanos intellectis dominorum mediatorum admonitionibus
15
assensuros. Itaque receperunt se mox a prandio ipsos conuenire velle. Addi-
16
derunt tamen non se consultum putare, ut ullam faciendae exhibitioni con-
17
ditionem aliam dicamus, sed, quod de elicienda a Gallis propositione adiun-
18
xeramus, ipsorum permittere mediatorum industriae deberemus. Ipsos enim
19
nihil hac in re neglecturos esse.

20

36
20–24] ursprünglich hinter S. 286,35.

37
20 Es] am Rande: Hansestattische gesandten ad me.
Es seindt auch vorgehenden

41
Späterer Nachtrag.
mittwochs nachmittag die beede gesandten
21
von der statt Bremen

42
Dr. Gerhard Koch und Liborius von Linen.
bei mir gewesen und haben denn abschiedt genom-
22
men, weil sie widerumb nach Oßnabrukh verraisen, sich daselbst auch, wie es
23
mit denn handlungen beschaffen wer, erkundigen wolten. Dabei sie ein me-
24
morial der gmeinen hansestätten interesse übergeben [ 560].

25

38
25–28] ursprünglich hinter S. 286,35.

39
25 Mittwochs] am Rande: Vom Savello.
Mittwochs, den 15. huius, empfangen wir anttwortt von duca Savelli de
26
28. Januarii. Seind generalia, allein daß der Papst in hoffnung sei, uff deß
27
newen Französischen ambasciators Gremovville Gremoville

43
Nicolas Bretel, sieur de Grémonville.
ankunfft mehrer apertur ad
28
pacem zu erlangen [ 563].

29
1645 II 16
Donnerstag Rebus igitur utrinque compositis die jouis 16. hu-
30
ius hora circiter decima antemeridiana misit ad nos dominus nuncius pleni-
31
potentiam Gallicam authenticam una cum deposita ipsorum formula. Quam
32
et facta collatione omnino conformem esse, scriptura, pergameno, subscrip-
33
tione interiori et exteriori sigillique in cera flaua maioris impressione inte-
34
gram omnisque suspicionis aut falsi liberam esse deprehendimus ideoque
35

40
35] Hier folgten ursprünglich: 286,20–286,24; 280,16–280,36; 284,1–284,18; 286,25–28.
statim ad dominum nuncium remisimus.

[p. 287] [scan. 335]


1
1645 II 17
Freitag

32
1 Freytags] am Rande: Ad Sauellum.
Freytags, den 17. huius, referiren wir weiter ad eundem

40
Savelli.

2
von beschehner exhibition ad recognoscendum plenipotentiarum und daß die
3
Franzosen nichtsdestoweniger in protelando negocia verharren, allein zu dem
4
ende, das sie der new angehenden feldtzügen erwarten mögen. Es werde auch
5
deß Gremonville [ankunft] besorglich vil andere capitula mitbringen [ 564].

6

33
6 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem referiren wir ad Caesarem in beanttworttung obgemeldten Schrei-
7
bens vom 4. huius mit beilag continuationis protocolli den actum exhibi-
8
tionis plenipotentiarum, zumaln waß in puncto extensionis neutralitatis mit
9
herrn bischof von Oßnabrukh conversirt und endtlich pro nunc vor guett
10
befunden worden, mit pitt, Ihr Maiestät in euentum resolution einschikhen
11
wolten, wie weit hierunder ze gehen [ 565].

12

34
12 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communiciren wir dise relation nach Oßnabrukh cum remissione
13
priorum [ 566].

14
Eodem freytags communiciren wir dem postmeister zu Cöln die Kayserliche
15
resolution wegen des abbts zu Sigenburg [ 567].

16

35
16 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem, 17., berichten die von Oßnabrukh, waß der Mechelburgische gesandt

41
Dr. Abraham Kayser (1603–1652), Geheimer Legationsrat.

17
von deß conte d’Auaux und des Milonii discurs, daß reich in ein durchgehen-
18
de confusion ze setzen und alles mit denn waaffen außzefüren, referirt, de 16.
19
huius [ 568]. Hiebei ist auch deß Turraine patent de restitutione Palatinatus.

20
1645 II 21
Dienstag

36
20 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 21. huius, remittiren wir solche com-
21
municirte relation nach Oßnabrukh [ 569a].

22

37
22 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem empfangen wir schreiben vom Kayser de 10. huius, das predicat
23
excellentia gegen den churfürstlichen gesandten betreffend [ 569b].

24

38
24 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem berichten die von Oßnabrukh, daß die restitution des Botelli erfolgt,
25
die Schweden aber, solches in vim conuentionis praeliminaris geschehen
26
sein, außdeütten und außschreyen, de 20. huius [ 570].

27
1645 II 22
Mittwoch

39
27 Mittwochs] am Rande: Churbayrischer einzug in Münster.
Mittwochs, 22. huius, seind die Churbayrischen ge-
28
sandten

42
Georg Christoph Frhr. von Haslang (1602–1684), Geheimer Rat und Hofmarschall, und Dr.
43
Johann Adolf Krebs, kurbayerischer Hofrat.
in Minster einkommen. Denen seind vom herrn nuncio, von unß
29
beeden, von denn Franzosen und von dem Venetianer die gutschen ent-
30
gegengeschikht, auch unseren leutten, in der salutation inen den titul Ex-
31
cellencia zu geben, bevohlen worden. Herrn bischoff von Oßnabrukh ist inen

[p. 288] [scan. 336]


1
vormittag entgegen gefahren und hatt inen unterweegs ein fruestukh gehal-
2
ten. Hatt hernach beede gesandten zu sich in sein kutschen genommen,
3
sich auch mit seinen trabanten und hatschiren accompagniren lassen. Also
4
die praecedentz gegen dem Venetianer cum dexteritate evitirt.

5
Nachdem nun die gesandten in ihr quartier ankommen, haben sie alsbaldt
6
einen vom adel zum herrn grafen und dann zu mir geschikht, der cortesia
7
sich zu bedankhen.

8
1645 II 24
Freitag

40
8 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 24. huius, referiren wir ad Caesarem obi-
9
gen einzug und das biß daher die Franzosen noch kein proposition edirt,
10
gleichwol die mediatores unß anzeigen lassen, daß solches heüttigen tags solte
11
geschehen. Hiebey ist auch die propositio Hispanica eingeschlossen [ 571].

12
Eodem haec nach Oßnabrukh [ 572].

13
Eodem ad duca Sauelli Romam, ubi et ipsius responsum ad priores nostras
14
[ 573].

15

41
15 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von Oßnabrukh in relatione ad Caesarem, waßmaassen die Hanse-
16
stattischen gesandten angezeigt, daß die Franzosen und Schweden noch
17
schlechte lust ad pacem, derentwegen theils von inen wider nach hauß
18
ziehen, theils aldort der sachen weiter zuwartten wolten [ 574].

19

42
19 Eodem] am Rande: Visitatio der Churbayrischen gsandten.
Eodem nachmittags haben wir die Churbayrischen gsandten besucht und
20
gebürende complimenti mit erbiettung aller guetter correspondentz ver-
21
richt, in versehung, sie eines gleichen sich gegen unß zu verhalten bevehlcht
22
sein werden. Wir haben inen kein ander praedicatum als ’churfürstliche her-
23
ren gesandte‘ gegeben, dann obwol am abendt zuvor der propst Landsperg
24
beim herrn grafen nachgefragt, ob man inen das praedicatum excellentiae
25
geben oder es dem alten Teutschen brauch gemäß halten wolten, so ist ime
26
doch geanttworttet, daß wir dessen kein bevelch, wüßten auch nit, warumb
27
wir von dem alten Teütschen brauch weichen solten, dann waß die frembde
28
anlangte, da hetten wir unß der sachen nichts anzenemmen. Also ists dabei
29
gebliben und haben hingegen auch gegen unß es bei dem praedicat ’Kayser-
30
liche gsandten‘ gebliben [!].

31

43
31 Eodem] am Rande: Mediatores ad nos cum Gallorum propositione.
Eodem circa horam septimam noctis conuenerunt nos domini mediatores ac
32
paucis praefati, quanto labore cum Gallis de edenda propositione egissent
33
tandemque illos huc impulissent, ut saltem cum Caesareanis, quibus nihil
34
obiici posset, compositionem inchoarent, propositionem nunc demum ipsis
35
traditam nobis exhibuerunt ac praelegerunt, quid nobis videretur, rogantes.
36
Respondimus et generaliter et praepostere conceptam, nam cum de statibus
37
imperii tanquam suis confoederatis initium faciant, neminem ex his nominari
38
nec etiam caussam nullam tangi. Deinde quod primum esse deberet, ipsos
39
ultimo loco ponere, scilicet compositionem cum Imperatore et imperio, nec

[p. 289] [scan. 337]


1
rationi conueniens esse, ut ab eiusmodi particularibus incipiatur summa rei
2
post principia relegata. Sed tamen videri ansam dari, ut arctius ipsos premere
3
possimus. Ea caussa nos petere copiam propositionis. Annuerunt et Venetus
4
dixit sibi videri facilem nobis responsionem fore, si voluerimus urgere, ut in
5
specie explicent, qui sint illi confaederati et quid sibi fieri velint. Tum de rebus
6
Italiae rem claram esse. Sciri, quid iuris Imperatori quid aliis competat.

7
Nos, quoad res Italiae uno verbo expediri posse: Exeant Italia Galli statusque
8
illos in quieto relinquant. Imperatorem nihil sibi noui iuris arrogaturum. De
9
statibus imperii non tantum fore difficultatem, quantum Galli obtendant. Cir-
10
culum Sueviae decreuisse quidem suos mittere deputatos, sed ita, ut nihil de
11
amnistia deque rebus particularium admittant, pacem duntaxat inter Caesa-
12
rem et imperium ex una et Gallos Suecosque ex altera parte in uniuersum
13
urgeant.

14
Hic mediatores mirari dicentes Gallos literas ab isto circulo accepisse, qui-
15
bus legatos se missuros promittent, sed ibi nihil de tali conclusione dici. De
16
Treuirensi dein iterum mentionem fecerunt, bonum fore, ut Imperator eum vel
17
in manus pontificis vel in locum tertium deponat. Respondi transmissionem
18
in manus pontificis Romam ob dissensum electoralis collegii difficultatem
19
habituram, quod forte id contra suam dignitatem fieri arbitraturi sint. De ter-
20
tio loco nondum, quid sentiat Caesar, constare, nam etsi huius rei mentionem
21
in relationibus nostris fecerimus, tamen Caesarem in specie nihil respondisse.

22
1645 II 25
Samstag

38
22 Sambstags] am Rande: Consultatio cum electoralibus super propositione Gallorum.
Sambstags, 25. huius, haben wir die Churcölnischen und
23
Churbayrischen gesandten zu unß in deß herrn grafen quartier erfordert ,
24
inen dise Französische proposition, die darinnen eraigende difficulteten punc-
25
tatim vorgehalten und dabei, waß unß in ein und anderm beygehen thue, er-
26
innert mit anhang, daß sie der sachen nachgedenkhen und ihr guettachten
27
ertheilen wolten. Darüber sie sich etwas wenigs seorsim unterredet, und hatt
28
folgendts herr bischoff von Oßnabrukh selbst alle puncten recapitulirt und
29
sich fast mit unseren erinnerungen verglichen, doch dabei angehenkht, daß
30
sie der sachen mehrers nachgedenkhen und mit ehistem, wann es unß be-
31
liebte, sich weiter in ein und anderm vernemmen lassen wolten.

32
1645 II 28
Dienstag

39
32 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, ultimo huius, communiciren wir dise pro-
33
position auch denen zu Oßnabrukh und begehren ihr guettachten [ 575].

34

40
34 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh, warumb die Sueci nit ad propondendum furgehen
41
wollen und waß die Frantzosen dabei berichten.
Eodem berichten sie von Oßnabrukh, daß die Schweden noch zu keiner pro-
35
position sich verstehen, sondern vordrist die churfürstlichen deputatos und
36
andere ihre confaederirte an der stell haben wollen. Item, die Franzosen
37
hetten nach Oßnabrukh geschriben, sich beclagendt, das sie so starkh von

[p. 290] [scan. 338]


1
denn mediatoren ad proponendum angetriben, das sie lenger nit zurukh-
2
halten köndten, wolten sich iedoch noch in terminis der vorigen prae-
3
liminarproposition halten. Item, ein Schwedischer obrister sagte, das die con-
4
gressus nur zu underhaltung der correspondentz angesehen, und wann inen
5
etwan ein streich misslingen solt, daß sie alsdann die fridentractaten ergreif-
6
fen köndten, im übrigen sei es auff außtrag der waaffen gesetzt. Communi-
7
ciren hiebei ein Kayserliche resolution innhalts wegen deß Botelli, deß auff-
8
gehaltnen quartiermeisters von der Vecht

41
Vgl. oben [S. 265.]
etc, item der mediatständen ver-
9
glaittung, da Ihr Maiestät sich deßwegen mit denn Schweden in kein disputat
10
einlassen wöllen, bevehlen, man soll uff die proposition tringen [ 576a].

11

37
11 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem empfangen wir recepisse a Caesare uff unser relation vom 2. huius
12
sub dato Prag, 17. huius [ 576b].

13
1645 III 1
Mittwoch

38
13 Mittwochs] am Rande: Weitere consultation cum electoralibus super propositione
39
Gallica.
Mittwochs, den 1. Martii, haben wir denn churfürst-
14
lich Cölnischen und Bayrischen deputatis in domo domini comitis unser pro
15
replica über die Französische proposition verfaßtes concept communicirt und
16
vorgelesen, umb ihr bedenkhen darüber anzehören. Darauff erstens herr bi-
17
schoff von Oßnabrukh, als er inter legendum ettlich erinnerungen gethan, so
18
auch im concept annotirt und corrigiret worden, auch, waß er eodem quasi
19
fine pro memoria verzeichnet, verlesen, welches dann fast per omnia mit un-
20
serm concept eingeschlagen. Darauff haben sich auch die Churbayrischen
21
erclärt, daß sie an disem concept kein bedenkhens. Wir haben darauff unß
22
erbotten, inen ein copei zu besserm ersehen zuzestellen, weil wir sonderlich
23
auch vordrist gern unserer collegarum von Oßnabrukh bedenkhen drüber
24
erwartten wolten.

25
1645 III 2
Donnerstag

40
25 Donnerstags] am Rande: Weitere approbation von denn churfürstlichen.
Donnerstags, 2. huius, als ich herrn bischof von
26
Oßnabrukh daß mundirte concept unserer replic auff die Französische pro-
27
position überbringen lassen, hatt er gegen abendt durch seinen secretarien

43
Wohl der kurkölnische Gesandtschaftssekretär Matthias Linz.

28
mirs widergeschikht mit vermelden, er und die Churbayrischen gesandten
29
hettens nochmaln überlesen und liessend es allerdings dabei bewenden,
30
allein vermeinten, man solte darinnen noch weiter außstreichen die wortt
31
’ne latum unguem quidem‘, item daß praedicatum nuncii ’illustrissimum‘
32
wie auch der republic zu Venedig ’serenissimam‘, weil dem Kayser kein
33
adiectivum zugeben werde, item ratione episcopi Coloniensis ’imperii per
34
Italiam archicancellarium‘, damit ratione Churmaintz in puncto directorii
35
kein dissension causirt werde. Wölcher erinnerung dann alsobaldt folg be-
36
schehen.

[p. 291] [scan. 339]


1

35
1–31] ursprünglich hinter S. 292, 2.
1645 III 3
Freitag

36
1 Freytags] am Rande: Von Oßnabrukh wegen der Franzosen proposition.
Freytags, den 3. huius, schreiben die von Oßnabrukh
2
und vermeinen, man solte die replic allein mundtlich bei denn mediatoren
3
anbringen, weil man auß vorgehenden Kayserlichen bevelchen zu ersehen,
4
das Ihr Maiestät nit gern zugeben wollen, daß man in einige schrifftwexlung
5
sich einlassen solle, neben deme zu fürsorgen, die gegentheil hierauß anlaß
6
nemmen werden, nebendisputat zu erwekhen. Daß übrig ihrer communica-
7
tion begreifft, waß sich wegen deß von Lambergs visitation und sollicitirter
8
Schwedischer proposition mit dem Salvio verloffen, so doch schlechter im-
9
portantz [ 577].

10

37
10 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem, 3. huius, referiren wir ad Caesarem die Französische proposition und
11
unser darüber verfaßte replic mit bedeütten der ursachen und waßgestalten
12
selbe mit denn churfürstlichen gesandten deliberirt worden, auch noch deren
13
zu Oßnabrukh, item der Spanischen gesandten parere erwarttet werde und
14
mithien ein sambtliche resolution, ob und wie dise replic ze übergeben, ge-
15
faßt werden solle. Item, waß der Savoisch adiunct

42
Dr. Gian Francesco Bellezia (1602–1672).
in puncto tractamenti
16
angebracht, umb resolution [ 578].

17

38
17 Und] am Rande: Vom duca Savello.
Und weil wir vergangnen mittwochs vom duca Savelli anttwortt uff unser
18
schreiben vom 20. Januarii sub dato Rom, 11. Februarii, empfangen, so allein
19
in generalibus beruhet und das Ihr Heiligkeith deß hauses Österreich sachen
20
wol gefaßt, auch sich noch ferner mit ernst zu interponiren nit underlassen
21
werden [ 579] ,

39
21 so] am Rande: Ad eundem.
so anttwortten wir ime, Savelli, von eodem 3. huius mit com-
22
munication der Französischen proposition und unserer replic [ 580].

23

40
23 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem berichten wir nach Oßnabrukh die heut dato abgeloffne relation ad
24
Caesarem mit erforderung ihrer meinung in puncto der Savoischen tracta-
25
mentspraetension [ 581].

26

41
26 Freytags] am Rande: Consultatio cum Hispanis super replica ad propositionem Gallicam.
Freytags, 3. huius, haben wir den Spanischen gsandten communicirt, waß in
27
puncto replicandi ad Gallicam propositionem mit denn churfürstlichen depu-
28
tatis consultirt worden, inen auch, waß der Savoyisch resident ratione
29
titulationis angebracht, angedeüttet. In primo habens die sach zu bedenkhen
30
genommen, in secundo dafürgehalten, expectandum esse Caesaris respon-
31
sum propter consequentias.

32
1645 III 5
Sonntag Die dein dominica 5. huius iterum per secretarium
33
suum dominus episcopus Osnabrugensis a me petiit, ut loco istorum verbo-
34
rum ’non tam electorem Coloniensem‘ etc. ad instantiam Bauari deputatorum

[p. 292] [scan. 340]


1
ponerentur haec: ’uti a collegio electorali deputatus reliquos absentes elec-
2
tores‘. Respondi nullam hic fore difficultatem.

3
Sonntags, 5. huius, haben sie, Spanische, unß ihre considerationes communi-
4
cirt, so darinn bestanden: 1. Vermeinten sie, in exordio solte mehrere con-
5
testatio voluntatis ad pacis promotionem eingefüert und sonderbare humani-
6
tas in respondendo promittirt werden. 2. Solte wider die gesuechte allibera-
7
tion deß churfürsten von Trier noch andere argumenta, sonderlich daß man
8
ine biß dato ad nullum actum electoralem admittirt hette, eingefüert wer-
9
den. 3. Were hedenkhlich zu allegiren, das die Französischen plenipotentiarii
10
ihren konig pro autore in transigendis rebus inter Caesarem et status imperii
11
haben wolten, und darauff die wortt ze füeren ’bene illi quidem faciunt‘ etc.,
12
weil es das ansehen hab, als wolte man es gleichsamb nachgeben. 4. Were
13
wegen der Italianischen sachen ze remonstriren, daß man in keinen neüen
14
modum consentiren köndte, weil die principalen allhier: als interpositores
15
summus pontifex, republica di Venetia, partes Caesar, Hispanus, Sabaudus
16
etc. 5. Circa punctum assecurationis solte man nit nur ordines Galliae, son-
17
dern auch parlamentum Parisiense setzen.

18
1645 III 6
Montag

41
18 Sequenti] am Rande: Communicatio cum electoralibus.
Sequenti die lunae haben wir diß per me dominis de-
19
putatis electoralibus in domo domini episcopi Osnabrugensis communicirt,
20
auch dabei die in euentum guettfundene correctiones ad calamum ipso do-
21
mino epsicopo excipiente dictirt. Ad vesperam laßt herr bischoff mir per
22
secretarium anzeigen, daß er sampt den Churbayrischen solche correcturas
23
nochmaln ersehen, und haben darwider kein bedenkhen, sondern lassens
24
allerdings dabei bewenden. Pitten allein umb befürderliche insinuation.

25
1645 III 7
Dienstag

42
25 Martis] am Rande: Replica contra Gallorum propositionem mediatoribus praesentata.
Martis 7. huius hora quinta vespertina detulimus ad
26
mediatores nostram replicam ultimo loco correctam, quam apud acta [ 582]
27
vide, usus praefatione Italica in hunc modum: Haviamo pensato diligente so-
28
pra la proposizione degli plenipotenziarii di Francia et la trovammo riempita
29
di parole bellissime, però del resto molto lontana dagli mezzi proporzionati
30
al negoziazione principale, si che n’havessimo havuto cagione assai potente
31
di ributtarla come troppo impertinente et stravagante. Non dimeno per mo-
32
strar la sincera inclinazione che la maestà Cesarea porta a procurar il riposo
33
commune della cristianità n’haviamo fatto una replica amichevole, toccandovi
34
solamente le cose capitali et di più riducendole a tali specialità, che necessaria-
35
mente gli plenipotenziarii di Francia ne verranno astretti a dir di si o di no.
36
I quali, come intendiamo, si sono gloriati appo li diputati di Baviera d’essersi
37
avanzati a gli mezzi della pacificatione un palmo di terra più di prima. Qui
38
troveranno, che noi ci sciamo avanzati cinque passi più oltre, si che non gli
39
mancherà ne della ragione ne dell’occasione di cominciar una volta da
40
dovero il trattato della pace.

[p. 293] [scan. 341]


1
Questa nostra replica dunque veniamo appresentando a Vostra Signoria
2
Illustrissima et a Vostra Exzellenza supplicandoleaffettúosamenti di voler rap-
3
portarla a gli detti Francesi et far loro gagliarda instanza, acciochè lasciate [!]
4
da canto quelle loro dispute praeliminari, vadino avanti et si dichiarino special-
5
mente degli mezzi co’quali pensino d’entrar alla pace col’Imperatore, si come
6
non dubbitiamo punto le faranno un buon senno, comforme al solito suo zelo.
7
Acceptis dein nostris scripturis breuiter praefati se perlecturos et, quid vide-
8
retur, nobis renunciaturos. De diuersis colloqui caeperunt, quae hic comme-
9
morare nihil attinet.

10

38
10–32] ursprünglich hinter S. 295,9.

39
10 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 7. huius, remittiren wir nach Oßnabrukh ihr communicirte
11
relation de 2. huius mit bedankhung ihres guettachtens wegen der replic
12
contra Gallorum propositionem, remonstriren hingegen, warumb vor guett
13
angesehen worden, solches in schrifften ze thun [ 584].

14

40
14 Eodem] am Rande: Ad eosdem. Von Osnabrugg.
Eodem schreiben die von Oßnabrukh de 6. huius 1. wegen deß Savoyischen
15
tractaments, daß in allweg Ihr Kayserlicher Maiestät resolution zu erwartten
16
und dabei ze consideriren, daß dise hertzogin bei Ihr Maiestät noch nit außge-
17
sönt etc. 2. In relatione ad Caesarem, das die Schweden in puncto propositio-
18
nis, nachdem sie von Rosenhaan vernommen, waß sich deßwegen zu Münster
19
verloffen, per suum secretarium

41
Matthias Mylonius.
anzeigen lassen, sie köndten folgender ur-
20
sachen halb noch zu keiner proposition schreitten: 1. weil der punct mit ver-
21
glaittung der statt Stralsundt noch nit richtig, 2. wegen des entfüerten Portu-
22
gesen noch keine völlige satisfaction beschehen, 3. daß man sich wegen ettli-
23
cher vor disem vorgangner militarischer insolentzen und anhaltung deß
24
Schwedischen secretarii noch nit verglichen, müeßte deßwegen vordrist ein
25
richtigkeit getroffen werden. Deßgleichen hette der Hamburgische stattsyndi-
26
cus

42
Dr. Johann Christoph Meurer.
inen, Kayserlichen, angezeigt, er so vil verspüren müßt, weder die Schwe-
27
den noch die Franzosen kein lust zum friden, sonderlich hetten dise sich ver-
28
nemmen lassen, sie weren zwar mit einer proposition gefaßt, aber von ett-
29
lichen ständen biß zu dero ankunfft zurukhzehalten ersucht worden, wölches
30
die Hansestattischen deputati inen widersprochen. Item, die Franzosen
31
hetten den Staden in Hollandt daß predicat excellentz tempore minorenni-
32
tatis regis nachgeben [ 585].

33
1645 III 8
Mittwoch Insequenti die mercurii 8. huius nos in domo domini
34
comitis accesserunt

43
Die Mediatoren.
et prolixe recensuerunt, quanto studio et animi inten-
35
tione replicam nostram perlegissent et, siquidem ita vellemus, paratos se esse
36
Gallis eandem tradere. Sed antequam hoc facerent, putasse nos haud aegre
37
laturos, si suam prius sententiam declarassent, facere se hoc non ut media-

[p. 294] [scan. 342]


1
tores, sed ut amicos nostros. Videri sibi hanc scripturam satis accommoda-
2
tam quidem ad praesens negocium et informationes ibi comprehensas sibi
3
gratissimas, sed de caetero nimis longam et quae odiosis disputationibus
4
ansam dare negociumque principale valde remorari posset. Tum et nonnulla
5
ibi comprehendi nimis pungentia (quae in relatione sequenti ad Caesarem
6
indicantur), itaque consulere se, ut re denuo cum electoralibus deliberata de
7
abbreuianda ista scriptura cogitare velimus.

8
Gratias egimus pro beneuola ista admonitione nobisque consilium fuisse a
9
principio totum negocium breuissimis capitulis comprehendere, sed plurali-
10
tate consulentium factum, ut in plures paginas excreuerit. Idque praesertim
11
spectatum, ut, quando Galli suam propositionem in publicum spargere suam-
12
que ad pacem procliuitatem iactare velint, mox opposita ista replica contra-
13
rium remonstrari possit. Responderunt et se hoc considerasse, sed cogitare
14
nos debere, aliud esse acta institutae tractationis iustificare et aliud paci pro-
15
mouendae omne studium conferre. Illud nos semper facere posse et tum qui-
16
dem recte facturos, quando aduersarii caussam dederint vel tractationem
17
abruperint. Nunc id nos unice spectare debere, ut Caesari existimationem
18
promptae voluntatis ad pacificandum adeptam conseruemus et augeamus.

19

37
19–33] ursprünglich hinter S. 295,9.

38
19 Mittwochs] am Rande: Vom Savello.
Mittwochs, den 8. huius, empfangen wir a duca Savelli auß Rom vom
20
18. Februarii recepisse uff unser relation de 27. Januarii [ 586].

21

39
21 Eodem] am Rande: A Caesare, waß uff der Frantzosen hauptproposition ze thuen.
Eodem a Caesare sub dato Prag, 22. Februarii, uff unser relation vom 10.
22
eiusdem innhalts, wann von denn Franzosen ein hauptproposition ein-
23
komme, dahien ze sehen, daß vordrist auch vor die Spanischen ein proposition
24
heraußgeben werde und Ihr Maiestät interim sich über die gegen unß resol-
25
viren mögen. 2. Daß wir denn bischoff zu Oßnabrukh in puncto deß Portu-
26
gesen visita beschaiden, were recht beschaiden. 3. Wegen der Churbranden-
27
burgischen einquartirung wollens Ihr Maiestät ad reliquos electores gelan-
28
gen lassen. Interea sollen wir nichts weiter moviren. 4. Wegen deß predicats
29
excellentz, weil der bischoff von Oßnabrukh denn Servient Ihr Kayserlicher
30
Maiestät an unß deßwegen ergangnen bevelch gemäß beanttworttet, habs
31
dabei so vil mehr zu bleiben [ 587].

32

40
32 Eodem] am Rande: A Caesare commission nach Oldenburg.
Eodem, mittwochs, empfangen wir commissionem a Caesare an den grafen
33
von Oldenburg, umb eine contribution mit ime zu erhandlen [ 588].

34
1645 III 9
Donnerstag

41
34 Die] am Rande: Deliberatio cum electoralibus.
Die jouis 9. huius ad nos vocauimus deputatos
35
electorales

42
Vgl. APW III A 1, 1 S. 10ff.
iisque haec talia

43
D. h. den Inhalt der Verhandlungen mit den Mediatoren.
ad longum exposuimus, simul abbreuiatum
36
replicae conceptum praelegimus, quem illi paucissimis quibusdam verbis

[p. 295] [scan. 343]


1
dictante domino episcopo Osnabrugensi vel adiectis vel resectis communi
2
applausu approbaverunt et ita mediatoribus tradendum esse censuerunt
3
cum aliis quibusdam ab episcopo de Gallorum dissensione et intentione
4
memoratis, quae relationi ad Caesarem subsequenti inserta videbis. Ab-
5
breuiata autem replica apud acta videre est [ 583].

6

30
6 Eodem] am Rande: Ad Hispanos.
Eodem etiam hanc intentionem domino Saauedra per schedulam significaui.

7
1645 III 10
Freitag

31
7 Veneris] am Rande: Praesentatio replicae ad mediatores.
Veneris 10. huius praesentauimus dominis mediatori-
8
bus praedictam breuiorem replicam et ut Gallis exhibere ac eosdem exhor-
9

32
9] Hier folgten ursprünglich: 293,10–293,32; 294,19–294,33.
tari vellent ad postulata sua circa negocium principale pacis proponenda.

10

33
10 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 10. huius, referiren wir ad Caesarem in anttwortt nechstobigen
11
bevelchs, waß ursachen mann, unerwarttet der Franzosischen proposition
12
gegen denn Spanischen, unsere replic contra eosdem Gallos, zwar nunmehr
13
etwas engers eingezogen, hette eingeben müessen, cum adiunctis earum co-
14
piis, item, weil die Schwabischen und Fränkischen craißdeputati

39
Als Gesandte des fränkischen Kreises trafen am 15. März 1645 Cornelius Göbel (1611–1654),
40
bambergischer Geheimer Rat und Kapitelsyndikus (vgl. über ihn H. G. Dietz S. 24–32), und
41
Dr. Johann Müller (1583–1648), kulmbachischer Geheimer Rat und Kammermeister, in Münster
42
ein. Vgl. H. G. Dietz S. 126ff. Die schwäbischen Kreisdeputierten, Dr. Andreas Burkhard
43
(1594–1651), württembergischer Vizekanzler, und Dr. Johann Georg Köberlin, Konstanzer Vize-
44
kanzler, langten am 5. Mai 1645 in Münster an.
uffm weeg,
15
umb beschaidt, an et quatenus ad consultationes admittendi [ 589].

16

34
16 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem an Ihr Maiestät recepisse über die Oldenburgische commission und
17
daß wegen des Königsmarks einfall im stifft Bremen

45
Zu dem Einfall Königsmarks im Königsmarcks in das Stift Bremen vgl. G. Lorenz S. 49–51.
wenig fruchtbarlichs
18
ze hoffen, doch wolten wir der commission müglichst nachsetzen [ 590].

19

35
19 Eodem] am Rande: Ad Caesarem.
Eodem ad Caesarem, werden die Savoyische pretensiones et fundamenta
20
umb resolution überschikht in puncto titulorum et officiorum [ 591].

21

36
21 Eodem] am Rande: An duca Sauelli.
Eodem communiciren wir den weitern statum mit der Französischen propo-
22
sition und deren replic an duca Sauelli [ 592].

23

37
23 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrugg.
Eodem, freytags, communiciren wir unsere relation ad Caesarem nach Oßna-
24
brukh cum remissione priorum [ 593].

25

38
25 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von Oßnabrukh berichten, daß der Salvius auch pretendir, ime deß
26
grafen Lamberg ankunfft intimirt werden müeßt. Begehren deßwegen guett-
27
achten. Im übrigen bleiben die Schweden noch in terminis, kein proposition
28
ze thun [ 594]. Auff dise frag ist von unß im postscripto vorgehenden schrei-
29
bens respondirt worden.

[p. 296] [scan. 344]


1
1645 III 14
Dienstag

36
1 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 14. huius, schreiben wir nach Oßna-
2
brukh, waßgestalt unser replic wider die Französische proposition denn
3
mediatoren et per hos denn Franzosen übergeben worden [ 595].

4

37
4 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von Oßnabrukh, daß ihr visitationstreit mit denn Schweden uff
5
unser einrathen zur richtigkheit gebracht, de 13. huius [ 596].

6

38
6 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem a Caesare sub dato Prag, 4. Martii, uff unser relation de 17. Februarii,
7
würdt approbirt, daß wir die Spanische zugleich reiectis punctigliis zu exhi-
8
bition der vollmachten persuadirt.

39
8 Waß] am Rande: An tractatio rerum imperii seorsim ab Hispanicis admittenda.
Waß aber von mir dem Veneto, daß man
9
von denn Franzosen einige proposition, die reichssachen betreffend, nit auß-
10
schlagen werde, gegebne anttwortt betreffend, hetts zwar dabei zu bewen-
11
den, weil aber zu besorgen, die Franzosen nichtsdestweniger bei ihrer ver-
12
zögerung verharren werden, also soll man behuettsamb gehen, damit es bei
13
Spania kein ansehen einer sönderung hab. Sodann deß bischofs von Oßna-
14
brukh discurs in puncto euacuationis betreffend, seyen die sachen anderst
15
bewandt, und soll dißortts zu nichts anlaß gegeben werden, damit Ihr
16
Kayserlicher Maiestät kein praeiudicium erfolge [ 597].

17
1645 III 16
Donnerstag

40
17 Jouis] am Rande: Consultatio cum electoralibus.
Jouis, 16. huius, seind die herren Churcolnischen
18
und Churbayrischen zu unß kommen , da dann von inen ad consultandum an
19
die handt gegeben worden: 1. Weil die Schwäbischen und Frankischen craiß-
20
deputati, zwar nur die adiuncti und nit die principales, alhier ankommen

42
Am 15. März 1645 waren mit den Prinzipalgesandten des Fränkischen Kreises Göbel und Müller
43
auch Johann Konrad Varnbüler (1594–1654), württembergischer Geheimer Rat und Gesandter
44
mit Mandat für Pfalz-Veldenz, Kriechingen und Rappoltstein, und Dr. Sebastian Otto (1607–
45
1678), Ulmer Syndikus und Gesandter mit Mandat für Aalen, Bopfingen und Giengen, angekommen.
,
21
auch iüngst veranlaaßt worden, miteinander ze conferiren, waß in puncto ad-
22
missionis ad consultationes gegen inen vorzunemmen. 2. Weil das cammer-
23
gericht zu Speyr wegen der Franzosen trangsal umb ein freyen abzug zu
24
werben ansuecht, wie solches bei denn mediatorn anzebringen. 3. Weil we-
25
gen Cöln und Bayern in puncto deß Savoyischen tractaments der meinung
26
seind, daß ime ze willfaren, ob solches in effect ze richten und von unß, den
27
Kayserlichen, der anfang mit entgegenschikung der carotssi ze machen.

28
Ad primum consideratis considerandis per nos fuit responsum: Wir hielten
29
dafür, daß disen gesandten anzezeigen cum occasione ipsorum salutationis,
30
wann sie die admission ad consultationes suechten, es were deß Kaysers und
31
der churfürsten meinung nie gewesen, fürsten und stände a iure suffragii in
32
negocio pacis außzeschliessen, sondern allein dahien gesehen worden, daß
33
durch zu vil einmischung allerhandt stände die handlungen nit schwerer ge-
34
macht oder verlengert wurden. Und würde auch kein bedenkhens haben,
35
wan uff ein gmeine craißdeputation geschlossen, daß mit derselben zuthun

[p. 297] [scan. 345]


1
die handlungen gefüert werden solten. Nachdem aber noch derzeit dessen kein
2
nachricht obhanden, so stehe zu bedenkhen, wie diser conuentus, wann sich
3
bei demselben deß einen oder andern craißes deputati befinden wolten, zu
4
tauffen were, seitemaln solcher nit vor einen formblichen ausschutz des gant-
5
zen corporis der reichständen gehalten werden köndte, neben deme auch die
6
gegentheil, als wölche auff gegenwartt aller ständen tringen theten, darmit
7
nit zefriden noch inen begegnet werden köndte, daß die gegenwerttige ver-
8
samblung repraesentatiua omnium statuum wer. 2. Vernemme man, daß sie
9
allein adiuncti und noch andere principales vom craiß verordnet, als werde
10
inmittelst, biß die principales vorhanden oder wenigst ad congressum legiti-
11
mirt, fast one frucht ablauffen, wann dise adiuncti schon ad consilia erschei-
12
nen solten. 3. Wüßte man, daß zu Frankfurt noch in consultatione wer,
13
selbige ordinari reichsdeputation

38
Die Mitglieder der Reichsdeputation waren durch die Reichsabschiede von Augsburg 1555 § 65 und
39
Speyer 1570 § 20 (Druck: RA III S. 27,290) bestimmt worden. Es waren im Kurfürstenrat:
40
Mainz, Köln, Bayern, Sachsen, Brandenburg und Trier (in Frankfurt nicht vertreten); im Fürsten-
41
und Städterat: Österreich, Bayern, Braunschweig, Jülich (rechtlich zwischen Brandenburg und
42
Pfalz-Neuburg umstritten und in Frankfurt nicht vertreten), Pommern, Hessen (vertreten durch
43
Hessen-Darmstadt), Burgund, Würzburg, Konstanz, Münster, die Abtei Weingarten, die Graf-
44
schaft Fürstenberg und die Reichsstädte Köln und Nürnberg.
zu denn hiesigen congressibus ze transfe-
14
riren, daß auch mehrer theil und under den fürsten Würtzburg sonderlich
15
dazu inclinirte. Daher in betrachtung, waßgestalt solche ordinari reichs-
16
deputation in denn reichsconstitutionibus fundirt, wol zu bedenkhen, wann
17
selbige translation solte effectuirt werden, daß alsdann die craißdeputatio-
18
nes nit wurden stattfinden mögen. Doch wolte man gern vernemmen, wie
19
sie selbst vermeinten, der sachen ze thuen sein, und alsdann nachgedenkhen,
20
wie man sich zu einmüettigem verstandt möchte vergleichen konden.

21
Ad secundum vernemmen wir, das die reichsdeputation deßwegen ad Caesa-
22
rem ze schreiben vorhabens, damit unß, hierunder durch die mediatores mit
23
denn Franzosen ze negocirn, aufferlegt werde. Derentwegen etwas bedenk-
24
lich, vor einlangendem solchem bevelch sich vil der sachen anzenemmen.
25
Doch uff ihr ferner zusprechen und dieweil periculum in mora, weren wir
26
erbiettig, bei den herrn mediatorn in genere, daß der cameralen petitis
27
möchte willfahrt werden, anbringens ze thun. Stüende solchem nach zu inen,
28
churfürstlichen, ob sie a part bei denselben ferners nachfolgen und ein
29
oder andere specialiteten andeütten wolten, solte quoad locum hunc in
30
medio statu relinquendum durante bello.

31
Ad tertium sagten wir, die sachen weren ad Caesarem referirt, daher deß
32
beschaidts zu erwartten, und diß hetten wir auch dem Savoischen abgeord-
33
neten

45
Dr. Gian Franzesco Bellezia.
vorgehalten, warmit er sich contentirt, auch noch ettlich fundamenta
34
seiner praetension in scriptis übergeben, die wir zugleich Ihr Maiestät refe-
35
rirt hetten. Vernemmen sonst gern, daß bemeldte beede herrn churfürsten
36
disem gsandten contento wolten geben lassen, wolches auch unser ungehin-
37
dert wol geschehen köndt. Wie sie dann sonderlich vorgeschlagen, ime

[p. 298] [scan. 346]


1
wenigst die carotssen entgegenzeschikhen und mit andern ceremonien
2
so lang einzehalten, biß wir a Caesare resolution erlangt hetten, endtlich aber
3
darauff bestanden, daß sie noch in 8 oder mehr tag mit anzeig ihres er-
4
biettens gegen dem abgeordneten wolten innhalten wolten [!], in hoffnung,
5
wir interea resolution bekommen wuerden, ist man demnach in disen dreyen
6
puncten mit einander verglichen und selbe allerseits beliebt worden.

7
1645 III 17
Freitag

34
7 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 17. huius, referiren wir ad Caesarem in
8
beanttworttung nechstobigen bevelchs die übergab unsrer replic ad media-
9
tores über der Franzosen proposition, der Fränkischen craißdeputaten an-
10
kunfft, der churfürstlichen meinung wegen deß Savoischen gesandten trac-
11
taments [ 598].

12

35
12 Eodem] am Rande: Oßnabrukh.
Eodem communicamus haec nach Oßnabrukh [ 599].

13

36
13 Eodem] am Rande: Savello.
Eodem nach Rom ad ducem Savelli [ 600], dabei auch sein anttwortt ad rela-
14
tionem de 4. Februarii.

15
Eodem, 17. huius, von Oßnabrukh, daß ihre visita von denn Schweden dermaln
16
vorgangen und waß sie sich in puncto propositionis vernemmen lassen [ 601].

17

37
17 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh.
1645 III 21
Dienstag Dins tags, 21. huius, empfangen wir wider von inen be-
18
richt, daß sie denn Schweden die reuisita erstattet, von dennselben vertrö-
19
stung beschehen, daß sie sich mit ehistem nach Münster zu denn Franzosen
20
erheben und sich mit inen der proposition halber vergleichen wollen [ 602].

21
Eisdem respondemus cum remissione communicatorum eodem die [ 603].

22
1645 III 22
Mittwoch

38
22 Mittwochs] am Rande: A Caesare propter cladem in Bohemia.
Mittwochs, 22. huius, schreiben unß Ihr Kayserliche
23
Maiestät auß Regenspurg vom 14. huius, notificirn daß unglückliche treffen
24
bei Tabor in Böheimb

41
Zur Schlacht bei Tabor oder Jankau vom 6. März 1645 vgl. F. W. Barthold II S. 505ff.
. Vertrösten, sich ehist wider in verfassung ze stellen,
25
zu dem ende sie nach Wien raisen theten [ 604].

26

39
26 Eodem] am Rande: A Sauello.
Eodem duca Savelli auß Rom vom 4. Martii, seind nur recepisse unserer vor-
27
gangnen relation [ 605].

28
1645 III 23
Donnerstag Donnerstags, den 23., ist der Savoische gesandt

42
Claude Jérôme Chabod (1583–1653), marquese di San Maurizio.
in
29
Münster ankommen col corteggio, ut in relatione ad Caesarem.

30
1645 III 24
Freitag

40
30 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 24., beanttwortten wir Ihr Kayserlicher
31
Maiestät schreiben cum condolentia et voto, berichten, daß in tractatibus all-
32
hie nichts vorgangen, sondern wir studio noch zu temporisiren nöthig
33
erachtet [ 606].

[p. 299] [scan. 347]


1

38
1 Eodem] am Rande: Ad eundem.
Eodem ad eandem pro colonello Raimund

43
Johann von Reumont.
, daß er in Münster bei sein com-
2
mando möchte gelassen und sein generalwachtmeisterstell per substitutum
3
vertretten werden [ 607].

4

39
4 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem an die zu Oßnabrukh communicatio relationis [ 608].

5

40
5 Eodem] am Rande: An Sauello.
Eodem ad ducem Savelli bericht diß ungluklichen verlauffs in Böheimb und
6
waß darauß zu gewartten [ 609].

7

41
7 Eodem] am Rande: Von Oßnabrugg.
Eodem von Oßnabrukh, waß die Schwedische plenipotentiarii bei inen ge-
8
gebner reuisita außgeschlagen wegen Pommern, zumaln wegen der statt
9
Stralsundt verglaittung etc., de 23. huius [ 610].

10
1645 III 27
Montag

42
10 Montags] am Rande: Consultatio cum electoralibus super clade Bohemica.
Montags, den 27. huius, als herr bischoff von Oßna-
11
brukh zuvor mehrmaln bei herrn grafen umb eine zusamenkunfft wegen der
12
niderlag in Böheimb sich angemeldt, haben wir beeder herrn churfürsten
13
Cöln und Bayern deputirte zu unß erfordert und inen nachfolgenden suma-
14
rischen vortrag gethan: Sie würden auß inen iüngst von unß communicirtem
15
schreiben der Kayserlichen Maiestät vom 14. diß auß Regenspurg vernom-
16
men haben, waßgestalten dieselben unß den ungluklichen verlauff in Bö-
17
heimb notificirt, gleichwol aber dabei angeregt, daß sie in hoffnung, sich
18
ehist widerumb anderwerts in verfassung ze stellen und deß feindts mehrern
19
fürbruch zu verhindern, nach deren erbfurstenthumb Osterreich uffm weg
20
begriffen. Nun hetten wir zwar uff solche notification und anderwertts ver-
21
nommne mehrere particulariteten in willens gehabt, mit inen, herrn churfürst-
22
lichen deputirten, von disem zustandt einige conversation ze halten, wo wir
23
nit in hoffnung gestanden, es möchte entzwischen von Ihr Kayserlicher
24
Maiestät etwas mehrer bevelch einlangen oder sonst einige apertur zu fer-
25
nern handlung erfolgen, sonderlich aber durch die herren mediatores von
26
denn Französischen plenipotentiarien etwas erclärung über unsere replic in
27
puncto propositionis erhalten werden. Nachdem es aber biß daher mit ein
28
und anderm angestanden, so hetten wir gleichwol unserer schuldigkheit
29
ze sein ermessen, unß mit inen, deputirten, in etwas ze underreden und sie
30
zu ersuchen, sie wolten unß unbeschwert ihre gedankhen eröffnen, waß sie
31
vermeinten, bei so bewandten sachen an handt ze nemmen oder etwan auch
32
gehoriger ortten ze hinderbringen sei. Sodann auch, weil so vil verlautten
33
wölle, daß die herren mediatores selbst in zweiffel stehen, ob bei denn Franzö-
34
sischen plenipotentiariis einige erclärung in puncto propositionis werde her-
35
außzebringen sein, waß dessentwegen in acht ze nemmen räthlich sein mochte.
36
Als sich nun die herren churfürstlichen deputati uff dise unsere proposition
37
etwas miteinander absonderlich underredt, hatt darauff herr bischoff von

[p. 300] [scan. 348]


1
Oßnabrukh als im namen Churcöln folgende meinung vorgebracht: Sie
2
hetten unseren vortrag verstanden und nit unterlassen, der sachen nachze-
3
denkhen, befinden zwar denn casum schwer und gefahrlich, wolten iedoch
4
nit zweifflen, Ihr Kayserliche Maiestät noch wol mittel finden werden, dem
5
feindt seinen cursum victoriae ze underbrechen, wie dann Ihr Churfürstliche
6
Durchlaucht in Bayern ebenmässig ime geschriben, obgleich der verlust
7
groß, so werde es doch an rechter zusammensetzung nit ermanglen und nit
8
underlassen werden, alle äusseriste müglicheit zu einiger gnugsamen ver-
9
fassung anzewenden. Es hette der feindt bei diser action auch keine seiden
10
gespunnen, sondern vil volks und ansehenliche generalpersonen, auch andere
11
hohe und nidere officir verloren, daß er sein victori nit, wie er gern wolte,
12
prosequiren könde, derentwegen er dann auch den Königsmarkh mit allen
13
seinen volkern zu sich erfordert. Wie deme aber, so were gleichwol auch uff
14
mittl zu gedenkhen, wie mehrerm unglükh möchte vorgebogen werden. Diß
15
köndte allein uff zween weeg geschehn, erstlich, daß man die gegentheil zu
16
eröffnung der hauptproposition und antrettung der fridenstraktaten möchte
17
bringen oder doch, wa diß noch nit erheltlich, wenigst ein armistitium nego-
18
ciren lassen. Und sovil zwar daß armistitium anlangte, were ime beraitts
19
hievor von dem herren churfürsten von Bayern zugeschriben, daß Ihr
20
Kayserliche Maiestät dazu incliniren theten und unß dessentwegen bevelch
21
hetten zukommen lassen, dabei anietzt hauptsächlich drei fragen fürfallen
22
theten: erstens, ob solches zu suechen, 2. quomodo und wie man dazu zu ge-
23
langen, und drittens quibus conditionibus. Auff die erste frag, wolle der
24
ietzige status rerum nit vil zweifflen lassen, ob man darauff trachten solle,
25
dieweil anderwertts kein genugsame mittel erscheinen wollen, wie dem
26
feindt sein cursus victoriae könde gestekht werden. Gleichwol solte es mit
27
solchem armistitio kein andern verstandt haben, als allein in ordine ad trac-
28
tandum pacem und etwan uff 4 oder 5 monat. Auff die andere, were es allein
29
an deme gelegen, daß solches mittel nit immediate im namen Kayserlicher
30
Maiestät und deß reichs gesuecht und die gegentheil daher in die gedankhen
31
gesetzt werden, daß man diserseits daß hertz gantz hette sinkhen und fallen
32
lassen. Nun zweifelte er nit, die herren mediatores werden sich hierinnen ihrer
33
bekandten dexteritet nach gern gebrauchen lassen und, wenn sie allein un-
34
serer intention verstendigt, die sachen alsdann quasi motu proprio bei denn
35
gegentheil negociren und handlen, also daß der vorschlag nit von eint-
36
wederer partei, sondern von inen, mediatorn, ex communi zelo hergeflossen
37
zu sein scheinen solt. Bei der dritten weren vil absätz ze consideriren, son-
38
derlich ob man uff publicum oder priuatum armistitium handlen sollt, da
39
dann er das publicum armistitium pro generali und also verstehe, daß selbi-
40
ges nit nur in Teutschlandt, sondern auch im Niderlandt, Italien, Spanien
41
seinen effect haben solt. Er zweiffel aber sehr, ob sich Spania darzu verstehen
42
werde, sondern müeßte auß denen in diser materi ad diuersos vom don
43
Diego Saavedra gefüertten discursibus abnemmen, daß Spania gar keinen lust
44
darzu und gentzlich darwider sein wuerde. Waß aber daß priuatum, so er uff

[p. 301] [scan. 349]


1
daß reich und Ihr Kayserliche Maiestät verstehen thet, anlangte, da weren
2
auch allerhandt zustände zu consideriren, wölche iedoch derzeit alsogleich
3
ze resolviren etwas schwer und bedenklich fallen wolt. Derentwegen er im
4
namen Churcöln der meinung wer, das man noch etwas darmit solte inn-
5
halten, biß etwan ein oder anderen ortts ein mehrere apertur dazu erfolgen
6
möchte.

7
Sovil nun aber das ander und zwar das hauptmittel anlangte, da wer ja alle
8
müglicheit anzewenden, das man die gegentheil zu eröffnung ihrer proposi-
9
tion möchte vermögen und also den weeg zu denn haupttractaten eröffnen.
10
Er köndte aber nit verhalten, daß der herr nuncius sich gegen ime ver-
11
merkhen lassen, er und der Venetus sorgten zwar wol, daß mit denn beeden
12
Französischen plenipotentiariis nichts fruchtbarlichs ze richten wegen noch
13
immer continuirenden dissension, hetten aber lengst vorgehabt, nichts-
14
destoweniger ferner in sie ze setzen, wa inen nicht vorkommen, daß wir,
15
Kayserliche, solches nit gern sehen wurden, sondern unser meinung wer,
16
darmit innzehalten. Diser anttwortt henkhte er weiters an, daß er wegen der
17
cammer zu Speyer grauaminum contra die Französische einquartirung bei
18
dem herrn nuncio anregung gethan, der sich dan erbotten, dessentwegen mit
19
denn Franzosen ze reden. Er, herr bischoff, vermein auch, wir solten dem
20
cammergericht über ihr schreiben mit nechstem ein anttwortt geben. Endt-
21
lich clagte er, daß ime die Schweden im bistumb Oßnabrukh zu Gerden

44
Gehrde (bei Bersenbrück) im Hochstift und Bistum Osnabrück.

22
anstatt eines verstorbnen catholischen priesters anietzt einen predicanten
23
eingesetzt, wölches dann wider denn accord, bei einnemmung der statt Oß-
24
nabrukh auffgericht, sodann auch wider den Hamburgischen praeliminar-
25
verglich lauffen thet. Hette deßwegen auch mit herrn nuncio geredt, und
26
were zugleich sein begehren, wir ebenmässig unsern collegis nach Oßna-
27
brukh zuschreiben solten, damit sie hierunder bei denn Schwedischen ein-
28
kommen theten.

29
Hierauff votirten die Churbayrischen; und sovil unser proposition anlangt,
30
haben sie in puncto armistitii sich dahin gelendet, daß noch etwas zeit damit
31
solte inngehalten werden. Sodann haben sie referirt, wie sie heut vormittags
32
aus habendem bevelch bei denn Französischen plenipotentiariis geweßt und
33
denselben weittläuffig vorgetragen, waß erstens vor gefahr vom Turkhen
34
gegen Italia und Hungarn obhanden, sodann durch die mächtige progress
35
der Schwedischen waaffen der gantzen catholischen religion in Teutschlandt
36
für augenscheinlicher untergang zu befahren wer, also daß, wann endtlich die
37
protestirende im reich sich newer dingen darzuschlagen solten, solche er-
38
schrekliche macht wol gar auch in Frankreich einfallen derffte. Derentwegen
39
ja die äusseriste nothdurfft erforderte, das man derenmal einist mit ernst zum
40
friden thete und sie sich mit ihrer proposition lenger nit auffhalten solten.
41
Es were ja zu betauren, daß solches alles durch beystandt der cron Frankreich
42
waaffen geschehen thet, da doch dergleichen inen vom Kayser und dem reich
43
nit begegnet, sonderlich aber, als der verstorbene könig die Hugonotten

[p. 302] [scan. 350]


1
und deren haubtstatt Rochelle bekriegte

43
Nach fast einjähriger Belagerung unter der Leitung Richelieus hatte die hugenottische Haupt-
44
festung La Rochelle sich Ende Oktober 1628 Ludwig XIII. ergeben.
, ime hieran vom Kayser und dem
2
reich die geringste verhinderung nit gethan und gar von Spania wider die-
3
selbe hilff wer gelaistet worden. Hierauff betten sie, Franzosen, ihr fridens-
4
begehr abermaln in generalibus weitläuffig contestirt, allein sich beschwert,
5
daß uff Kayserlicher seitten über ihre jüngste proposition so gar nicht con-
6
descendirt werden wolte. Waß es dann auch sein solt, wann der Kayser
7
wenigst den herren churfürsten von Trier ad locum tertium transferiren
8
liess, damit er mit inen ein sichere correspondentz halten köndte. Es were
9
ihres königs autoritet so hoch dabei interessirt, daß sie nit köndten von
10
disem begehren abweichen.

11
Nach anhörung diser meinungen haben wir einen abtritt genommen und
12
nach erwegung ein und andrer darbei erschainter umbständten folgender
13
gestalt replicirt: Wir bedankhten unß vordrist, daß sie ihre mainungen uff
14
unseren vortrag so guettwillig und hochvernünfftig eröffnen wollen. Darauff
15
nun unß kurtzlich in etwas zu erclären, so wüßten wir unß wol zu berichten,
16
von Ihr Kayserlicher Maiestät unß in puncto armistitii erstens zwar in unse-
17
ren hauptinstructionibus, sodann uff der Churfürstlichen Durchlaucht in Bay-
18
ern bei derselben beschehnen anbringen gnädigst anbevohlen; es were aber
19
diser letzte bevelch uff mehrer consultation mit denn churfürstlichen gsandten,
20
die collegialiter allhier erscheinen würden, gestellt, inmaassen wir alsbaldt das
21
decretum, sub dato Lintz, den 22. Decembris nechsthin, denn Churbayrischen
22
abgeordneten zugestellt, verlesen. Daher und dieweil noch derzeit allein von
23
Churcöln und Bayern, von übrigen aber niemandt allhier, köndten wir uns
24
so vil leichter mit ihrer meinung, daß namblich mit disem puncto noch etwas
25
innzehalten wer, vergleichen. Darzu unß dann noch ferners bewegte, daß
26
wir auß allen umbständen unschwer abzenemmen, die gegentheil sich der-
27
zeit zu einigem armistitio nit verstehen, sondern vilmehr in gefaßter resolu-
28
tion verbleiben werden, ihre fortunam belli zu prosequiren. Denn erstens
29
hette man bißher verspürt, daß sie allein mit lauttern auffzuglicheiten umb-
30
gangen, alles zu dem ende, damit sie der herzunahenden campagna erwart-
31
ten und alsdann den maister nach beliben spilen köndten, wölches iudicium
32
auch die herren mediatores selbst mehrmalen von sich hören lassen. Wie
33
mehr nun die hoffnung bei inen wachße, ihre intentiones mit denn waaffen
34
hinaußzefüeren, ie weniger werden sie einig armistitium einwilligen. Soll
35
mans dann proponiren und suechen lassen und nit erhalten, so sei der spott
36
und schimpf desto größer, derentwegen wol besser, daß man darmit so lang
37
innhalten köndt, biß man widerumb in postur gefaßt, alsdann möchte ob
38
dubium Martis euentum besser darvon ze reden sein. 2. Werden sie auß der
39
Oßnabrukhischen relation, so wir inen damit vorgelegt, vernemmen, daß
40
ebenmässig die Schweden von ihrer proposition gantz stillschweigen, ja
41
auch außtruklich sagen, daß vordrist ihre newerwekhte streit mit Stralsundt
42
und andern immediatständen müeßten richtig sein. Wölches dann sachen sey-

[p. 303] [scan. 351]


1
en, so in infinitum lauffen und daraus man leicht zu sehen, daß sie weder armi-
2
stitia noch friden einzegehen begehren. Wie dann ebenmässig ihre discur-
3
sus, waß sie zum krieg contra Dennemarkh movirt hette, dahin gehen,
4
sonderlich, waß sie wegen Pommern vermeldet, einen amarulentissimum sar-
5
casmum auff sich tragen thue, damit sie gleichsamb zu verstehen geben
6
wöllen, daß sie bastandt, diß und mehrers absoluto iure supremitatis ze man-
7
teniren und dessentwegen dem Kayser und dem reich keinen dankh wissen.
8
3. Haben wir inen vorgelegt, waß der Französische gesandt im Haag

43
Godefroi Louis d’Estrades.
den
9
25. Februarii den Staaden proponirt, den 23. eiusdem der duc d’Orleans, wie
10
folgendts der konig selbst 4. huius an sie geschriben, waß auch in eadem
11
materia auß Antorff geschriben worden. Worauß dann clärlich erscheinte
12
und die formalia zu erkennen geben theten, daß Frankreich gentzlich resul-
13
virt, ihre vorgesetzte feldtzug ze prosequiren und alles zu gentzlicher sub-
14
mission zu bezwingen. Wie sie auch die Hollender mit allem ernst gleicher-
15
gestalt darzu anmahnen und mit dem Kayser ze brechen instigiren thuendt,
16
daß auch die plenipotentiarii allhie nur ein vergebliche hoffnung deß fridens
17
ze machen uffgehalten werden. Wolches alles solche sachen seyen, darauß
18
man kein hoffnung machen oder schöpffen könde, einigen stillstandt der
19
waaffen ze halten.

20
Betreffend solchem nach die proposition, wie die Franzosen selbige herauß-
21
zegeben dermalen möchten bewegt werden, da were unß frembdt ze hören,
22
daß der herr nuncius sich uff unß bezogen, als hetten wir unß vernemmen
23
lassen, daß unß die nachfolg nit wurde lieb sein. Dann es geschehe unß
24
hieran allerdings zu kurtz und unrecht, als die wir weder insgemein noch in
25
sonderheit weder mit herrn nuncio noch mit dem Veneto weder durch unß
26
selbst noch durch andere daß geringst nit hetten handlen lassen, sondern unß
27
entschlossen gehabt, der sachen also zuzesehen, waß etwan sie, mediatores,
28
selbst möchten vornemmen. Stüende also bei denselben, ihres beliebens bei
29
denn Franzosen ze sollicitiren. Ich, Volmar, hette zwar vernommen, das die
30
Spanischen bei dem herrn nuncio nach verlauttung des Beheimischen tref-
31
fens geweßt, ob und waß sie nun bei ime angebracht, wer unß unwissend,
32
dann sie mit unß deßwegen nichts communicirt, sie weren auch unserthalb
33
nit ersuecht worden. Sonst aber glaubten wir gar gern und hieltens vor
34
gewiß, daß alles sollicitiren bei den gegentheilen vergebens sein werde, dann
35
einmal wartten sie auff newen bevelch von Pariß.

36
Waß deß cammergerichts sachen anlangte, wer zu erwartten, waß her nun-
37
cius bei denn Franzosen außrichten werde. Wir wolten data occasione mit
38
ime darvon ze reden auch nit unterlassen. Und wenn von denn Franzosen
39
etwas nachricht heraußkommen, so könde alsdann ime, cammergericht, mit
40
nechstem ein anttwortt von unß ertheilt werden. Belangendt endtlich daß
41
Schwedische attentatum mit dem pfarherrn zu Gerden, seyen wir erbiettig,
42
unseren collegis nach Oßnabrukh zu schreiben.

[p. 304] [scan. 352]


1
Zum beschluß haben wir den Churbayrischen gesandten umb die beschehne
2
communication ihrer verrichtung bei denn Franzosen dank gesagt, dabei
3
aber ersuecht, sie wolten unß unbeschwert etwan zuvor parte geben, wann
4
sie dergleichen daß gmeine weesen betreffende puncten bei denn gegen-
5
theilen anbringen wolten. Dann es könde sein, daß wir davon auch in un-
6
serer instruction hetten, da dann wol räthlich, vörderist miteinander ze con-
7
feriren, umb denn sachen mit mehrer importantz und nachtrukh ze insistiren,
8
als wir auch eben, waß daß interesse der catholischen religion betreffen thet,
9
in bevelch hetten, wie wir deßwegen bei denen mediatoren anbringen ze
10
thuen, damit dise es nit den Franzosen, solche den Schweden und selbige
11
den protestirenden antragen, darauß auch newe widerwillen und zwitracht
12
zu erwekhen unterstehen theten. Und gebe sonst der augenschein gnug zu
13
erkennen, daß sich die Franzosen, sonderlich dise zween plenipotentiarii,
14
umb die catholische religion wenig bekümmeren, also mit dergleichen ex-
15
hortationibus wenig bei inen zu verrichten sei, wiewol sonst hierauß Ihr
16
Churfürstlicher Durchlaucht hochruemblicher eifer zu verspüren und sie
17
daßienig thuen, waß die eher Gottes und seiner heyligen kirchen nothurfft
18
erforderte. Sie, Bayerische, haben es dahiengestellt sein lassen.

19
Nach disem haben wir auch der abgeordneten von Oostfrießlandt

41
Wilhelm Scheffert gen. Weisweiler, Drost zu Stickhausen, und Bucho Wiarda(gest. 1674), Amt-
42
mann zu Leer.
petitum
20
vorgetragen. Da dann die Churcölnischen darfür gehalten, omnibus conside-
21
ratis were rathsamb, daß wir sie mit einem intercessionschreiben an Kayser-
22
liche Maiestät contentiren solten. Doch wer an dieselb auch à part zu schrei-
23
ben, wann die exoneration der Hessischen völker erfolgte, das Ihr Maiestät
24
gleichwol einen versuch umb einige contribution thuen lassen, selbige aber
25
dem craiß beiordnen solten. Ita finita fuit consultatio etc.

26
1645 III 28
Dienstag Dinstags, den 28. huius, schreiben die von Oßna-
27
brukh, daß die Schweden daselbst bei begräbnus einer catholischen person
28
die caerimonialia nit haben wollen gebrauchen lassen, pitten umb guett-
29
achten, de 27. eiusdem [ 611].

30
Eodem respondemus ipsis mit bericht dessen, waß herr bischoff von Oßna-
31
brukh wegen deß pastors zu Gerden bei unß angebracht [ 612].

32
1645 III 29
Mittwoch

40
32 Mitwochs] am Rande: Vom Savello.
Mitwochs, den 29. huius, empfangen wir vom duca
33
Savello auß Rom sub 11. huius, darinn vermeldt, das cardinal Bichi gesagt,
34
er hette die Französisch proposition beraits von Pariß empfangen und were
35
denen plenipotentiariis ordinirt, wann schon der churfürst von Trier nit
36
ledig gelassen, daß sie doch in tractatu pacis fortfahren solten [ 613].

37
1645 III 31
Freitag Freytags, ultimo huius, referiren wir ad Caesarem ob-
38
protocollirte consultation mit denn churfürstlichen und dann weiter, waß
39
vom herrn nuncio de conuersatione cum Gallis habita unß angezeigt wor-

[p. 305] [scan. 353]


1
den, warauß zu ersehen, daß einmahl kein hoffnung erscheine, mit disen
2
leütten zu einigem tractat zu gelangen, wie übel deßwegen auch die media-
3
tores selbst und sonderlich der Venetus mit inen zefriden und sonderlich der
4
Venetus sein abforderung a sua republica ze sollicitiren getrawet; darauffman
5
zwar der Franzosen vertröstete weitere erclärung erwartten thet etc. [ 614].

6
Eodem ad Caesarem wegen der Oostfrießlendtischen exemption [ 615].

7
Eodem ad ducem Sauello [ 616].

8
Eodem nach Oßnabrukh [ 617].

9
Eodem von Oßnabrukh, das die Schweden noch stetigs auff verglaittung der
10
mediatständen verharren, diß vor die einzige remoram propositionis ange-
11
ben, sonsten aber per suos de extirpando papatu comminiren [ 618].

12

43
12 Veneris] am Rande: Mediatores ad Caesareanos super istorum replica contra Gallorum
44
propositionem.
Veneris ultimo huius hora 7. vespertina conuenerunt nos ambo domini
13
mediatores et, quae cum plenipotentiariis Gallicis super nostra replica egis-
14
sent, exposuerunt. Quorum summa est huiusmodi: Aliquoties se eosdem
15
interpellasse, ut mentem suam ad postulata nostra declarare vellent, sed cum
16
longius illos rem extrahere viderent, praeterita die martis iterum a se moni-
17
tos multisque argumentis edoctos huiusmodi prolongationem nulla ratione
18
tollerari posse. Tandem promisisse se die insequenti sententiam suam ad
19
singula aperturos. Venisse igitur die mercurii et verborum adprime parcos
20
paucissimis sequentia exposuisse. Primo omnium curarent ipsi mediatores, ne
21
posthac eiusmodi scripturis inuicem certaretur. Nam et prolungari necessa-
22
rio hac ratione ipsa tractatuum negocia et facile fieri posse, ut nonnulla in
23
scriptis ponerentur, quae aut longioribus disputationibus aut animorum ex-
24
acerbationibus ansam dare possent. Deinde videre se a nobis allegari Caesa-
25
rem diuersis locis et modis statibus imperii licentiam dedisse, ut ad hosce
26
congressus mittere aut venire possint, sed non explicari, cuiusmodi fuerint
27
illae resolutiones; sua igitur interesse, ut sciant, quando, ubi quibusque id
28
modis factum et an statibus cum iure suffragii comparere permissum. Tertio
29
mirari se, quod ipsorum postulatis circa electorem Treuirensem nulla pror-
30
sus ratione satisfacere velimus, cum tamen id ex forma conuentionis prae-
31
liminaris fieri omnino debeat atque, ni fiat, regis sui autoritatem seu reputa-
32
tionem vehementer imminui necesse sit. In conuentione Hamburgensi non
33
solum quoad Treuirensem, sed etiam quoad reliquos electores promissos
34
saluos conductus pro ipsorum deputatis. Quemadmodum ergo verbi gratia
35
electori Coloniensi liberum sit nihilominus ipsumet venire vel suos mittere,
36
ita hoc ex identitate rationis Treuirensi quoque liberum esse debere. Et vero
37
a se hoc unice intendi, ut conuentus ordinum legitimi sint, quod quidem in
38
collegio electorali fieri nequeat, nisi ipse quoque Treuirensis ius comparendi
39
pro se habeat. Quarto se quidem libenter suos confaederatos nominare et,
40
quam ipsorum caussa satisfactionem exposcant, declarare velle, sed quia
41
bellum adhuc maneat nihilque de pace tractari caeptum, facile euenire
42
posse, ut progressu temporis aliqui confaederatorum suorum in partes Cae-

[p. 306] [scan. 354]


1
saris aut vero, qui nunc a Caesare stant, in regis sui partes transeant. Itaque
2
ne postea noua suboriatur difficultas, satius fore prius de summa rerum,
3
quae ipsos principales concerneret, agere, confaederatorum autem se postea
4
caussam, quo se loco offerret, acturos et hos, qui tum essent, nominaturos.
5
Cupere illos tamen a nobis intelligere, an speciale mandatum habeamus
6
etiam cum landgrauia Hassiae, ut quae inter praecipuos confaederatorum
7
numeretur, tractandi, an vero ad hanc rem generali tantum a nobis exhibito
8
mandato vellemus insistere. Postremo ipsos aegerrime tulisse, quod in
9
puncto assecurationis ordinum quoque Galliae assensum postulauerimus,
10
rem hanc prorsus nouam. Regnum Galliae absoluto statu monarchico con-
11
stitui, quo non eadem, quae in imperio, rerum gerendarum ratio sit. Sed
12
posse de hoc puncto suo tempora agi suo tempore agi nec se abnuere, quin conclusa iam
13
pace conueniens assecuratio ex parte regis christianissimi fiat.

14
Domini mediatores hanc declarationem, cum nihil, quod ad substantiam ne-
15
gocii principalis pertineret, adiungi viderent, molestissime se tulisse dicebant.
16
Itaque statim ad singula respondisse. Et Venetum quidem deprompta ex sinu
17
nostra scriptura caepisse oppositiones nostras uberiori stylo conscriptas
18
commemorare. Et primo quidem, quod ad status imperii attineret, posse a
19
nobis dici declarationes Caesaris a nobis allegatas publicas esse omnibus-
20
que imperii ordinibus cognitas. Inter quos cum multi sint, quos Galli inter
21
suos numerare velint confaederatos, dubitare non posse, quin ab his de sin-
22
gulis penitissime sint informati. Itaque frustraneam esse hanc inquisitionem.
23
Deinde iam aliquot menses effluxisse, cum ordines imperii inuitauerint et
24
vero protestati etiam fuerint se diutius expectare nolle; debere huismodi
25
excusationibus aliquando finem imponi et dici aperte, an nunquam nisi omni-
26
bus praesentibus ne incipere quidem tractatus velint. Quod ad electorem
27
Treuirensem attinet, responsum quicquid sit circa saluos conductus, tamen
28
certum esse nihil in ea conuentione de liberatione Treuirensis actum, ergo
29
Gallos eam ex contractu postulare non posse. Sin vero ex conuenientia ratio-
30
nis id euincere velint, iam a nobis ostensum nec rationi nec exemplis hoc
31
consentaneum esse. Qua instantia cum Galli se quasi constrictos animaduer-
32
tissent, hoc solum ingeminasse, inciuile fore, quod nullam omnino spem eius
33
liberandi ostendere velimus, saltem in progressu caussae aliquid sperandum
34
proponi debere, adeo ut circa hoc punctum flaccescere visi sint. Circa ea, quae
35
ratione confaederatorum dicebant, se ostendisse ipsos nobis caussam, ut hoc
36
postularemus, dedisse. Nam cum saepius praetenderint rationem suorum
37
confaederatorum haberi ipsorumque caussis satisfieri oportere hacque
38
ratione se excusarint, quod ad tractatus principales descendere prius neque-
39
ant, iure a nobis postulatum, ut palam facerent, qui illi sint et quid petant.
40
Ratione dominae landgrauiae vero se a nobis aliquam declarationem ex-
41
spectare. Quod postremo ad assecurationis modum attineret, rem nondum in
42
eo esse, ut Caesareani aliam admittere formam se nolle dixerint, sperare se
43
hanc quaestionem absque difficultate expediri posse nec opus fore multam
44
hic mouere difficultatem.

[p. 307] [scan. 355]


1
Sed vero cum in his omnibus nihil, quod ad ipsorum tractatuum principa-
2
lium substantiam pertinere possit, comprehendatur, cupere se a Gallis intelli-
3
gere, quid nomine regis sui a Caesare et imperio uniuerso postulent sibique
4
fieri velint, nam in hoc rerum summam totiusque negocii caput consistere.
5
Et quidem hoc loco postulata ipsorum necessario in chartam coniicienda
6
fore, ut sciatur testato, quid utrinque petatur aut concedatur, rationum mo-
7
mentis, quae una vel altera pars allegaret, mediatorum fidei commissis, quae
8
ipsi postea, prout necessitas exigeret, ad utramvis partem oretenus deferre
9
possent. Hic cum diu contra ipsos arietassent illique seorsim collocuti
10
diuersa quaedam sed neutiquam vel sibi vel inter se constantia proferre
11
caepissent, tandem illos prorsus conticuisse, adeo ut sibi necessum fuerit
12
manum de tabula tollere, calamum abiicere et negocium totum abrumpere.
13
Hanc totius cum Gallis habitae conuersationis summam, quae omnia illi multo
14
paucioribus, quam hic commemorarentur, verbis exposuerint.

15
Dolere se quidem et vehementer sibi molestum esse, quod pleniorem a Gallis
16
declarationem extorquere non potuerint. Noluisse tamen se officio suo deesse,
17
quin omnia fideliter ad nos referrent, ut de singulis tanto plenius suam Caesa-
18
reanam maiestatem informare possimus. Et sperare se suam maiestatem per-
19
specturam nihil a se omissum, quod quidem ad officium suum pertinere posset.
20
Nos seorsim paulisper collocuti in hunc modum respondimus: Magnam nos
21
debere gratiam dominis mediatoribus, quod nos de iis, quae cum Gallis egis-
22
sent, edocere atque simul laborem circa singula adhibitum explicare volu-
23
erint. Etsi vero, quae a Gallis reposita, facillimo negocio refutari possint et
24
maximam partem per ipsosmet mediatores solidissime confutata fuerint, ta-
25
men nostri officii esse, ut primo omnium hac de re cum deputatis electorum
26
et statuum imperii conferamus et consilio unanimiter capto dein, quae opus
27
videbuntur, peragamus. Quare a nobis peti, ut pro sua humanitate graue sibi
28
esse non patiantur hanc nos inire consultationem, priusquam ad determina-
29
tam aliquam responsionem deuenire possimus. Interea tamen per modum
30
discursus et sine ulla obligatione saltem, ut ipsi mediatores iniquitatem
31
eorum, quae ab aduersariis obiiciantur, tanto melius perspicere secumque
32
ruminari queant, nos ad singula aduersariorum pauca quaedam reposituros.
33
Et primo facile nobis cum illis conuenire abstinendum 〈posthac〉 literariis con-
34
certationibus fore. Nunquam enim hanc nobis mentem fuisse, ut ad modum
35
iudiciorum libellis inuicem depugnaremus. Et si Galli propositionem ad
36
pacis media adcommodatam a principio edidissent, nunquam nos ad conscri-
37
bendas replicas processuros fuisse. Semper petiisse nos et adhuc petere, pro-
38
ponant postulatorum suorum capita, idem a nobis factum iri. Concertaturos
39
nos oretenus, donec, quomodo unum alterumve in formam capitulationis
40
redigendum sit, conuentum fuerit. Secundo, optime replicasse dominos
41
mediatores circa status imperii, nam declarationes et resolutiones a Caesare
42
factas in conuentu electorum anno 1636, in comitiis generalibus anno 1641,
43
in diaeta Francofurtensi hoc anno publicas et notorias esse et haud dubie in
44
notitiam Gallorum deuenisse, quod ex ipsorum ad ordines imperii literis

[p. 308] [scan. 356]


1
pateat ipsos easdem pro fundamento suarum inuitationum allegasse. Rem
2
tamen, ut compendio omnia dicamus, eo iam deductam, ut tota illa ordinaria
3
deputatio Francofurto Monasterium transferri debeat. Nec habere Gallos
4
caussam de iure suffragii sollicitos esse. Caesarem hoc ius ordinibus nun-
5
quam negasse. Perpetuam in conuentibus imperii constare obseruantiam,
6
qua ratione in deliberationibus et consultationibus rerum ad imperii statum
7
pertinentium inter Caesareae maiestatis legatos et ordines procedendum sit,
8
eam hic quoque obseruatum iri. Legatorum Caesaris esse caussas proponere
9
ad consultandum, de his per collegia ordinum auditis singulorum votis deli-
10
berari solere, consilium dein, quod capiendum iudicent, legatis Caesaris pro-
11
poni, re denique utrinque mature satis examinata et conclusa ad legatos
12
spectare, ut executioni singula mandent. Siue igitur omnes ordines siue depu-
13
tatio aliqua ordinum compareat, nihil hoc ad Gallos pertinere, sed contentos
14
ipsos esse debere, si ordines non ut singuli sed ut uniuersi per certam ali-
15
quam et legibus imperii definitam deputationem hic comparere malint, cum
16
in ipsorum hoc libertate per omnia constitutum sit et inique facturi sint
17
Galli, si hoc praecise exigerent, ut omnes comparere deberent. Si enim ordi-
18
nes Galliae una cum regiis plenipotentiariis hic comparere haberent et prop-
19
ter difficultatem tanti numeri vel etiam sumptuum magnitudinem certos
20
tantum ex suo corpore deputare vellent, omnino aequum putaturos dictos
21
plenipotentiarios, ut eiusmodi deputationem admittere deberemus, cum
22
nostrum non sit ordinibus Galliae legem praescribere. Ergo idem contra se a
23
nobis postulari minus inique ferre nec ordines imperii ordinibus Galliae
24
loco inferiore censere debebunt. Sin pergant omnium in uniuersum exigere
25
praesentiam, iam sole clarius elucescere, quod pacem tractare nulla ratione
26
cogitent, cum manifestum sit hoc miserrimo Germaniae statu nunquam
27
omnes ordines una conuenire posse.

28
De electore Treuirensi mirari nos, quod tam pertinaciter eius liberationem
29
vel translationem urgeant, cum nobis abunde constet a consilio regio man-
30
datum, ut ista difficultate non obstante ad pacis tractatus descendere debeant.
31
Accepisse nos etiam Roma eius rei testimonium. Scribere enim oratorem
32
Caesareum 11. huius cardinalem Bichium affirmasse plenipotentiariis
33
Gallicis omnino iniunctum, ut nihilominus progrederentur. Et recte per
34
dominos mediatores ipsis obiectum, quod in tractatione praeliminarium
35
Hamburgi nihil omnino de liberatione electoris Treuirensis actum aut
36
conuentum sit, ut ius petendi ex contractu non habeant nihilque ipsis restet,
37
quam quod ex conuenientia quadam rationis id flagitare videantur. Nos
38
autem satis superque ostendisse hactenus postulationem hanc omni rationi et
39
communi gentium usui contrariam esse omnibusque destitui exemplis. Prae-
40
tendere Gallos captiuitatem huius electoris praecipuam sibi caussam belli
41
fuisse. Igitur iure eius liberationem peti non posse, nisi prius de caussis, ob
42
quas in captiuitatem deuenit et hactenus detentus fuit, disceptatum ac trans-
43
actum fuerit. Exemplo sit Philippus landgrauius Hassiae

44
Philipp I. (1504–1567), Landgf. von Hessen 1509.
, quem, etsi ipsius

[p. 309] [scan. 357]


1
gener Mauritius Saxoniae dux

41
Moritz (1521–1553), Hg. von Sachsen 1541, Kurfürst 1547, vermählt seit 1541 mit Agnes
42
von Hessen (1527–1555), Tochter Landgf. Philipps.
hac praesertim caussa bellum Caesari Carolo
2
quinto et Ferdinando Romanorum regi

43
Ferdinand I. (1503–1564), Kg. von Ungarn und Böhmen 1526, röm. Kg. 1531, Kaiser 1558.
anno 1552 mouerat, in congressu
3
Patauiensi

44
Zu den Passauer Verhandlungen vgl. K. Brandi, Passauer Vertrag und Augsburger Religionsfriede.
non prius libertati restitutum constat, quam ipse postulatis Cae-
4
sarum satis se facturum spopondisset ac literis reuersalibus obedientiam
5
pollicitus esset, gener item ipsius exercitum omnem exauctorasset ac loca
6
hinc inde occupata restituisset ad diem utrinque conuentorum executioni
7
praefixum, 12. scilicet Augusti. Eandem hoc loco rationem esse. Igitur idem
8
statuendum ius fore. Nec obstare imaginationem Gallorum, qua dicant peri-
9
clitari hic regis sui reputationem. Nam et ad Caesarem pertinere, ut nihil
10
ipsius auctoritati aduersum committamus. Eam utique ante omnia saluam
11
esse oportere, quod fieri non possit, si principem sibi rebellem pace nondum
12
facta dimittere cogeretur. Implicatam deinde ipsius translationem ad locum
13
tertium plurimis difficultatibus, neminem enim repertum iri ex statibus im-
14
perii, qui onus hoc in se recepturus sit cum obligatione pace non conuenta
15
ipsum in Caesaris manus restituendi. Argumentum autem illud, eo absente
16
conuentum electoralem legitimum non esse, vanius esse, quam ut refutatione
17
egeat. Nullibi enim legibus aut moribus cautum uno electorum principumve
18
ob rebellionis aut perduellionis vel aliud crimen carceri mancipato reliquos
19
legitimum iustituere conuentum non posse. Hoc modo omnis conuelleretur
20
cuiuscunque rei publicae status.

21
Ad haec cum domini mediatores interpellarent Gallos sibi videri non tam
22
perseueranter ut antea huic postulato inhaerere, sed nonnihil remissius
23
agere et, saltem in progressu negocii ut aliquomodo sibi condescendatur,
24
rogare, respondimus id in Caesaris positum arbitrio. Si progrediente pacis
25
tractatu Galli ostenderint aequis conditionibus negocium illud Treuirense
26
componi posse, Caesarem suis partibus non defuturum.

27
Quoad confaederatos equidem admiratione dignum, quod Galli ad eorun-
28
dem nominationem deuenire nolint et iam hoc caput ad ipsum tractatum
29
remittant atque, ubi prius de partium principalium conuentione actum
30
fuerint, successiue singulorum nomina et caussas exponere se velle dicant,
31
cum hactenus in omnibus suis declarationibus seu voce seu scripto prolatis
32
semper satisfactionem suorum confaederatorum in ore habuerint atque
33
adeo professi fuerint se non nisi coniunctim cum ipsis de pace nobiscum
34
acturos. Igitur ipsos in caussa esse, quod nos fuerimus coacti postulare, ut
35
diserte, qui illi sint et quid ipsorum nomine praetendant, edisserant. Quodsi
36
adhuc ipsorum mens sit nihil de pace tractanda prae manibus sumere nisi
37
coniuncti cum ipsis confaederatis, inique ipsos agere, quod eosdem adhuc
38
nominare nolint. Quin hoc ipso darum fieri, cum nulli aut vix unus alterque
39
confaederatorum adsit, illos omnino nullam pacis faciendae intentionem
40
habere. Caetera et nos eiusdem esse sententiae et semper fuisse tractari ante

[p. 310] [scan. 358]


1
omnia componique caussam principalem quoad ipsum Caesarem imperium-
2
que ex una et regem Galliarum ex altera parte debere, tum deinde suo loco et
3
ordine ad caussas utrinque confaederatorum et adhaerentium deueniendum.
4
Et posse forte hoc loco ad precauendas ambiguitates eandem adhiberi cau-
5
tionem, quod in tractatu Madritensi reperitur, ubi statim in principio, cum
6
diceretur pacem inter utrosque reges eorumque faederatos esse debere, adii-
7
ciuntur haec verba: ’eos scilicet, qui inferius ab utrauis parte nominabuntur et
8
non aliter‘ etc. Quod autem Galli dicunt posse durante tractatu uni vel alteri
9
parti plures accedere aut decedere faederatos, id captiosum esse et animum
10
ipsorum prodere, quo hac maxime caussa omnium ordinum praesentiam
11
requirunt, quod magnam ex ipsis partem suae confaederationi denuo innec-
12
tere se posse sperent ac id omnino tentare decreuerint. Sed hac de re latius
13
nos alibi locuturos. De potestate nostra mandatisque cum landgrauia Hassiae
14
tractandi non esse, cur solliciti sint; iam pridem, cum de priorum plenipoten-
15
tiarum validitate disputaretur, a nobis dictum nos a Caesare sufficientia man-
16
data et instructiones habere, quomodo cum ipsa et aliis eiusmodi ordinibus
17
tractare debeamus in ipsius vel ipsorum liberrima potestate relinquentes, an
18
de rebus suis vel immediate nobiscum tractare vel cum Gallis conuenire
19
velint. Nullo praeter hoc alio speciali mandato nobis opus esse, clausulam
20
tractandi cum faederatis Galliae nostro mandato insertam, id publicatum, ut
21
sufficientes ad quosvis tractatus legitimati simus.

22
Postremo de assecuratione tractandorum quaestionem primum ab ipsis Gal-
23
lis, non a nobis motam fuisse eaque caussa dixisse illos ordines imperii omnes
24
adesse debere, quod tractatio cum Imperatore solo inita sat firmitatis habi-
25
tura non videretur. Si igitur huius capitis conuentionem usque ad tractatuum
26
conclusionem differri posse putant, quod et nos semper obtendebamus, lucu-
27
lenter apparet falsam fuisse caussam aduocandis ordinibus, sed hoc duntaxat
28
eapropter inuentum, ut tractationem prolongare possent. At vero quod nos
29
iure quodam talionis parem quoque confirmationem ab ipsis ordinibus
30
Galliae postulauimus, aegre ferre nec possunt nec debent. Nec plus iuris rex
31
christianissimus in Caesarem et imperium quam Caesar in Galliam habet
32
caussaeque plures sunt, cur ita et non aliter postulare debuerimus. Contentos
33
tamen nos esse, ut capitulum hoc usque ad locum suum proprium differatur;
34
si dein Galli modum aliquem securum nobis ostenderint, fore, ut nomine Cae-
35
saris quoque conueniens desuper sequatur declaratio. Cum autem haec omnia
36
nihil ad rem ipsam faciant, vehementer nos dolere, quod contemptis domi-
37
norum mediatorum solidissimis admonitionibus plenipotentiarii Gallici ne
38
minimum quidem verbum, quod ad pacis componendae media spectare
39
posset, protulerint. Semper et ubique ipsos amplissimis verbis inclinationem
40
regis, reginae et totius Galliae ad pacem celebrare, sed quotiescunque ad rem
41
deueniendum fuerit, resilire et animum ab hoc negocio alienissimum pro-
42
dere. Si ipsi se explicare nolint, nobis perfacile fore capitula omnia, quibus
43
pacem fieri desideret Caesar, proponere, modo certi simus ipsos postea de iis
44
acceptandis aut enucleandis et transigendis serio in disceptationem nobiscum

[p. 311] [scan. 359]


1
descendere velle. Equidem si christiani, si catholici esse velint, debere ipsos
2
miserrimum Germaniae, imo totius christianitatis statum oculis pietatis in-
3
tueri, conscientiam suam examinare et in memoriam reuocare, quam grauem
4
aliquando diuinae maiestati reddituri sint rationem ob tantas clades, quibus
5
catholica religio non solum per totam Germaniam sed etiam per reliqua
6
Europae regna in maximum adducta est discrimen. Excreuisse enim Sueco-
7
rum et asseclarum potentiam eo usque, ut vix omnibus Europae catholicis
8
principibus possibile sit futurum ipsis resistere. Cogitandum esse, si pace
9
inter Danos Suecosque inita militem omnem in Germaniam transporta-
10
uerint reliquosque sectarios per imperium sibi adiunxerint, tam potentes et
11
tremendos coituros esse exercitus, ut his Galli nulla ratione pares sint futuri,
12
sed coacti permittere, ut omnia pro lubitu agant ferantque ac demum ipsimet
13
Galliae iugum seruitutis imponant. Certe iam Suecos palam iactare se intra
14
biennium papistas omnes imperio eiecturos atque eiusmodi sermones Osna-
15
brugis spargi, quemadmodum nostri collegae hodie ad nos perscripserint.

16
Hunc sermonem excepit Venetus dicens sibi quoque dudum hanc incidisse
17
cogitationem, itaque se et dominum nuncium Parisios admodum sollicite
18
scripsisse commemoratis omnibus periculis, quae non solum Germaniae sed
19
et ipsi Galliae et Italiae hinc metuenda essent, ac vehementer admonuisse, ut
20
quam citissime pacem iniri curent.

21
Postremo repetita nobis fuit superius facta reseruatio, quod haec tantum
22
familiaris informationis ergo dixerimus et post habitam cum electoralibus
23
deliberationem plenius ad omnia respondere velimus. Interea nihil ad Gallos
24
deferri necesse esse. Facile acquieverunt domini mediatores caeperuntque
25
dein de istorum plenipotentiariorum perpetua discordia mentionem facere
26
nullamque spem esse, quamdiu una sint, quicquam circa pacis negocium
27
cum ipsis expediri posse. Suecos propositionem suam accuratissime con-
28
scriptam habere et promptos fuisse huc venire, ut de die et modo, quibus
29
utrinque ad propositiones extradendas procedi deberet, conuenire cum
30
Gallis possint. Sed his non placuisse inter caeteras hac etiam caussa, quod
31
inter se minus consentirent. Rescriptum a senatu regio alterutrum reuoca-
32
tum iri, et credere se Auausium, sed interea subdubitandum, ne Mazzarinus
33
utrumque remanere velit, donec dux Longauillanus

42
Henri d’Orléans, duc de Longueville.
adueniat. Nam Mazza-
34
rinum abhorrere ab amicitia Auausii nec fidere multum ipsius ingenio. Ser-
35
uientum, quod nullo eminentiori officio apud curiam donatus esset, cum
36
dignitate Parisiis viuere non posse. Siue igitur uterque remaneat, nihil cum
37
ipsis componi posse, siue alteruter abeat, eum, qui remanet, absque mandato
38
futurum, donec Longauillanus superueniet, cum id mandatum, quod nunc
39
habent, diserte in duos simul cooperantes conceptum sit.

40
1645 IV 1
Samstag Postero die hora decima antemeridiana vocatis ad nos
41
deputatis electoralibus haec omnia ad longum exposuimus, qui tempus deli-

[p. 312] [scan. 360]


1
berandi petierunt. Quod nobis hoc fuit gratius, quod censebamus expectan-
2
dum fore usque ad diem martis proximum, an forte noua a Caesare mandata
3
superuentura essent, ut postea cum tanto maiori soliditate, quid contra Gallos
4
agendum sit, resoluere possemus. Cui nostrae considerationi ipsi electorales
5
libenter acquieuerunt.

6
Eodem a meridie cum Hispanis quoque de omnibus his rebus communicaui-
7
mus et ab illis inter caetera intelleximus se cum hodierno cursore suam nouam
8
accepisse plenipotentiam minutae antehac depositae per omnia conformem.

9

32
9–27] ursprünglich hinter S. 317,40.
1645 IV 4
Dienstag

33
9 Dinstags] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Dinstags, den 4. huius, schreiben und communiciren
10
wir nach Oßnabrukh per extractum protocolli die am freytag zuvor mit den
11
herren mediatorn ratione der Französischen erclärung vorgeloffne handlung
12
wie auch ein abschrifft der Franzosen proposition contra Spanien, item, waß
13
der Churbrandenburgische abgesandte

43
Gf. Johann von Sayn-Wittgenstein.
seines außbleibens von hier vor ent-
14
schuldigung vorwenden thue cum remissione prioris ipsorum relationis [ 619].

15

34
15 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem schreiben die von Oßnabrukh allein den innhalt in relatione ad Cae-
16
sarem, daß der Oxenstern uff der Franzosen avis, der resident Romain wer von
17
Pariß mit instruction uffm weeg nach Münster etc., sich dahien erhebt, wölche
18
relation am freytag hernach sine retentis copiis zurukhgeschikht worden.

19

35
19 Eodem] am Rande: A Caesare. Approbatio unserer replic contra Gallos cum admonitione.
Eodem empfangen wir a Caesare schreiben de dato Wien, 22. Martii, uff
20
unser relation vom 3. eiusdem mit approbation, daß wir an auffgesetzter
21
replic wider die Französische proposition recht gethan, selbige auch also
22
übergeben worden sein verhoffte.

36
22 Im] am Rande: Vertröstung fernerer verfassung contra hostes.
Im übrigen notificiren Ihr Maiestät noch-
23
maln den verlauff in Böheimb und waßgestalt sie in newer verfassung be-
24
griffen, auch fridt mit dem Ragoczi zu schliessen bevelchen und vom Tür-
25
khen deß fridens confirmation, auch heraußschikhung seiner großen pott-
26
schafft vertröstet weren [ 620].

27

37
27 Mittwochs] am Rande: Savello.
Mittwochs, den 5. huius, schreibt duca Savelli von Rom, de 18. Martii [ 621].

28
1645 IV 6

38
28 Donnerstag] am Rande: Consultatio super responso Gallorum ad replicam Caesaream
39
super illorum propositione. Erant praesentes: dominus comes Nassau, ego, nomine
40
Caesaris; dominus episcopus Osnabrugensis, dominus praepositus Paderbornensis, do-
41
minus canonicus Landsberg, nomine archiepiscopi Coloniensis; dominus baro Has-
42
lang, Dr. Krebs, nomine electoris Bauariae.
DonnerstagDonnerstag, den 6. huius, haben wir unß mit denn
29
herrn Churcölnischen und Churbayrischen deputirten in Ihrer Fürstlichen
30
Gnaden, deß herrn bischoffs zu Oßnabrukh, losament, weil selbe sich we-
31
gen eines catarres nit zum besten befunden, zusammengethan und kurtzlich

[p. 313] [scan. 361]


1
erinnert, weil sie uff iungstbeschehene communication von der Französi-
2
schen plenipotenziarien über unser replic erfolgte antwortt sich ze bedenkhen
3
genommen, daß wir anietzt gern ihre meinungen vernemmen wolten. Da ha-
4
ben zwar anfangs Ihr Fürstliche Gnaden underschiedliche communicationes
5
auß einer an Churcöln wegen zu Cassel von denn Munsterischen deputirten
6
mit der fraw landtgräfin vorgangen conversation gestelter relation, sodann
7
auß Frankfurth wegen der vorstehenden translation ad loca tractatuum thun
8
lassen, darvon in relation ad Caesarem mehrer außfüerung ze finden, im ubri-
9
gen aber quoad propositam materiam von selbstaigenem mundt folgende
10
erclärung an statt deß Churcölnischen voti vorgebracht.:

11
Erstens hette man sich gegen unß der beschehen communication zu bedan-
12
khen etc. Und nachdem man alles, so von unß mit den herren mediatorn ge-
13
handlet worden, erwogen, hetten sie befunden, daß daran recht und wol be-
14
schehen, dabei sie es auch gentzlich bewenden lassen theten. Als namblich und
15
vor das erste, daß man der schrifftwexlungen sovil müglich sich enthalten,
16
allein deß einen oder andern theils substantial und den fridenschluss selbst
17
betreffende puncten uffs papyr ad notam nemmen, entwerffen, waß aber dabei
18
für rationes pro vel contra einzefüeren nöthig, selbige allein per mediatores ein
19
und andern theil muendtlich remonstrirt, also alle weitläuffigkheit vermitten
20
werden sollte. Ad secundum wegen der Franzosen anfrag, waß es mit der Kay-
21
serlichen resolution, das die status imperii allherzekommen, vor eine beschaf-
22
fenheit und ob inen das ius suffragii zugelassen etc., sei von unß recht und
23
wol geantworttet, hetten sich auch die Franzosen diser sachen weiter nit
24
anzenemmen, neben deme diser punct beraits durch die zu Frankfurth
25
gefaßte resolution seine richtigkheit erlangt hette. Ad tertium, so hetts auch
26
bei deme zu verbleiben, waß wegen Churtrier were geanttworttet und in
27
eventum noch ferner ze repliciren guett gefunden worden, sonderlich weil
28
sich ansehen lasse, daß die Franzosen hierunder anfangen nachzegeben und
29
also dise difficultet fast superirt sein werde. Allein werde nothwendig sein,
30
die obiection der Franzosen, als wann absente illo Treuirensi die conuentus
31
electorales nit legitimi oder ergentzt weren, unbeanttworttet nit hingehen
32
ze lassen, dann dergleichen exempla, daß propter unius vel alterius electoris
33
aut status exclusionem ex caussis legitimis factam nichtsdestweniger in
34
caussis publicis imperii habe fürgeschritten werden könden und fürgeschrit-
35
ten worden sei, werden noch mehr ze finden sein. Sonderlich könde man diß-
36
ortts sich bedienen, daß eben diser Treuirensis vil consultationes hab helffen
37
schließen, darin Churpfaltz, nachdem der sich deß Beheimschen wesens
38
theilhafftig gemacht und also deß Kaysers offendtlichen feindt sich erclärt,
39
noch ehe dann er proscribirt, nit were admittirt, ja auch nit ze admittiren ge-
40
schlossen worden. Jedoch und dieweil die Franzosen allein dißortts uff eine
41
künfftige hoffnung, wann in progressu tractatuum sein caussa solte venti-
42
lirt und von seiner erledigung oder transportation gehandlet werden, einige
43
veranlaassung ze haben tringen theten, so würde gleichwol nit unrathsamb
44
sein, euentualiter darvon ze reden, damit man einige guettachten ad superio-

[p. 314] [scan. 362]


1
res ze referiren und inmittelst resolution darüber einlangen, auch seiner zeit
2
damit gefaßt sein möchte. Ad quartum hette absolute bei deme zu verbleiben,
3
waß von unß in hoc puncto den mediatoren replicirt worden. Ad quintum, so
4
were auch von unß die anfragung von denn Franzosen wegen der begwalti-
5
gung, mit der fraw landtgrafin zu Hessen Cassel ze tractiren, recht beantt-
6
worttet worden. Allein gebe er zu bedenkhen, ob nit rathsamb, an die Fran-
7
zosen die gegenfrag ze setzen, ob sie sich in puncto grauaminum imperii,
8
sonderlich die religionsachen betreffend, der uncatholischen und in specie der
9
gedachten landgräfin anzenemmen bevelcht oder solches zu thuen gedäch-
10
ten. Ad sextum, mit der assecuration were es zugleich, wie anietzt die Fran-
11
zosen selbst erwöhnen theten, ad conclusionem tractatuum außzestellen und
12
alsdann zu sehen, waß sie vor eine assecuration ze geben gedächten. Nach-
13
dem aber gleichwol diß alles lautter parerga antreffen thet und von denn
14
Franzosen kein substantialerclärung quoad ipsa pacis media heraußgebracht
15
werden köndte, auch uff solchen fahl von unß die quaestion were angedeut-
16
tet worden, ob nit von diser seiten über die beraits eröffnete generalproposi-
17
tion noch mit einer special, in gewisse capitula diducirten proposition her-
18
außzegehen und also deß gegentheils categorica resolutio darüber ze be-
19
gehren, so hielte er in allweg solches vor rathsamb, daß man darauff bedacht
20
sein solte, wie man sich dann hierzu ratione Churcöln weiterer consultation
21
wolte anerbotten haben.

22
Finito voto erzehlten Ihr Fürstliche Gnaden weiters, vom herrn nuncio ver-
23
nommen ze haben, ob zwar die Parisische resolutiones auff deme bestanden,
24
daß der conte d’Avaux hinweggefordert werden solle, so sei es doch wider-
25
umb ins stekhen gerathen, eraignen sich auch mit abraisung des duca di Lon-
26
gavilla newe difficulteten, dann er wende vor, daß der conte Pigneranda ime
27
am standt nit gleich, consequenter er mit reputation sich allher nit verfüegen
28
köndte, 2. wölle er anderst nit hieher kommen, er sei dann versichert, daß
29
man in d’altezza tractirn werde. Darauff quoad hoc ultimum herr nuncius
30
gesagt, daß er vor sein person solches sine expresso mandato a summo
31
pontifice nit thuen köndte, wie dann auch bißher in Frankreich selbst ime
32
solches predicat nit gegeben werde. Sodann wer ime, domino episcopo, von
33
conte d’Avaux angefüegt worden, daß der Schwedisch plenipotentiarius
34
Oxenstirn allhie, und als der zu wissen begehrt, wie sie, Französische gesand-
35
ten, die hiesige churfürstliche deputatos tractiren theten, ime auch solches
36
angezeigt worden, daß sie namblich denselben in empfahender visita die
37
vorhandt geben theten, auch sie da excellenza ze tractirn bevelcht weren.
38
Allein weil die Kayserlichen wegen solches predicatum, pro stylo Germanico
39
nit hinkommen, es bißher nit einwilligen wolten, hetten sie, Franzosen,
40
darmit auch inngehalten, sonsten aber, sovil die oberhandt anlangte, hette es
41
kein difficultet. Darauf der Oxenstirn sich erclärt, er köndte den churfürst-
42
lichen gsandten so weit nit nachgeben, wolte seinstheils inen weder den titul
43
excellenza noch auch die oberhandt geben, auch uff beschehen einwurff,
44
daß gleichwol der herr bischoff von Oßnabrukh zumaln ein fürst deß reichs

[p. 315] [scan. 363]


1
wer, noch weiter fürgebrochen, es hette der fürst von Saxen-Lawenburg

43
Julius Heinrich von Sachsen-Lauenburg; vgl. J. G. Meiern I S. 382.

2
hievor bei ime, Oxenstirn, audientz gehabt, deme er doch die oberhandt nit
3
gegeben. Also wurde er es auch andern nit thuen. Doch vermeinte gedachter
4
Avaux, er, herr bischoff, wie auch die Churbayrischen solten nit unterlassen,
5
ime, Oxenstirn, die visita anzebietten, er seinstheils wolte darunder mittlen
6
und verhoffte, die sach richtig ze machen. So werde diß auch dem herrn
7
bischoff selbst und seinen bisthumben nit unfürstendig sein. Dabei wer
8
gleichwol ze considerirn, daß der Venetus ine, Oxenstirn, beraits visitirt
9
hette, wölcher die sach ratione electoralium propter notas controuersias et-
10
was schwer machte, begehrte hierauff, unser parere ze hören. Letztlich sagt
11
er auch, es were von denn Spanischen herren gesandten wie dann auch von
12
unß ime der Franzosen gegen inen, Spanischen, eröffnete proposition com-
13
municirt worden, köndte nit eigentlich wissen, zu waß ende solches ge-
14
schehen.

15
Die herren Churbayrischen eröffneten ihr votum dahin: Erstens praemissa
16
gratiarum actione liessen sie es ad 1., 2. et 3. bei demienigen, waß von unß in
17
propositione angeregt und ietzt von Ihr Fürstlichen Gnaden, herrn epis-
18
copo Osnabrugensi, recapitulirt worden, gentzlich bewenden. Allein sovil
19
Trier anlangte, weren sie gleichwol auch der meinung, daß dessen sach
20
usque ad principales tractatus außzestellen, iedoch aber möchte nit unrath-
21
samb sein, Ihr Kayserlicher Maiestät den casum ze proponiren, wann ie über
22
all angewendte müeh die Franzosen zu keiner hauptproposition herauß-
23
gehen wolten, es were dann diser churfürst wenigst ad locum tertium, doch
24
cum sufficienti cautione transferirt, ob nit solches boni publici caussa einze-
25
willigen. Bekandten zwar hiebei, daß sie in hoc puncto in specie nit instruirt
26
worden. Ad 4., 5. et 6. passirn durchauß mit unsern in propositione ange-
27
füegten und anietzt von herrn Churcölnischen recapitulirten meinungen,
28
auch ihren dabei angehenkten erinnerungen. Setzten aber noch weitter hin-
29
zu, waß die Schweden wegen verglaittung der statt Stralsundt und anderer
30
mediatständen antreffen thet, ob nit gleich wie mit Trier eventualiter an Ihr
31
Kayserliche Maiestät ze referirn, casu quo die Schweden anderst ad proposi-
32
tionem nit vorschreitten wolten, daß inen solche verglaittung, doch sine
33
praeiudicio superiorum, zu verwilligen. Daß dann bei ferner verspürender
34
zurukhhaltung der Franzosen man diserseits ein specialproposition verfassen
35
und edirn solte, hielten sie in alleweg ratsamb und thunlich. In allem dem
36
aber möchte noch zezesehen sein, waß deß Oxenstirns negociation mit denn
37
Franzosen guetts mit sich bringen würde. Wegen der visita gegen dem
38
Oxenstirn vermeinten sie, solches wol geschehen köndte. De propositione
39
Hispanica wie Cöln.

40
Auff dise angehörte meinungen haben wir unß nach gehabter unterredt
41
dahin kurtzlich vernemmen lassen: Waß Ihr Fürstliche Gnaden unß usser-
42
halb der proponirten materi hetten vertraulich communiciren lassen und

[p. 316] [scan. 364]


1
daß sie auch im übrigen ihr wolmeinliche guettachten so getreulich eröffnen
2
wollen, dessen theten wir unß gebürlich bedankhen und wolten nit ermang-
3
len, Ihr Kayserlicher Maiestät solches allergehorsamst anzerüemen und ze re-
4
feriren. Als vil aber das hauptwerkh selbst betreffen thet, da vermerkhten
5
wir, daß sie fast durchauß mit unß gleicher meinung einstimmen theten
6
ausserhalb ettlich weniger erinnerungen, so sie bei ein und anderen puncten
7
angehenkht, die wir auch bei vorgehender weiterer handlung mit den herren
8
mediatoren in guetter obacht halten wolten. Und vorderist, waß Churtrier
9
antreffen thet, wolten Ihr Kayserlicher Maiestät wir solche erinnerungen
10
gehorsamst referiren, auch unß nit entgegen sein lassen, dessentwegen ehist
11
mit inen ein vorbereitliche consultation, waß in omnem euentum derselben
12
sach und deß herrn churfürsten erledigung halber ze bedenkhen und Ihr
13
Kayserlicher Maiestät, auch denn hochlöblichen churfürsten an handt ze ge-
14
ben sein möchte, zu pflegen. Waß sonsten hiebei im Churbayrischen voto
15
wegen der mediatständen verglaittung angemeldt worden, da hetten unsere
16
collegae zu Oßnabrukh fast ebensolche meinung an Ihr Kayserliche Maie-
17
stät beraits gelangen lassen. Bei dem 5. puncten were unß die gegenfrag an
18
die Franzosen kommen ze lassen nit zuwider, allein müeßte es crafft unserer
19
instruction mit guetter behuetsambkheit geschehen, damit hierauß die Fran-
20
zosen keinen anlaß nemmen theten, mehrer widerwillen under den protesti-
21
renden ständen gegen Ihr Kayserliche Maiestät zu erwekhen. Bei dem 6. het-
22
ten wir der sachen weiter nachgesehen und ettliche rationes, worumb an seit-
23
ten Ihr Kayserlicher Maiestät und deß reichs ein sothane assecuration an die
24
cron Frankreich billich ze suchen sein werde, zu papyr gebracht, selbige mit
25
der zeit den herren mediatoren allein loco informationis und nit, darüber per
26
communicationem mit dem gegentheil noch derzeit in disputation einze-
27
tretten, ze übergeben. Under wölchen rationibus auch zu befinden, daß der-
28
gleichen ebenmässig inter Carolum V. Caesarem et Franciscum I. Galliae
29
regem anno 1529 zu Cambray

43
Frieden von Cambrai 1529 VIII 5, Druck: J. DuMont II S. 170ff.
capitulirt worden. Dise verfaßte rationes
30
haben wir inen auch alsogleich communicirt. Wir stüenden aber haupt-
31
sächlich in deme an, ob nochweils rathsamb, mit solchen gegenreplicis die
32
mediatores zu bemühen, dieweil vors erste kein hoffnung, hierdurch waß
33
fruchtbarlichs bei der gegenpart zu erhalten, vors andere der Oxenstirn all-
34
hie auch verlautten wolt, daß er sonderlich der proposition halber mit den
35
Franzosen in tractatu stehe. Daher villeicht besser sein werde, noch in etwas
36
zuzesehen, biß man mehrers bericht haben köndt, warauff ihre conferentz
37
außgeschlagen wer, allermaassen auch im Churbayrischen voto dahien an-
38
laittung geben worden und sodann im übrigen haiter und clar zu verspü-
39
ren, das die Franzosen biß anher zu keiner substantialproposition ze bringen
40
gewesen, auch mit fernerem repliciren in huiusmodi parergis der sachen nit
41
geholffen sein könde. So weren wir wol auch der meinung, daß nunmehr
42
unsre gethande erstere generalproposition, wie beraits in der scriptura, so

[p. 317] [scan. 365]


1
man den herrn mediatoren loco informationis übergeben, dessen ein ent-
2
wurff geschehen, in ein special capitulation abzesetzen und dem gegentheil
3
vor augen ze stellen, auch darüber sein cathegorica resolutio gesuecht wer-
4
den solte. Wir hetten aber bedenkhens, one Ihr Kayserlicher Maiestät auß-
5
truklichen bevelch so weit ze gehen, sonderlich weil dieselbe unß in nechstem
6
schreiben sub dato Wien, 22. Martii, über ietzigen zustandt weitere gnädigste
7
instruction vertröstet, wie wir auch solch schreiben alsobaldt ex originali
8
verlesen haben. Nichtsdestoweniger solte entzwischen der sachen nachge-
9
dacht werden.

10
Betreffend die communication der Französischen proposition contra Hispa-
11
nos hette es unsers erachten den verstandt, das man hierdurch die guette
12
confidentz und correspondentz begehrte zu erhalten und ze remonstri-
13
ren, das Spanien coniunctim per omnia mit dem heyligen Römischen reich
14
ze gehen begehr, allermaassen es auch die nothurfft erfordern und die
15
gegentheil unß selbst ein exemple geben theten. Wir zweiffelten auch nit,
16
sie wuerden unß ehister tagen zugleich ihr darüber abgefaßte anttwortt com-
17
municiren, wanach man sich dan auch eueniente casu reguliren köndte.
18
Waß dann deß herrn bischoffs ferner angebrachte communication anlangte,
19
stüende es dahien, waß Ihr Kayserliche Maiestät sich wegen deß duca di
20
Longavilla tractaments erclären möchten. Daß der aber wegen des conte
21
Pigneranda allhie zu erscheinen difficulteten mache, seye one fundament,
22
seitemaln auch der duca di Medina

41
Ramiro Núñez de Guzmán, duque de Medina de las Torres.
in denn Spanischen vollmachten ein-
23
kommen. Mit dem Oxenstirn hetten wir der visita halber nit sonder groß
24
bedenkhens, wann er die gebürende trattamenti ze geben erbiettig. Allein
25
sei res nit mehr integra, weil erstens die notification seiner presentz von ime
26
nit herkommen, sondern von d’Avaux, qui non sit ex corpore legationis
27
Suecicae, da es doch der Schwedische resident

42
Schering Rosenhane.
quasi ex se ipso hette thuen
28
sollen, allermaassen hievor die Franzosen zu ankunfft des Thuillerie

43
Gaspard Coignet, sieur de La Thuillerie.
gegen
29
unß gethan, zum andern der Venetus beraits in der visita vorgangen wer,
30
also daß ime weder die churfürstliche noch vil weniger wir reputatione
31
nostrorum superiorum illaesa wurden nachgehen könden. So sehen wir
32
auch nit, wann der herr bischoff schon pro se tantum solche cortesia ablegen
33
wolle, waß er seinen stifftern hierdurch wuerde nutzen schaffen könden, so
34
doch bekandt, das die Schweden auch in hoc puncto den Franzosen, licet ex
35
capite faederis ad hoc obligati, nichts hetten zuwider sein wollen. Wir ver-
36
meinten derwegen, doch one maaßgebung, es möchte vor dißmal unter-
37
lassen und dahiengestellt werden, wan er wider allher kommen thet und
38
durch seine oder deß residenten leutt solches intimirt wuerde, daß es alsdann
39
an diser seiten mit gebuerender cortesia nit ermanglen solte. Bei disem allem
40
ists endtlich omnium placito verbliben.

[p. 318] [scan. 366]


1
1645 IV 7
Freitag

37
1 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 7. huius, referirn wir ad Caesarem obver-
2
zeichneten, mit denn herren mediatorn, auch den churfürstlichen vorgang-
3
nen verlauff in beanttworttung Ihr Maiestät schreibens.

38
3 Würdt] am Rande: Propositio Gallica contra Hispanos.
Würdt zumaln ein
4
abschrifft der Französischen proposition contra Hispanos beigelegt. Item,
5
waßgestalten die Fränkischen und Schwäbischen craißdeputati sich bei unß
6
angemeldt hetten [ 622].

7

39
7 Eodem] am Rande: Ad eundem wegen Oldenburg.
Eodem berichten wir Ihr Maiestät, daß der herr graf von Oldenburg zwar
8
ein anttwortt in puncto commissionis ad contribuendum geben, aber allein
9
noch mehr zeit, iemandt zu unß ze schikhen, gebetten, so wir ime auch be-
10
willigt, doch zu befürdern ermahnt [ 623].

11

40
11 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem vertrösten wir die zu Oßnabrukh weiterer communication unserer
12
heüttigen relation ad Caesarem cum remissione der ihrigen [ 624].

13

41
13 Eodem] am Rande: Ad Savellum.
Eodem schreiben wir ad ducem Sauelli cum inserto extractu protocolli [ 625].

14

42
14 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem empfangen wir communication von Oßnabrukh relationis ad Caesa-
15
rem, darinnen sie vermelden, das der fridt mit Dennemarkh sich zerschlagen
16
thue, daher selbiger secretarius

44
Johann Leonhard Klein.
bevelcht, bei Spania hilff ze suechen und ein
17
engere alliance ze werben [ 626].

18
1645 IV 8
Samstag

43
18 Sambstags] am Rande: Dennemarkhischen secretarii anbringen.
Sambstags, 8. huius, ist angedeütter secretarius vor-
19
mittags umb 9 uhr zu unß kommen und hatt unß fast gleichen vortrag
20
gethan. Darauff wir unß auch alsbaldt zu denn Spanischen verfüegt und inen
21
solche werbung vorgehalten. Die haben es an Castel Rodrigo ze referiren
22
benommen, doch angedeüttet, daß der secretarius besser thuen wüerde,
23
wann er sich selbst bei inen einstellen thet, wölches auff denn abendt ander-
24
werts unvermerkht geschehen köndt. Dessen er auch per dominum comi-
25
tem erinnert worden, wie er folgendt auch solche visita selbst verricht und
26
ime sein contento geben worden. Bei diser occasion haben wir inen, Spani-
27
schen, auch referirt, waß am vorgangnen donnerstag mit denn churfürstli-
28
chen super responso Gallorum consultirt worden, da sie der meinung gewe-
29
sen: 1. Man solte sich nit abweisen lassen, alle handlungen in schrifften, doch
30
allein punctatim et breuiter ze proponirn futurae memoriae et testimonii
31
causa, dann sonst wurden es die Franzosen leichtlich leugnen, diß oder
32
jens were nit an sie gebracht worden. 2. Man solte den episcopum Treuiren-
33
sem nimmer ante factam pacem ledig geben, sonder sich dahien vernem-
34
men lassen, daß man erbiettig bleib, quando de confaederatis tractabitur,
35
sein sach zuerst vor handt ze nemmen und zu erledigen. 3. Ein specialpropo-
36
sition möchte wol verfaßt, aber denn mediatoren mit anfüegung der antt-

[p. 319] [scan. 367]


1
wortt uber obiges Französisches responsum anzeigen, weil die Franzosen mit
2
keiner specialproposition biß dato heraußgewollt, so were man dißortts dar-
3
mit gefaßt und selbe ze ediren erbiettig, doch solten die mediatores ein zeitt
4
bestimmen, daß dergleichen utrinque beschehen und zu ihren handen geli-
5
fert wurde.

6
Sed haec cautela mihi videtur superflua, quia, si illi facere nolunt, tempus
7
denuo frustra teretur et postea nobis incumbet vel dare talem propositio-
8
nem non expectatis Gallis vel rem in suspenso relinquere. Hoc facere non
9
expedit. Si ergo illud facere postea debebimus, quid vetat, ut non expectato
10
Gallorum consensu faciamus tempus hoc praeoccupando, maxime cum id
11
maiorem Caesari beniuolentiam conciliare possit? Nam aut ad singula capita
12
Galli declarabunt, quid facturi vel non facturi sint, et sic intrabimus in rei
13
ipsius tractatum, aut omnino renuent. Quo casu planum facient se pacem
14
prorsus nolle caussamque habet Caesar diutius frustra huic congressui non
15
inhaerere.

16
1645 IV 10
Montag

36
16 Montags] am Rande: Communicatio cum episcopo Osnabrugensi.
Montags, 10. huius, hab ich herrn bischof von Oßna-
17
brukh relation gethan, waß ursach der Dennemarkhische secretarius allhier,
18
solche aber allein de praehabito inter nos et ipsum secretarium consilio auff
19
ein communication, worauff es mit derselben fridenstractation bestünde, diri-
20
girt, daß namblich der könig begehrte, man solte an deß Römischen reichs
21
seitten in der fridenshandlung mit Schweden ein fleissiges absehen auff Den-
22
nemarkh haben, wie er es viceversa auch thun wolte, item das er begehrte,
23
man solte doch uff mittl gedenkhen, wie die innerliche pacification im reich
24
möchte stabilirt werden. Mit diser occasion habe ich ime auch die in euen-
25
tum verfaßte breuem recapitulationem responsi Gallici communicirt.

26
1645 IV 11
Dienstag

37
26 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh.
Dinstags, 11. eiusdem, schreiben die von Oßnabrukh
27
vordrist, in waß verstandt denn Churbayrischen die communication ihrer
28
relation ze thun, sodann in relatione ad Caesarem, waß bei inen wegen deß
29
Oxenstirns negociacion zu Münster außgeschlagen werde. Wie sich die
30
Churbrandenburgischen gesandten ehist nach Oßnabrukh zu kommen erclärt,
31
benebens aber, das die Franzosen denn churfürstlichen kein volkomlich trac-
32
tament geben wolten, beschwert. Item, waß sonst vor gesandten a statibus
33
imperii vorhanden weren [ 627].

34
1645 IV 12
Mittwoch

38
34 Mittwochs] am Rande: Der reichsstätten Frankfurt und Ulm deputaten anmeldung.
Mittwochs, 12. huius, haben sich der stätten Frank-
35
furt und Ulm gesandten Dr. Stenglin

40
Dr. Zacharias Stenglin (1604–1674), Syndikus und Abgesandter der Stadt Frankfurt.
und Dr. Ott

41
Dr. Sebastian Otto.
bei herrn grafen erstens

[p. 320] [scan. 368]


1
und dan bei mir angemeldet und ihre generalia vorgebracht, der Ulmisch
2
zwar sonderlich wegen der 120 Römermonat und einquartirung 2 regimen-
3
ter per Churbayern.

4

34
4 Mittwochs] am Rande: A Caesare. Approbatio replicae traditae et cautio quoad similes
35
scriptiones.
Mittwochs, den 12. huius, a Caesare schreiben vom dato Wien, 29. Martii.
5
1. Approbirn Ihr Maiestät unser replic ad Gallos mit erinnerung, in außlife-
6
rung dergleichen schrifften behuetsamb ze gehen, auff das die gegentheil nit
7
ursach nemmen, die handlung in weitleuffigkeit zu ziehen, sonder daß
8
allein in substantialibus solche memorialia und kurtz übergeben werden
9
sollen.

36
9 2.] am Rande: Intimatio wegen verwilligter translation der reichsdeputation.
2. Waß die praesentiam statuum imperii betreffe, daß Ihr Maiestät auff
10
die translation der reichsdeputation gewilligt, wir deßwegen interea mit zu-
11
lassung der craißdeputaten unß in nichts verfanglichs einlassen sollen.
12

37
12 3.] am Rande: Electoralibus praedicatum excellentiae ze geben, Sabaudis non.
3. Den churfürstlichen deputatis hinfüro das praedicatum excellentiae ze
13
geben, aber wegen deß Savoyischen gesandten es beim herkommen bleiben
14
ze lassen, weil der herzog noch die lehen nit empfangen.

38
14 4.] am Rande: Uff die zusamenziehung der tractaten ze denkhen.
4. Ex consilio
15
electoris Bauari uff mittel ze denkhen, wie die Oßnabrukhischen und Mün-
16
sterischen tractaten möchten an ein ortt vel etiam tertium locum zusammen-
17
gezogen werden [ 628].

18
1645 IV 13
Donnerstag

39
18 Donnerstags] am Rande: Communicatio de his cum electoralibus.
Donnerstags a meridie, 13. huius, haben wir die
19
churfürstlichen deputatos zu unß erfordert und inen dise resolution com-
20
municirt, umb ihr guettachten über den letzten puncten zu vernemmen. Da
21
sie nun solches zu practicirn derzeit nit vor thunlich achten wollen, die
22
Bayrischen ebensowol als die Cölnischen, sondern geschlossen worden, noch
23
ein tag 14 innzehalten, biß man sehen möcht, waßgestalten die Schweden mit
24
ihrer proposition heraußgehen werden, ut latius in sequenti relatione ad
25
Caesarem.

26

40
26 Von] am Rande: Sauello.
Von Rom schreibt auch Savello de 25. Martii, daß er dem Papst unser erste
27
replic referirt, auch benebens umb solche interposition ad pacem und dann
28
umb volkh und gelthilff pro Caesare angesucht [ 629].

29
1645 IV 14
Freitag

41
29 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 14. huius, anttwortten wir an Ihr Maie-
30
stät und referirn zugleich deß Oxenstirn wie ebenmässig deß Dennemarki-
31
schen secretarii negociation [ 630].

32
Eodem an duca Savelli [ 631].

33
Eodem an die zu Oßnabrukh communicatio superiorum [ 632].

[p. 321] [scan. 369]


1

41
1 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh.
Eodem von Oßnabrukh, waß an sie der Lubekisch syndicus

43
Dr. David Gloxin.
von der
2
Schweden intention gebracht, daß wol auff translation der Kayserlichen cron
3
vom hauß Österreich möchte gedacht werden, derentwegen Ihr Maiestät in
4
puncto religionis von sich selbst alles in den standt wie anno 1618 mit denn
5
reichständen richten solten [ 633].

6
1645 IV 15
Samstag

42
6 Sabbato] am Rande: Mediatores petunt saluoconductum pro Rorteio in Sueciam.
Sabbato Sancto circa sextam vespertinam conuene-
7
runt nos domini mediatores et post faustam Paschalis festi adprecationem
8
primo nos certiores reddiderunt opera domini oratoris Veneti plenipotentia-
9
rios Gallicos reductos esse tandem ad concordiam, ita ut facta inuicem mutua
10
amicitiae sponsione se posthac unanimiter in negociis tractandis et expedien-
11
dis progressuros esse polliciti sint. Conclusum quidem Parisiis fuisse, ut
12
alteruter auocaretur, sed interponente se duce Longouillano et rogante, ne id
13
fieret, quod ambos tanto negocio tractando idoneos iudicaret et facile a se
14
eorum dissensionibus remedium adferri posse speraret, mutata priore senten-
15
tia mandatum, ut ambo remanerent atque ducis aduentum praestolarentur.
16
His quasi obiter insinuatis caeperunt exponere, quanto promouendae pacis
17
studio rex christianissimus constituerit singularem oratorem, baronem nimi-
18
rum Rorteium, ad reginam Sueciae mittere, qui duriora Oxenstiernae et Saluii
19
consilia, quibus isti pacem impedire potius quam promouere forsan conaren-
20
tur, interrumpere, reginam et regni proceres ad amplectanda pacis studia
21
iustis inducere rationibus posset. Cum igitur plenipotentiarii Gallici ex trac-
22
tatu praeliminari utramuis partem obligari censeant, ut ad peragendas eius-
23
modi legationes salui conductus concedantur, postulari a nobis, ne hos dicto
24
baroni denegemus, sed beneuole gratificare velimus.

25
Nos actis pro officio humanitatis et participatione, quae inter Gallicos pleni-
26
potentiarios peracta essent, gratiis ad hanc petitionem breuiter respondimus:
27
In nostra potestate id situm non esse, quod in conuentione praeliminari nihil
28
eiusmodi contineretur. Et meminisse dominos meditores, cum haud ita pri-
29
dem Caesar saluum conductum pro domino marchione di Carretto ex His-
30
paniis in Germaniam redituro desideraret, id non ab istis sed ab ipsa curia
31
Parisiensi per mediatores postulatum. Velle igitur nos hac de re ad Caesarem
32
referre, indubios suam maiestatem haud grauatim, ut concedantur, assensu-
33
ram. Mirari tamen nos caussam promouendi pacem obtendi, quasi plenipo-
34
tentiarii Suecici duriores se in hoc negocio praestarent, cum tamen nobis
35
constaret Oxenstiernam nuper vehementer conquestum esse, etsi ipse cum
36
suo collega plane parati promptique sint integram de pacis mediis proposi-
37
tionem absque longiori mora edendi et ipsum tractatum auspicandi, quod
38
tamen Gallos nulla ratione huc inducere potuerit, ideoque comminatum, si
39
post Pascha diutius cunctari vellent, se nolle ipsos expectare, sed in tractatio-
40
nem cum Caesareanis descendere. Quin et ipsum Auausium in Caena Domini

[p. 322] [scan. 370]


1
ad patres capuccinos contestatum Suecos serio pacem velle et quidem acce-
2
leratam quam maxime cupere.

3

42
3 Respondit] am Rande: De contentione inter Suecos et Gallos.
Respondit Venetus verum hoc esse; intercessisse multam hac de re inter
4
Suecum et Gallos disputationem, sed hos excusasse aduentum residentis
5
Romani sibi expectandum, quem noua mandata secum ferre certo scirent.
6
Suecum hoc inprimis ursisse unica sola et integra propositione exponenda
7
fore omnia postulata, media et conditiones, quibus pacem fieri oporteat. Sed
8
Gallos in alia opinione esse visos, quod dicerent a singulis ad singula punc-
9
tatim progrediendum nec nisi firmato prius uno capite reliqua exponi de-
10
bere, quamvis, ut verum fateatur, huius opinionis non tam plenipotentiarios
11
Gallicos quam ipsam curiam regiam esse videri. Suecum hoc etiam adiecisse,
12
abstinere Gallos posthac eiusmodi parergis, quae non ad rem ipsam sed ad
13
praeliminaria pertinerent, debere; nihil enim conducere istas praefationes,
14
praesuppositiones, proaemia, requisitiones etc. Non esse expectandos ultra
15
status imperii. Sibi perinde esse, siue veniant siue non veniant.

16
Tum nos: Equidem hoc unum hactenus Caesari cordi fuisse, ut uno quasi
17
aspectu aduersariorum postulata intelligere posset, ideoque recto tramite
18
Suecos incessuros, si ad eum modum propositionem suam concipiant edant-
19
que, quanquam subdubitare nonnihil oporteat, an omnia tam enucleate pro-
20
posituri sint. Potius nos suspicari ipsos a principio summa quaedam capita
21
in medium prolaturos, sed facilem hinc ad speciem transitum fore. Verbi
22
gratia: si proponant concedi debere generalissimam amnestiam, statim fore
23
quaestionem, ad quos id extensum velint, atque discussis singulis ad con-
24
clusionem iri deuentum, si restitutionem in religiosis et profanis ad instar
25
anni 1618, diducendum et hoc in suas consequentias particulares, oborituras
26
hic grauissimas quaestiones circa ipsam Caesaream maiestatem, regni Bo-
27
hemiae statum, caeteras prouincias haereditarias, circa alia per imperium.
28
Attamen multa hic communia repertum iri, quae utrique parti conduci-
29
bilia aut noxia et damnosa esse possint. Idem circa satisfactionem, quam
30
forte Sueci praetendent, circa assecurationem euenturum. Quod autem ad
31
intentionem Gallorum attinet, nihil prorsus hoc modo tractari cum ipsis
32
posse, semper enim nobis subverendum fore, ne dolus et fraus aliqua subsit,
33
itaque nihil ad eiusmodi singularia postulata responderi nisi per hypothesin
34
posse. Itaque satius fore, ut eodem cum Suecis modo omnia proponant.

35
Ad ista Venetus et rubore vultus et voce confessus est Suecorum postulata
36
dictis capitibus comprehensum iri. Dedit tamen spem ab ipsis quoad statum
37
Caesaris regnique Bohemiae successionem nihil esse metuendum. In religio-
38
sis ipsos urgere, ut suspensio illa 40 annorum cassetur ac stabili contractu
39
bona ecclesiastica protestantibus addicantur; in profanis restitutionem Pala-
40
tini et ducis Wurtembergae

43
Eberhard III. von Württemberg (1614–1674), Hg. 1628, selbständig 1633.
; circa satisfactionem spectare quandam prouin-
41
ciam armis occupatam eoque nomine inter status imperii numerari velle,

[p. 323] [scan. 371]


1
forte Gallos similia praetensuros. Quoad assecurationem utramque coronam
2
forte aliquod ius protectionis sibi arrogare in animo habere. Varii hic inter-
3
venere sermones, sed in modum exagitationis, praesertim qui a nobis repo-
4
nebantur.

5
Postremo commonefecerunt nos eorum, quae ad responsionem Gallorum
6
nuper a nobis obiter dicta et an nondum etiam de certa sententia conuenis-
7
semus. Significauimus iam nobis, quid faciendum sit, constitutum ac cum
8
electoralibus deliberatum sicut pariter cum Hispanis, sed quod nobis inno-
9
tuerit Oxenstiernam de propositionis materia cum Gallis collocutum, satius
10
visum expectare aliquantisper, si forte ampliorem nobis hoc colloquium dare
11
materiam posset. Non tamen diutius nos morari, sed his feriis hac de reipsos
12
convenire velle.

13

41
13 His] am Rande: Galli cum Hispanis sine Caesareanis tractare auersantur.
His a nobis auditis porro indicabant Gallos de nobis minime, sed de Hispa-
14
nis vehementer dubitare et vereri, ut compositionem longius extrahere ac
15
gliscentium in Gallia motuum euentum bellique per aestatem progressus
16
spectare malint. Graue autem sibi fore pacis negocium cum Caesareanis
17
tantum tractare, quod conuentus hic ad pacem uniuersalem institutus nec
18
vero illa nisi compositis cum Hispano rebus constare possit. Econtra nos,
19
nihil ab Hispanis morae timendum, paratos a sua responsione et forte eodem
20
nobiscum tempore daturos. Rogare igitur mediatores, ut moneremus Hispa-
21
nos, prolixitate et acerbitate verborum abstinerent et rem ipsam aggrederen-
22
tur prolatis mediis, quibus pacem iniri posse spes sit.

23
Ultimo dein loco Venetus rursum difficultatis illius de saluo conductu Strale-
24
sundanis dando meminit innuens Suecos niti vel maxime generico isto
25
saluo conductu Caesaris, cui expresse insertum, ut suae maiestatis plenipoten-
26
tiarii omnibus, quibus necessarium videretur, particulares saluos conductus
27
dandi potestatem habere debeant, sed et Saluium in sua epistula ad legatum
28
Danicum super hac quaestione ante expeditam conuentionem praeliminarem
29
scripta expresse monuisse clausulam illam saluorum conductuum in con-
30
textu ita exprimendam, ut sub ea etiam status illi, qui immediate imperio
31
subiecti non sint, comprehendantur. Itaque Suecos ab hac sua praetensione
32
discedere nolle. Replicatum a nobis haec omnia iam satis superque refutata
33
fuisse, sed tamen expectari cum proximo cursore Caesaris responsum, tum
34
quaestionem hanc ad deputatorum electoralium aduentum reiectam. Et spe-
35
rare nos inueniri modum posse utrinque commodum, adeo ut hinc Sueci
36
caussam habituri iustam non sint propositionem suam diutius occultandi.
37
Interpellabat Venetus: imo, priusquam hac de re in specie conueniatur, parati
38
sunt Sueci suam edere propositionem.

39

42
39 Postquam] am Rande: Cum episcopo Osnabrugensi.
Postquam mediatores digressi, statim ego volente domino comite ad domi-
40
num episcopum Osnabrugensem , omnia, quae acta essent, enarraui et simul,

[p. 324] [scan. 372]


1
an putaret consultum, ut nostras replicas ulteriores dominis mediatoribus
2
proponeremus, quaesiui. Nobis enim id videri duabus maxime caussis;
3
primo, quod necesse mediatoribus errorem a Gallis impressum circa libera-
4
tionem Treuirensis, quasi alias legitimus electorum conuentus esse nequiret,
5
eximere. Deinde, ut occasionem captare liceret Gallis quaestionem mou-
6
ere, an in mandatis haberent protestantibus circa grauamina religionis assi-
7
stendi. Ille cum vehementer sibi gratam hanc esse communicationem osten-
8
disset, se etiam cum electoris Bauariae deputatis omnia participare velle
9
recepit, posse nos perindie post sacrum in collegio patrum societatis colloqui
10
et statuere, quid factu opus sit.

11
1645 IV 17
Montag

39
11 Lunae] am Rande: Consultatio cum electoribus de respondendo oretenus ad media-
40
tores super responso Gallorum.
Lunae 17. huius audito ibi sacro officio cum dominis
12
electoralibus in conclaui bibliothecae collocuti de his rebus sumus. Et cum
13
dominus episcopus Osnabrugensis nonnulla circa scripturam a me ipsi com-
14
municatam, qua breuissima exegesis responsi Gallici continebatur, admonere
15
caepisset, statim indicauimus eam scripturam saltem ideo factam, ut, si iuxta
16
mentem Hispanorum in scriptis denuo aliquid contra Gallorum responsum
17
proponendum videretur, modum ostenderemus, quo id citra prolixitatis
18
fastidium fieri posset. Sed quia et a principio nobis visum esset abstinendum
19
porro scriptionibus fore nisi summa id necessitate exigente et super iis tan-
20
tum, quae ipsas pacificandi conditiones concernerent, tum etiam nupero
21
Caesaris mandato iubeatur magna hac in re cautione uti, ne frustra scrip-
22
tionibus negocium principale protrahendi ansam dare videamur, ideo nos
23
constituisse omnia illa, quae in praecedenti consultatione in medium allata
24
fuissent, oretenus tantum dominis mediatoribus proponere. Placuit omnibus
25
haec sententia, quod putarent sine offensione plura dici quam scribi posse.

26
1645 IV 18
Dienstag

41
26 Itaque] am Rande: Actus cum mediatoribus contra responsum Gallorum.
Itaque sequenti feria tertia hora sexta vespertina ac-
27
cessimus dominos mediatores et caussam nostri aduentus ad hunc modum
28
Italico quidem sermone exposuimus:

29
Habita deliberatione cum dominis deputatis electoralibus super iis, quae
30
plenipotentiarii Galliae nuper ad nostras replicas coram dominis mediatori-
31
bus responderunt, animaduersum est adeo parui illa momenti esse, ut hono-
32
randi potius ipsos mediatores gratia mentem nostram denuo declarare
33
voluerimus, quam ut multum referre iudicaremus tam crebras aduersario-
34
rum refutare tautologias. Vix enim verbum aliquod in toto illo responso
35
inuenire est, quod iam ante saepius a nobis refutatum non fuerit.

36
Breuiter igitur singula percurremus, quo magis magisque Gallorum a pace
37
auersio omnibus detegatur ac innotescat. Conquesti sunt primo odiosam
38
esse scipturariam istam contentionem et satius fore, ut in posterum abstinea-

[p. 325] [scan. 373]


1
tur. Libenter accipimus conditionem et facile in eandem descendimus sen-
2
tentiam hoc unico reseruato, ut posthac ea solum scripto notari debeant,
3
quae ipsam pacificandi substantiam, media, conditiones, clausulas concer-
4
nere possunt, quo melius inter utrasque partes de his talibus in progressu
5
tractatuum constare neque in praeiudicium unius alteriusve lapsus memo-
6
riae obtendi possit. Nam ut verum fateamur, nunquam a nostra quidem
7
parte scriptis aut libellis certatum ac replicatum fuisset, nisi ipsi Galli
8
cum suis ab omni ratione alienis propositionibus caussam nobis dedissent.
9
Ad secundum illud quaesitum, cuiusmodi fuerint illae Caesarae maiestatis
10
resolutiones, quibus statibus et ordinibus imperii ad hos congressus venire
11
permissum, breuiter respondere possumus hoc ad Gallos nihil pertinere,
12
cum sufficere debeat ipsosmet imperii ordines contentos esse firmata iam
13
utrinque conclusione diaetam Francofurtensem huc ad hosce nostros de pace
14
tractatus transferri debere. Quod ad ea, quae pro domino electore Treuerensi
15
postulantur, attinet, videmus per ipsosmet dominos mediatores optime et
16
solidissime replicatum fuisse. Duo tantum consideranda restant, quibus Galli
17
aliquanto pertinacius insistere velle videantur. Quorum prius est, quod in
18
conuentione Hamburgensi salui conductus etiam pro aliis electoribus ad eum
19
plane modum, quo pro Treuirensi, promissi fuerint. Alterum, quod retento
20
isto conuentus electorales non videantur esse posse legitimi, adeo ut ipsa
21
pacis tractatio secura iniri nequeat, nisi facultatem accedendi ipsusmet [!]
22
Treuirensis pari modo [ut] caeteri habeat.

23
Ad priorem obiectionem respondemus Gallos hic committere fallaciam a
24
disiunctis ad coniuncta. Verum quidem est in allegata conuentione saluos
25
conductus his verbis promitti ’item pro deputatis electoris Coloniensis, item
26
pro deputatis electoris Bauariae‘, sed interea aduertendum illam promissio-
27
nem fieri ex parte regis Galliae ad stipulationem Imperatoris, non vero vice
28
versa. Unde, cum manifesta sit differentia inter utriusque faederatos et ad-
29
haerentes, non potest valere ab uno ad alterum consequentia. Ex parte enim
30
Imperatoris stipulatio fiebat pro principibus in sua libertate positis, ex parte
31
Galli autem pro uno, qui iam tum in captiuitatem erat redactus nec iam sui
32
iuris sed alterius potestati omnimodae suppositus fuerat. Non igitur dici
33
potest, quemadmodum illis principibus licebat venire in propria persona,
34
ita pariter hoc etiam Treuirensi licere debere. Manet e[r]go firmum argu-
35
mentum nostrum, quo in replicis dicebamus Caesarem vigore conuentionis
36
Hamburgensis ad aliud non esse obligatum, quam ut saluos conductus pro
37
deputatis electoris Treuirensis et non pro illo ipsomet dare deberet. Secunda
38
Gallorum obiectio eiusmodi est, quae omnes principatus, omnes res publicas
39
convellit. Res quippe inaudita est, casu quo civis aliquis, vasallus, subditus
40
aut membrum ciuitatis faciat, e regno, principatu, re publica eiectus vel car-
41
ceri mancipatus fuerit, a reliquis ciuibus et ordinibus legitima haberi comitia
42
non posse pro stabilienda tranquillitate publica, praesertim si eiusmodi ban-
43
diti inter primas suscitati rumoris, tumultus, belli caussas numerentur.
44
Deinde in imperio Romano adeo noua res non est unum aliquem electorem

[p. 326] [scan. 374]


1
sua propria culpa conuentibus electoribus excludi aut praeteriri. Atque ipse-
2
met Treuirensis aliquot conuentibus interfuit, quibus excluso Palatino de
3
rebus grauissimis actum. Ille ipse postea, ut proscriberetur, electura priuare-
4
tur actaque omnia, quae isto vel sponte absente vel non admisso intercesse-
5
rant, tanquam legitima executioni mandarentur, auctor fuit, quemadmodum
6
scripturis authenticis ex conuentibus anno 1620, 1621, 1623, 1627, 1630
7
habitis doceri potest. Non igitur aegre ferre debet, si hoc idem ius contra
8
ipsum retorqueatur iuxta regulam ’quod quisque iuris in alium‘ etc

43
Digesten II 2.
.

9
Quod deinde Galli difficultatem mouent circa nominationem suorum con-
10
faederatorum, haud nos latet artificium, quo hic loci utuntur. Ipsi sunt, qui
11
nobis caussam dederunt, ut instaremus, cum toties ingeminarent se con-
12
faederatos suos negligere non velle, omnibus conuenientem dari satisfactio-
13
nem oportere, ut tandem edicerent, qui essent, quid peterent. Nunc tergiuer-
14
sari non alia caussa, quam quod huiusmodi sub inuolucris plura in perni-
15
ciem Caesaris machinari meditentur. Attamen minime refragamur, quin de
16
confaederatis, postquam ad ipsa pacificationis summa capita deuentum ac
17
conuentum fuerit, suo loco et ordine tractetur. Rationi tamen consentaneum
18
arbitramur, ut statim in primo futurae pacificationis capitulo quaedam clau-
19
sula circa confaederatos inseratur, nimirum utriusque partis confaederatos
20
ea pace comprehensos intelligi debere, qui quidem successiue per articulos
21
insequentes expresse nominati reperientur et non aliter, ad eum scilicet
22
modum, quo in pacificatione Madritensi anno 1526 videre est. Absurda illa
23
quaestio a Gallis proposita, an speciale mandatum ad tractandum cum land-
24
grauia Hassiae habeamus, multa deliberatione aut responsione digna nobis
25
haud videtur, cum manifestum sit plenipotentiae nostrae iam dudum publi-
26
catae et in manus dominorum mediatorum depositae clausulam illam, quam
27
Galli in campum produxerunt, ut scilicet cum ipsorum confaederatis trac-
28
tare possimus, disertis insertam esse verbis. Tum saepius diximus et denuo
29
dicimus in nostra instructione comprehendi, ut vel immediate et directe cum
30
ipsa landgrauia eiusque deputatis tractare possimus vel ipsorum arbitrio
31
permittamus, ut reconciliationem et compositionem mediantibus Gallis per-
32
agat. Nihil igitur superesse, quod hoc loco a nobis flagitare possint. Verum
33
aliud hic nobis occurrit maioris utique ponderis a Gallis explorandum, an
34
scilicet a rege, regina aut consilio regio in mandatis habeant protestantibus
35
circa praetensa grauamina de bonis ecclesiasticis assistendi. Permultum
36
interest, ut rescire ab ipsis cathegoricam aliquam resolutionem possimus.
37
Etenim ut perfacile unusquisque per se comprehendere potest in his pertur-
38
batissimis et infelicissimis temporibus fidem catholicam per totam Germa-
39
niam presentissimis expositam esse periculis, ita iam protestantes magis
40
quam antehac cristas erigere incipiunt omnemque lapidem mouent, ut caus-
41
sam istorum grauaminum ad hosce congressus deducere possint sperantes
42
auxilio et interuentu Gallorum ac Suecorum omnia se obtinere posse, quae

[p. 327] [scan. 375]


1
unquam praetendebant. Quodsi ergo Galli expresse se declararent nolle his
2
se rebus immiscere atque nullum eapropter protestantibus auxilium prae-
3
stare, tanto facilius adigi possent, ut suo tempore alibi de his tractationem
4
aliquam institui paterentur. Sin vero Galli conniuere hic velint, impossibile
5
erit protestantium intentiones diuertere. Et si admittantur illae de grauami-
6
nibus religionis disputationes, certo certius est, quod aut pacem omnino
7
facere non poterimus aut coacti erimus talem iniri, quae rei catholicae per
8
totam Germaniam breui tempore perniciem sit allatura. Qua de caussa roga-
9
mus dominos mediatores etiam atque etiam, omnem adhibere diligentiam
10
velint, ut a Gallis certa quaedam circa haec talia responsio et declaratio
11
exprimatur. Id tamen cautum vellemus, ne haec nostro nomine postulentur,
12
sed quasi ipso domini mediatores motu proprio ob circumstantias se ad id
13
mouentes scire cupiant ob euitandas calumnias, quae hinc a Gallis in Caesa-
14
rem apud protestantes coniectum iri probabile est.

15
Postrema Gallici responsi pars ad ea, quae de securitate conuentis praestanda
16
disputata fuere, pertinet nec a sententia, quam dudum opposueramus, abit,
17
nimirum disputationem hanc ad conclusionem pacificationis remitti opor-
18
tere. Semper ita censuimus, quod frustra de eius rei confirmatione quaere-
19
retur, quae nondum extaret. Itaque nihil superest, quod regeramus. Interea
20
reseruatum nobis volumus suo tempore, quando fuerit opus, argumenta
21
nostra in medium adducendi, quibus ostenditur Caesarem iure merito talem
22
qualem diximus assecurationem futurae conuentionis a Gallis postulare
23
posse. Unicum huius rei exemplum dominis mediatoribus iam quidem con-
24
siderandum proponere volumus, quod plane in terminis terminantibus ad
25
nostrum propositum facere videbunt, in ea scilicet pacificatione, quae inter
26
Carolum V. Caesarem et Franciscum primum Galliae regem anno 1529
27
Cameraci inita est. Et haec quidem ad Gallici responsi contenta monuisse
28
sufficiat. At vero dolemus in toto isto responso ne verbulum quidem, quod
29
ad pacis ipsius media, conditiones et substantiam pertineat, inueniri, quam-
30
vis in nostris replicis instanter hoc a nobis postulatum fuerit; id quod
31
euidenti argumento esse potest, Gallos nec animum nec intentionem ad
32
pacem faciendam habere, sed in eo totos esse, ut bellum continuetur suoque
33
arbitratu totum imperium Romanum circumagere velint. Sperassemus, si
34
nulla ipsa ad pacem proponere media decreuerint, saltem ad nostram pro-
35
positionem responsuros, cum valde alienum sit a recta ratione et nostram
36
prorsus intactam relinquere et simul pertinaciter occultare, quibus illi
37
modis, mediis et conditionibus ad pacis tractationem descendere cogitent.
38
Requirimus igitur dominos mediatores, nouam facere velint Gallis instan-
39
tiam, ut animi sui sensa circa nostram propositionem aperiant, quo vel hoc
40
modo ad tractatuum initia deueniri possit.

41
Haec cum dixissemus, respondit Venetus se quidem omnia diligenter Gallis
42
renunciaturos, sed quod existimet officium mediatorum non in referendo
43
tantum, quae ultro citroque dicuntur, consistere, sed ad eosdem pertinere
44
omni conuenienti negocium facilius ac plenius reddere, ideo sperare nobis

[p. 328] [scan. 376]


1
non fore molestum, si quasdam admonitiones in medium proferat. Inde
2
singula breuiter percurrens: Quoad primum rem per se claram atque ita
3
quidem fieri oportere. Ad secundum ad Gallos quidem principaliter haec non
4
spectare, sed tamen, quod ipsi pro statibus imperii libertatis patrocinium
5
suscipiant, putare constare sibi debere, an forte eiusmodi resolutiones Caesa-
6
ris minus accomodatae sint ad eam, quae statibus competit, libertatem. Osten-
7
sum a nobis recte prorsus Gallis responsum, nec enim teneri Caesarem illis
8
rationem reddere de his, quae ipse cum ordinibus imperii ageret, attamen
9
pro informatione dominorum mediatorum iterum nos contestari Caesarem
10
nunquam in ea fuisse opinione, ut statibus imperii in qualibet imperiali con-
11
sultatione ius suffragii denegaret. Venturos esse deputatos ordiniarios cum
12
solita potestate, quemadmodum in constitutionibus imperii dispositum in-
13
venitur, comparituros deputatos electorum collegialiter, eadem prorsus
14
ratione mandatorios quoque deputatorum principum et ordinum reliquo-
15
rum, habituros plenissimam consultandi, nobiscum concludendi libertatem
16
nosque eorum consiliis, votis, conclusis usuros et non, nisi quae inter [eos]
17
peracta et conclusa essent, cum aduersariis tractaturos. Aliam si Galli ratio-
18
nem extorquere velint, palam fore ipsos non rerum tractandarum securita-
19
tem, sed ordinum secessiones machinari. Tum Venetus: vellem ante sex
20
menses hanc resolutionem captam vobis esse.

21
Dein ratione electoris Treuirensis, quamvis appareret ulterius nihil replicare
22
posse, tamen, quod nuper insinuatum, ut caussa ipsius inter confaederatos
23
priori loco discutiatur ac tum de maiori libertate ipsi certis reseruatis con-
24
cedenda agatur, saltem spem ostendendam aliquam. Respondimus nos sta-
25
tim de his ad Caesarem retulisse et breui suae maiestatis sententiam expectare.
26
De confaederatis reliquis suo tempore nominandis et clausula illa in primo
27
capite futurae pacificationis ponenda putabat aequum hoc esse sicut etiam de
28
mandato tractandi cum landgrauia Hassiae Gallos contentos esse debere.

29
Quod ad eam quaestionem attineret, an Galli mandatum habeant assistendi
30
protestantibus circa grauamina, uterque suam operam pollicitus est eam-
31
que cautionem, quae a nobis petita, omnino et diligenter obseruare velle et
32
sua sponte facturos, quamvis non petiissemus. Putabat tamen Venetus
33
Gallos se difficulter ad dandum aliquod responsum cathegoricum ad-
34
igi passuros. Et se nuper etiam hac de re cum Oxenstierna collocutum,
35
cuius opinionem esse negocium hoc facilius, quam nobis imaginemur, com-
36
poni posse; protestantes fore in ipsius parte, si ex parte altera catholici se
37
Gallis permittant, breuem negocii transactionem fore; tollendam esse illam,
38
quae paci Pragensi inserta est, suspensionem ad 40 annos ac perpetua deci-
39
sione talia bona protestantibus relinquenda; et nonnulla alia restare, quae
40
facile componi possint. Tum ego arrepta occasione, ut aliquo modo scruta-
41
rer, quae mens Suecorum esset: ergo, inquam, Oxenstierna venientibus huc
42
ordinariis imperii deputatis etiam ipse venire constituit, id enim negocio
43
omni celerius conficiendo facere videtur. At Venetus: hac ipsa de re cum illo
44
egi, sed respondit a principio minus id sibi graue futurum fuisse, sed cum

[p. 329] [scan. 377]


1
iam res suas domesticas Osnabrugis constituerint, tum et propter alias caus-
2
sas fieri id amplius non posse. Nimirum apparet, subiunxi ego, Suecos nolle
3
videri, quasi Gallis aliquam concesserint praeeminentiae gradum. Idque
4
verum esse uterque asseruerunt.

5
Circa punctum assecurationis prolato libro, quo pacificatio Cameracensis
6
continetur, cum locum a nobis allegatum inspexissent, responderunt: Gallos
7
rationem habere non posse, cur strictiora a Caesare pacificationis firmamenta
8
postulare debeant, quam ipsi dare parati sint, sed de his suo loco actum iri.
9
Denique sperare se residentem Romanum, qui pridie Parisiis reuersus esset,
10
noua mandata secum attulisse, ut forte expeditius posthac ad rem ipsam
11
deueniri possit, hocque magis se sollicitaturos a Gallis, ut vel nostrae
12
respondeant propositioni vel sua edant postulata. His ita peractis disces-
13
simus.

14
Eadem vero die, priusquam nos adueniremus, etiam Hispani suam respon-
15
sionem ad propositionem Gallicam dominis mediatoribus obtulerunt, cuius
16
exemplar vide [ 634]. Dinstags, den 18. huius, schreiben Ihr Kayserliche
17

36
17 Dinstag] am Rande: A Caesare resolutio super cassatione suspensi[vi] effectus amnestiae.
Maiestät vom 3. huius auß Wien, daß sie entschlossen, uff der reichständen
18
so instendig anhalten den effectum suspensiuum amnestiae ze relaxirn, wöl-
19
ches denn churfürstlichen anzezeigen. Sie weren auch im werkh, mit ehistem
20
die außferttigung und benennung der executionscommissarien ergehen
21
ze lassen. Hettens dißmal einstellen müessen, weil selbe acta noch zu Prag
22
ligen, deren sie doch stündtlich erwarttend [ 635].

23
Eodem von Rom a duca Sauelli primo huius [ 636].

24
Eodem schreiben wir nach Oßnabrukh communicando extractum proto-
25

37
25 Eodem] am Rande: Oßnabrukh.
colli, waß die mediatoren in puncto passports vor denn Rortée bei unß
26
negocirt [ 637].

27
Eodem empfangen wir von inen weitern bericht, 1. daß die Schweden zwar
28
sich ungern ad translationem nach Münster verstehen werden, doch ver-
29
meinen sie, man solts negociren ex causis ibi allegatis [ 638].

30
1645 IV 21
Freitag Freytags, 21. huius, referirn wir ad Caesarem cum
31

38
31 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
extractu protocolli obigen verlauff mit den mediatorn, auch ansuechung
32
eines pass vor den baron de Rortée nach Schweden. Item, waß die Schwe-
33
den wegen des Ragoczischen fridenschluss

39
Bis Ende März 1645 verhandelte Rákóczy in Tyrnau über einen Frieden mit dem Kaiser; am
40
22. April schloß er dann aber mit Frankreich den Vertrag von Munkdcs (Druck: J. DuMont
41
VI 1 S. 310f.).
vorgeben und deßwegen noch-
34
maln mit ihrer proposition fortzefahren gegen den Franzosen antrawen
35
[ 639].

[p. 330] [scan. 378]


1

38
1 Eodem] am Rande: Ad eundem wegen Maintz.
Eodem an Kayser, dem churfürsten von Maintz erinnerung ze thun, daß er
2
den thumbsanger graf Cratzen und Dr. Raigensperger

41
Hugo Eberhard Cratz Gf. von Scharffenstein (gest. 1663), Domkustos von Mainz, Chorbischof
42
von Trier, Dompropst von Worms, 1654 Bf. von Worms, kam am 20. April 1645 nach Osna-
43
brück. Dr. Nikolaus Georg Raigersperger (gest. 1652), kurmainzischer Kanzler ab November
44
1645, Reichshofrat, Oberschultheiß von Aschaffenburg, befand sich noch in Frankfurt.
allher nach Münster
3
verordnen und dises directorium nit lährstehen lassen soll [ 640].

4
Eodem an duca Savelli [ 641].

5
Eodem nach Oßnabrukh, werden von unß obige relation ad Caesarem com-
6
municirt [ 642].

7
Eodem von Oßnabrukh, referirn deß Oxenstirns panquet cum inuitatione
8
protestantium und das er dem Richtersperger kein pass wollen geben, man
9
geben inen dann ein wegen Stralsundt [ 643].

10
1645 IV 24
Dienstag Dinstags, den 24. huius, nach Oßnabrukh [ 644].

11

39
11–15] ursprünglich hinter S. 332,40.
1645 IV 26
Mittwoch Mittwochs, den 26. huius, schreiben Ihr Kayserliche
12
Maiestät vom 12. huius auff unser relation vom 24. Martii recepisse [ 645].

13
Hiebei ist auch ein wexl pro 1000 Gulden einkommen.

14
Eodem vom duca Savelli, summum pontificem semper adhuc bene affectum
15
erga Caesarem auxilia et interpositionem polliceri, de 8. huius [ 646].

16

40
16 Mercurii] am Rande: Mediatores de responso Gallorum ad Caesareanorum replicas.
Mercurii 26. huius retulerunt ad nos domini mediatores responsum Gallorum
17
ad superiores nostras replicationes et paucis praefati institisse se apud Gallos,
18
ut ad nostram respondere deberent propositionem, sed nihil ipsos in scrip-
19
tis dare voluisse. Et quae respondissent, non magni ponderis esse eorumque
20
summam sequentibus contineri: Primo circa exordium nostrae propositionis
21
gratam sibi esse Caesaris promptitudinem ad pacem amplectendam, sed et
22
regis sui tanto maiorem semper fuisse, quanto magis caussam communem
23
sibi hactenus amplectendam iudicauerit. Quod deinde ad restitutionem atti-
24
net, tum sese declaraturos, quando in progressu tractatuum hac fuerit deuen-
25
tum. Pacificationi autem Ratisbonensi ideo se nihil deferre posse, quod a
26
rege suo non fuerit confirmata, sed reiecta castigatis suis mandatariis, quod
27
mandatorum fines transgressi fuerint. Et quo manifestius fieret illam pacem
28
nihil valere, anno insequenti aliam Cherasci conuentionem super rebus Ita-
29
liae inter partes erectam fuisse. Mirari insuper Gallos, quod Caesar restitu-
30
tionem ducis Lotharingiae flagitet, cum singulares inter hunc et regem Gal-
31
liae pactiones intercesserint, quibus etiam a parte regis per omnia satisfac-
32
tum duce interea a pactis resiliente. Itaque caussam hanc ad hos congressus
33
trahi non debere. Circa clausulam reseruatoriam dicere Gallos nihil a corona
34
Galliae possideri, quod ad imperium Germanicum pertinere possit. Itaque
35
hanc clausulam pensi non habere. Et haec quidem circa propositionem.

36
Respondendo autem ad nostram replicam, quam ipsorum propositioni die
37
10. Martii opposueramus, dicere ad primum caput de statibus imperii: Non

[p. 331] [scan. 379]


1
quidem hoc se petere, ut diutius ordinum absentium aduentus expectetur,
2
cum satis superque illos per literas, ut venirent, admonuerint, sed hoc velle,
3
ut, quicunque et quocunque tandem modo aduenissent, cum iure suffragii
4
ad consultationes admitterentur. Nec illis satisfactum cum resolutione de
5
transferenda huc diaeta illa Francofurtensi. Et illo, quem nos descripseramus
6
modum consultandi, contentos esse non posse, cum eorum statuum deputati,
7
qui iam praesentes sunt, dicant illam diaetam Francofurtensem tantum ad
8
caussas iustitiae ex conclusione recessus Ratisbonensis, item ad contributiones
9
pertinere, de caetero circa belli pacisque tractatus potestatem prorsus nullam
10
habere. Esse ibi tantum quatuor euangelicos et ex omni ciuitatum corpore
11
duos duntaxat, reliquos euangelicorum ordines non passuros, ut tam pauci ex
12
suis de rerum summa et caussis ad singulos pertinentibus decernerent. Signi-
13
ficauit autem Venetus huiusmodi obiectiones a deputato Francofurtensi prae-
14
sertim et Ulmensi

43
Zacharias Stenglin und Sebastian Otto.
Gallis ut et sibi insinuatas fuisse, deputatos vero circuli
15
Franconiae

44
Cornelius Göbel und Johann Müller.
alterius videri opinionis esse. De electore Treuirensi se cum Gallis
16
motu proprio citra nostram obligationem egisse, ut caussa haec, donec legiti-
17
ma ab ipsis facta esset propositio, suspendatur ac tum demum tractanda reci-
18
piatur. Ad tertium caput, iam se in eo esse, ut alter eorum Osnabrugas ad
19
Suecos commeare atque de exponendis utrorumque postulatis conuenire ve-
20
lit, statimque post reditum se illa in apertum producturos. Auausium qui-
21
dem intra quindecim dies in Galliam redire velle, sed interea temporis nouam
22
Seruiennio plenipotentiam transmissum iri, qua ipse solus in tractanda pace
23
progredi posset, donec forte alius submittatur collega. De ducis autem Lon-
24
gouillani aduentu dubitanter admodum locuti sunt domini mediatores, nam
25
ipsum tot mouere difficultates, ut exigua spes esse de ipsius aduentu possit.
26
Ad quartum, confoederatos in progressu tractatuum nominatum singulo-
27
rumque caussas expositum iri. Ad quintum, de rebus Italiae nolle Gallos obli-
28
gari, ut demum post absolutas Germanicas differentias tractentur, sed, ut
29
simul eodemque tempore id fiat, velle. Circa ultimum punctum de assecura-
30
tione manere Gallos in ea sententia, quod sub conclusionem tractatuum
31
omnem velint dare et admittere securitatem, quae necessaria et usitata rebus-
32
que praesentibus accommodata videatur.

33
Nos, dum haec recenserentur, circa ea, in quibus domini mediatores plenio-
34
rem informationem a nobis expectare videbantur, per discursum breuiter
35
interlocuti quoad illam de statibus imperii praetensionem diximus: impossi-
36
bile fore hoc modo quidpiam solide et firmiter concludere, cum nec omnes
37
imperii status adueniant nec etiam legitime conuocati sint, et eos, qui ad-
38
sunt, solum de caussis religionis, bona item ecclesiastica et singulorum res
39
priuatas concernentibus tractare. Itaque consilium cum ipsis per modum
40
suffragii haberi nulla ratione posse. Tria tantum genera consultandi in impe-
41
rio hactenus obtinuisse, per diaetas seu comitia generalia, per diaetas circu-
42
lares, per deputationem ordinariam. Extra hos nullum in imperio legitimum

[p. 332] [scan. 380]


1
dari conuentum posse, qui vice omnium imperii ordinum fungatur. Et hos
2
ipsos, qui iam adsunt deputati, nullam tractandi aut concludendi potestatem
3
nisi a suis tantum principalibus habere nulloque modo reliquos ordines
4
repraesentare. Quod vero ad deputationem ordinariam attineret, falsissimam
5
esse istam informationem, a quocunque prodierit. Habere illam iuxta dictamen
6
recessuum imperii potestatem ordinariam circa sedandos bellicos tumultus
7
non solum inter status imperii, sed etiam cum exteris enatos. Et ex hoc
8
praesertim fundamento hactenus omnium imperii ordinum consensu
9
per illam deputationem, dum Francofurtensi ageret, de maximis bellum
10
hoc intestinum eiusque restinctionem concernentibus rebus tractatum con-
11
tinenter fuisse, ut mirum sit inueniri hominem tam temerarium et audacem,
12
qui aliud insinuare Gallis fuerit ausus; iam ad nos deputatos Franconiae
13
protestatos se deputationi ordinariae, quandocunque adueniret, praescribere
14
aut immiscere se nolle. Sane istam praetensionem eiusmodi esse, ut omnem
15
imperii vim solui necesse sit. Facile nos perspicere, quorsum haec euentura
16
tandem sint, nimirum schismata et dismembrationes imperii quaeri. De elec-
17
tore Treuirensi non esse, quod multa regeramus, tractatum iri de ipsius
18
caussa suo loco et ordine nec id abnuere Caesarem.

19
Quod Galli de pace Ratisbonensi obiiciant, ipsamet conuentione Cherascana
20
refutari, in qua expresse dictum eam in executionem pacis Ratisbonensis
21
fieri, nec aliter instructum

41
Gallas war 1631 kaiserlicher Bevollmächtigter bei den Verhandlungen von Cherasco gewesen.
fuisse Galassum, quae omnia latius suo tempore
22
ostensuri simus. Expectare nos interim, quae tandem Galli postulata circa
23
conditiones pacis edituri sint.

24
1645 IV 27
Donnerstag Cum autem de Gallorum declaratione, an prote-
25
stantibus in puncto grauaminum assistere nolint, nihil dixissent, ego sequenti
26
statim die dominum nuncium hac de caussa seorsim conueni, qui prolixe re-
27
censuit, quatenus longo circuitu et initio facto de mandatis regiis Turrenio da-
28
tis ad cassandum ipsius edictum

42
Manifest Turennes betr. die Religionsfreiheit in der Pfalz 1645 I 11; vgl. Beilage [nr. 568.]
et restituendos catholicos sacerdotes, quibus
29
eiectis Caluinianos verbiministros substituerat, tandem etiam ad propositam
30
quaestionem deuenerit, sed Gallos hic substitisse et suspicari caepisse quaeri
31
hoc ab ipsis occulto artificio, ut, si se declarassent, socii sociis ipsorum auerterentur.
32
Id cum dominus nuncius constanter negasset, sed summopere rei catholicae
33
statum ita requirere ostendisset, Gallos tandem ita respondisse: Se nec pro
34
catholicis nec pro protestantibus hac in parte declarare se posse. Nam quoad
35
protestantes nolle se quicquam admittere, quod religioni catholicae contrari-
36
um sit. Si autem catholicis expresse assistentiam promitterent, fieri posse, ut
37
protestantes denuo in unum coirent et catholicam religionem ex professo op-
38
pugnarent. Itaque sententiam suam in suspenso retenturos, donec rebus caete-
39
ris compositis protestantes quidpiam in praeiudicium religionis catholicae pro-
40
ponere vellent. Seruiennium constituisse die sabbati proximo Osnabrugas ire.

[p. 333] [scan. 381]


1
1645 IV 28
Freitag Freytags, 28. huius, von Oßnabrukh berichten allein
2
die vorgangne visita mit denn Churbrandenburgischen

39
Am 24. April 1645 waren als kurbrandenburgische Vertreter angelangt: Johann Gf. von Sayn-
40
Wittgenstein (siehe oben S. 255 Anm. 1), Johann Friedrich Frhr. von Löben (1595–1667),
41
Geheimer Rat (vgl. ADB 19 S. 39f. ), und Dr. Peter Fritze (1584–1648), vgl. NDB 5 S. 634f.
und waß der Bam-
3
bergische abgesandt

42
Cornelius Göbel.
von herrn nuncio vernommen ze haben angezeigt we-
4
gen von denn Franzosen mouirter praetension super praesentia statuum,
5
dergleichen von unß mehr referirt. Item begehren nachricht deß geprängs
6
im auffwartten, so die Churbrandenburgischen auff den Teutschen fueß
7
haben wollen [ 647].

8
Eodem ad Caesarem referirn wir, waß hieoben von der Franzosen erclärung
9
verzeichnet. Begehren nachricht wegen deß churfürsten von Trier erledi-
10
gung [ 648].

11
Eodem an duca Savelli weitere communicatio gleichen verlauffs [ 649].

12
Eodem nach Oßnabrukh mit gleicher communication, zumal auch erinne-
13
rung, waß denn protestierenden wegen der Franzosen einwüerff wider die
14
translation reichsdeputationis vorzehalten [ 650].

15
1645 V 2
Dienstag Dinstags, den 2. Maii, empfangen wir von Oßnabrukh
16
bericht ettlicher differentz, so sich ratione visitationis zwischen den Chur-
17
maintzischen, Schwedischen und Brandenburgischen zugetragen, daruber
18
auch unser guettachten, ob nit der von Schweden und Brandenburg vorge-
19
schlagne modus im auffwartten bei solchen occasionibus zu gebrauchen [ 651].

20
Eodem schreiben wir inen widerumb mit remission diser und voriger rela-
21
tionen unser parere, daß es billich bei dem biß dato von unß observirtem
22
modo zu bleiben und man sich dißortts von andern nit schuelmaistern ze
23
lassen [ 652].

24
1645 V 3
Mittwoch Mittwochs, den 3. huius, empfangen wir a Caesaer
25
resolutionem sub dato Wien, 18. Aprilis, auff unser relation de ultimo Martii,
26
innhalts, daß von unß recht geschehen, daß wir unß einiger renitentz ad
27
instantiam electoralium in tractatu nit vernemmen lassen. 2. Weil praesens
28
status ein anders erfordere, solten wir in puncto armistitii mit denn chur-
29
fürstlichen deputationis deliberationis [!], auch wann dazu einige hoffnung
30
erscheinte, einige zeit und glegenheit nit zu verabsaumen. 3. Solche consulta-
31
tiones cum electoralibus also anzestellen, daß deßwegen bei andern fürsten
32
und ständen kein gelosia, als wolte man sie vorbeigehen, entstehen thue.
33
4. Ihr Maiestät weren versichert, daß der könig in Spania auch darin wurde
34
consentiren [ 653].

35

38
35–S. 336,4] ursprünglich hinter S. 336,19.
1645 V 4
Donnerstag Die iouis 4. huius misit dominus comes ad dominum
36
Saauedram, qui significaret accepisse nos hesterna die mandata a Caesare,
37
de quibus necessario cum electoralibus agere deberemus, sed, cum materiam

[p. 334] [scan. 382]


1
contineant, quae etiam regem catholicum tangere possit, visum nobis e re
2
utriusque maiestatis fore, ut ante omnia nos separatim conueniremus et, quae
3
opus videantur, in medium conferamus. Quia tamen diffidentiae ansa apud
4
electorales summopere praecauenda sit, ipsius arbitrio nos committere, si
5
forte ipse et socius eapropter ad nos velint venire. Dominus Saauedra iam
6
ante de materia et contentis mandati Caesarei a me per schedulam edoctus
7
internuncii propositionem male accepit atque ita interpretatus est, quasi in-
8
nuere vellemus electoralibus aliquod praecedentiae discrimen a nobis timeri.
9
Respondit itaque nullam se caussam videre, quare hanc caussam moueremus,
10
et iam ante prandium se Auausio colloquium condixisse nec etiam post
11
meridiem scire, quid forte negocii ipsi sit obuenturum; velle se scribere
12
sententiam suam ad nos. Paulo post misit suum secretarium ad dominum
13
comitem excusans, quod nonnihil fuerit commotus nec bene intellexerit
14
mentem eius. Indicauit comes non se aliud petere, quam ut vitandae suspi-
15
cionis caussa dignaretur ipse Saauedra cum suo collega ad nos venire, nihil
16
enim hic de praecedentia agi aut ab electoralibus quaeri. Et nos libentissime
17
venturos ad ipsum, sed putasse nostrorum principalium commune negocium
18
hoc modo felicius peragi posse. Relinquere igitur ipsius commoditati, quid
19
faciendum putet. Re dein inter nos expensa misit denuo secretarium suum
20
dominus comes ad dominum Saauedram atque intentionem latius explicare
21
iussit. Sed ab illo aeque responsum est duriuscule, quasi vellemus clancu-
22
lariam instituere conuersationem, quae nec regis sui nec Caesaris existima-
23
tioni conueniret; si quid ipsum Brunumque vellemus, toto meridiano tem-
24
pore domi nos expectaturos.

25
Ad eximendam igitur huiusmodi sinistram imaginationem statim ego et
26
comes ipsos accessimus atque huiusmodi oratione usi sumus: Cum heri sero
27
admodum accepissemus a Caesare mandata circa punctum suspensionis ar-
28
morum, visum nobis esse ante omnia cum ipsis amicabiliter ea de re con-
29
ferre, priusquam ad consultationem cum electoralibus descenderemus. Sed
30
quoniam satis constaret in hoc puncto adeo graui et delicato ita proceden-
31
dum, ut ne aliqua diffidentiae aut auersionis occasio praedictis electoralibus
32
praeberetur, significasse nos per internuncium, an forte placeret ipsis venire
33
ad nos, ut postea in tractando cum electoralibus ita negocium exordiri posse-
34
mus, quasi ab ipsis Hispanis occasio hac de materia nobiscum colloquendi
35
quaesita fuisset. Factum id a nobis animo candido et syncero absque ulla
36
praecedentiae aut alterius vanitatis imaginatione nec mentem nostram
37
subiisse male hoc acceptum iri ullo modo. Responsum tamen domini Saaue-
38
drae ad nos relatum eiusmodi fuisse, ut facile potuerimus animaduertere
39
intentionem nostram male intellectam.

40
Venire itaque nos, tum ut ante omnia contestaremur nunquam nos in animo
41
habuisse quicquam hoc loco contra ciuilitatem peccare aut tanti nominis
42
regiorum ministrorum existimationem susque deque habere, sed hoc tantum
43
spectatum, ut de negocio tanti momenti, quod utriusque maiestatem con-
44
cerneret, mature et seorsim agi et nihilominus sinistrae suspiciones, quasi

[p. 335] [scan. 383]


1
nimis aliorum consiliis addicti essemus, tanto facilius euitari possint. Inter
2
amicos bene agi oportere. Putasse interdum sepositis caeremoniis familia-
3
riter inter nos conferri de rebus necessariis posse; nec graue nobis futurum
4
fuisse, si inuerso casu ipsi ut se conueniremus postulassent, obsequi. Petere
5
igitur, ut ne, quicquid huius rei est, sinistrius interpretentur. Quod deinde ad
6
mandata Caesarea attineret, iis contineri, ut nullam deberemus negligere
7
occasionem aut tempus, qua spes aliqua adfulgeret posse ab hostibus obtineri
8
suspensionem armorum; Caesarem etiam allegare, quod de hac re cum elec-
9
toribus tractari debeat, item quod Caesar plenissime persuasum habeat regem
10
catholicum ab hac sententia non abiturum. Cum autem haec res magnae sit
11
consequentiae, rogare nos, ut nobis suam explicare sententiam ne grauentur.
12
Responderunt primo ad praefationem se id ita intellexisse, quasi putaremus
13
clam inter nos agendum esse, cuius rationem viderint nullam. Nam Gallos
14
aperte cum suis collegatis agere, idem nobis faciendum et operam dandum,
15
ut aduersarii intelligant nos animis et votis coniunctos stare. Ad materiam
16
deinde mandati Caesarei censere se negocium ita moderandum, ut ne eaprop-
17
ter propositionis, quam aduersarii polliceri videantur, editionem retardemus.
18
Itaque satius fore, si absque mentione accepti mandati praemissis aliis saltem
19
ex electoralibus quaeramus, cum pridem de hoc armistitii puncto facta fuerit
20
mentio, an interea quaedam ipsis in mentem venissent, quae huc conducere
21
viderentur, unde possemus ex eorum responsis captare occasionem latius
22
discurrendi. Se quidem ante aliquot menses a rege nonnihil mandati circa
23
hanc materiam accepisse, sed circumstantias esse mutatas ideoque se scri-
24
bere debere ad marchionem Castell Rodrigo, gubernatorem Belgii. Rem esse
25
magni momenti et multae consequentiae, si enim Caesar et imperium treugas
26
iniret, totam belli molem in Belgium incubituram. Regem catholicum tan-
27
quam imperii principem et Austriacum res communes minime neglecturum,
28
par esse, ut et sui ratio habeatur. Alioqui si nos ab ipsis retrocedere vellemus
29
unum pedem, se e contra centies mille passus retrocessuros. Et in hanc sen-
30
tentiam pluscula non sine animi commotione. Regessimus: Ex sinistra accep-
31
tione nostrae intentionis nasci hanc contentiunculam. Si forte peccauerit inter-
32
nuncius, nostram hanc non esse culpam. Non desiderasse nos, ut clam con-
33
ueniremus, sed ut publice, sola tantum accedendi conditione inuersa nec id
34
per modum vocationis, sed amicabilis insinuationis. Non debere haec leuius-
35
cula aegre ferri, multa in huiusmodi tractationum generibus incidere, quae
36
absque caerimoniis et officiorum solemnitatibus confieri intersit. Nobis sem-
37
per deliberatum constitutumque fuisse cum ipsis vice et nomine nostrorum
38
principum unanimiter pertractare singula et unitos obstare contra aduersario-
39
rum machinationes. Interea quod effugere sinistras electoralium interpretatio-
40
nes studeamus, scire ipsosmet, quam grauem eius rei caussam, tum et mandata
41
a Caesare habeamus. Quod tandem his sepositis nobis suum proponere con-
42
silium voluerint, qua via et modo huius propositi puncti reassumptionem
43
electoralibus insinuare debeamus, id nobis pergratum esse. Nam et ante fere
44
eundem modum nobis in mentem venisse. Et simul ostendimus, quomodo

[p. 336] [scan. 384]


1
vellemus praemittere certam rationem, qua post reditum Seruienti per me-
2
diatores denuo possemus instare, ut tandem habita toties cum Suecis delibe-
3
ratione propositionem suam exhibere et tractandis rebus principalibus ini-
4
tium facere velit. Re ad hunc modum composita discessimus etc.

5
1645 V 5
Freitag Freytags, den 5. huius, beantwortten wir diß Kayserliche
6
schreiben

39
Vgl. oben [S. 333.]
loco recepisse und andeuttung, das wir darüber mit denn chur-
7
fürstlichen deputatis anheüt consultiren wöllen, erachten sonst, daß derzeit
8
zu einigem anstandt schwerlich zu gelangen sein werden etc. [ 654].

9
Eodem an duca Savelli [ 655].

10
Eodem nach Oßnabrukh communicando relationem ad Caesarem [ 656].

11
Eodem schreiben wir auch absonderlich an Ihr Kayserliche Maiestät, das der
12
Savoisch ambassador

40
Claude Jérôme Chabod.
ferner bei unß, ime das tractament zu bewilligen, ein-
13
kommen [ 657].

14
Eodem communiciren die von Oßnabrukh, das die churfürstlichen wegen
15
Stralsundt ungleicher meinung, die Churbrandenburgischen es auff eine con-
16
ferentz mit denn Schweden setzen, so aber wegen deß visitationsstreits mit
17
Maintz wie auch abgehender mediatoren schwerlich werde sein könden. Die
18
protestantes gehen dahin, daß die religionsgravamina zu Oßnabrukh sollen
19
tractirt werden per Suecos tanquam caussa belli [ 658].

20
Veneris 5. huius a meridie conuocauimus electorales ad nos et facta propo-
21
sitione a commemoratione eorum, quae nuper cum mediatoribus inter-
22
cesserant, lecta tota rei gestae serie, prout supra continetur, huc denique
23
orationem nostram defleximus: Cum ex enarratis appareat tria potissimum a
24
Gallis adhuc controuerti, 1. de qualitate deputationis ordinariae, 2. de libera-
25
tione electoris Treuirensis, 3. de validitate pacis Ratisbonensis, nobis vi-
26
deri consultum, ut ultra ea, quae iam ad mediatores stante pede circa singula
27
dicta sunt, statim, postquam Seruientus Osnabrugis redierit et appareat
28
Gallos longius rem protrahere velle, dictos mediatores adeamus illisque
29
latius exponamus, quam absurde faciant Galli huiusmodi obiectionibus ne-
30
gocii principalis tractationem prolungando. Nam quod ad deputationem
31
ordinariam attinet, quamvis verum sit illam Francofurtum principaliter in
32
consequentiam illius diaetae Ratisbonensis ad deliberandum de iustitiae re-
33
formatione conuocatam, tamen communi ordinum assensu postea etiam
34
omnia et singula pacificationis negotia ibidem tractata et deliberata fuisse.
35
Esse collegium in constitutionibus imperii, illa praesertim, quae anno 1555 et
36
1570 composita fuit,

42
Vgl. oben S. 297 Anm. 1.
fundatum ac de huiusmodi negociis pacis et belli trac-
37
tandi potestate sufficienti praeditum. Gallos ipsos ternis literis huius collegii
38
translationem quaesiisse. Landgrauiam Casselanam binis ad eandem literis

[p. 337] [scan. 385]


1
diserte hoc postulasse. Quosdam circulos imperii, inter quos nominatim
2
Francos et Sueuos, missis Francofurtum legatis et multos alios particulares
3
status ut fieret institisse cum pluribus aliis rationibus in illo ultimo voto,
4
quod nomine principum et statuum imperii 3. Aprilis Francofurti ad com-
5
missarium Caesaris delatum fuit

40
Druck: C. W. Gärtner IV nr. 157.
. Circa liberationem electoris Treuirensis, etsi
6
domini mediatores sua sponte medium quoddam suspensiuum Gallis propo-
7
suerint atque eorundem assensum obtinuerint, tamen hanc difficultatem iam
8
prorsus amotam restituto praedicto domino electore pristinae libertati et in
9
gratiam Caesaris plenarie recepto

41
Durch Vergleich Ferdinands III. und Kf. Philipp Christophs 1645 IV 12; Druck: J.G. meiern I
42
391ff.
. De pace Ratisbonensi non esse, quod Galli
10
obiiciant, cum illa conuentio Cherascana disertis verbis in executionem pacis
11
Ratisbonensis facta atque ab ipso Seruiento nomine regis Galliarum sub-
12
scripta fuerit, id quod exhibita copia dominis electoralibus mox ostendimus.
13
Haec et similia putare nos dominis mediatoribus denuo fore proponenda et
14
per singulas circumstantias ostendendum, quam friuolae sint Gallorum tergi-
15
uersationes. His vero praemissis subiungendum, cum toties illi polliciti
16
essent se postulata sua circa pacis media collatis postrema vice cum Suecis
17
rerum momentis et sententiis proposituros et iam Seruientum ab illo collo-
18
quio reuersum constet, videri nobis rationi consentaneum, ut domini media-
19
tores denuo adeant Gallos et his omnibus inculcatis sollicitent, quo tandem
20
fide et promissis se exsoluere velint.

21
Domini electorales his auditis paululum nobis secedentibus inter se collocuti
22
responderunt. Et primo quidem dominus episcopus pro voto Coloniensi
23
assistente sibi domino praeposito Paderbornensi

43
Dietrich Adolf von der Recke.
: Animaduertisse se non
24
solum dominos mediatores officio suo erga Gallos egregie functos, sed et a
25
nobis ad singula prudenter et fundamentaliter responsum. Quid autem porro
26
factu consultum videatur, semper quidem electori Coloniensi periculum ca-
27
tholicae religionis, extremam imperii necessitatem et qua ratione animorum
28
coniunctio inter imperii status obtineri posset, ante oculos posita fuisse.
29
Conuenire, ut omnia eo dirigantur, quo periculum rei catholicae euitetur, im-
30
perii ruina caueatur animorumque coniunctio procuretur. Qua quidem in re
31
duo obuersari obstacula. Prius concernere electorem Treuirensem, posterius
32
Brandeburgicum. Caesarem restituisse Treuirensem se quidem libenter au-
33
dire, sed optandum fuisse, ut vel ipsi electorales vel etiam nos plenipoten-
34
tiarii eius rei iam ante aliquem habuissemus praegustum vel saltem ipsi elec-
35
tores potiores. Iam cum hoc in negocio saepius controuersum atque atten-
36
tiori cura defensum fuerit Caesarem nullam habere caussam, cur electorem
37
hunc ante tractatuum principia dimittere debeat, euenturum, ut ob tantam
38
Caesaris facilitatem legatio atque ipsi electorales male audiant, quasi durio-
39
res ipsi fuerint, quam Caesar desiderauerit, quemadmodum nuper etiam

[p. 338] [scan. 386]


1
Seruientus ipsi in faciem exprobrare ausus fuerit scire se Caesarem facile in
2
liberationem Treuirensis consensurum, nisi caeteri electores obsisterent.
3
Quaeri iam posse, quomodo ipsius deputati, si quidem aduenissent, tractandi
4
sint, et ad collegium electorale spectaturum, an et quomodo ipsum electorem
5
posthac rursus in corpus sui collegii recipere velint. Quod ad electorem
6
Brandeburgicum seu potius ipsius deputatos attineret, considerandum
7
ipsum ratione Pomeraniae, archiepiscopatus Magdeburgensis, etiam Halber-
8
stadensis, quem invicem illius ambire videatur, interessatissimum esse. Rem
9
igitur difficilem fore, siquidem his de rebus agendum fuerit, ipso praesente
10
sententias dicere, ne aut offendatur aut rei publicae praeiudicium adferatur.
11
Deinde, cum a religione catholica alienissimus sit, hoc etiam quaeri oportere,
12
abeuntibus in diuersa protestantibus quomodo secessiones et schismata inter
13
ipsos status praecaueri possint. Qua occasione quaerebat, an non de loco ali-
14
quo tertio, in quo deputatio imperii ordinaria conuenire possit, tractandum
15
videatur. Quod denique ad conclusionem nostrae propositionis, non se abire
16
a nostra sententia, expectandum fore Seruienti reditum. Et siquidem pro-
17
positionem facturi videantur, acquiescendum, donec videri possit, an adhuc
18
eiusmodi exceptionibus inhaerere velint: sin etiamnum cunctaturos suspicio
19
sit, adeundos mediatores et ad eum, qui a nobis propositus est, modum com-
20
pellandos. Pro electore Bauariae Dr. Krebs fere eadem replicauit et in effectu
21
votum Coloniense approbauit.

22
Nos consideratis in secessu his votis significauimus rem ita effectum a nobis
23
iri. Interea tamen pro informatione circa electoris Treuirensis restitutionem
24
breuiter subiunximus Caesarem paucissimis verbis in postremis suis hoc sig-
25
nificasse et legimus simul ex authographo verba formalia. Sed dubi-
26
tari non debere suam maiestatem grauissimis, sibi et imperio utilissi-
27
mis caussis ad hoc permotum fuisse. Et verosimili videri iam a multo
28
tempore hoc tractatum, cum Caesar, etsi pluries hac de caussa ad eum
29
retulerimus, nunquam tamen cathegoricam aliquam resolutionem red-
30
dere voluerit. Hinc nobis dudum suspicionem obortam, fore, ut aliqua
31
secreta hac de re intercederet tractatio, Caesaremque procul dubio cae-
32
teris electoribus de rationibus se mouentibus abunde satisfacturum nec
33
multam de admittendis restituti legatis quaestionem fore. Posse tamen nos
34
credere Gallos ipsos de tali restitutione non multum contentos fore, cum
35
elector iurando Caesari fidelitatem eo ipso Gallicanae renunciare debeat
36
amicitiae et protectioni. De electore Brandeburgico, rem esse multae consi-
37
derationis, sed consilium tum fore capiendum, quando eiusmodi tractationes
38
particulares inciderint. Palam esse, ut in ferendis sententiis ii, de quorum
39
caussa agitur, interesse de iure et stylo communi non possint. Sin vero ad
40
tractanda ea negocia perveniendum fuerit, quae ad religionem et bona eccle-
41
siastica pertineant, caueri non posse, quin utriusque religionis asseclae separa-
42
tim de suis agant commodis, sed id operam dandum, ut ne huiusmodi delibe-
43
rationes in publicas secessiones et schismata erumpant. Nec huic rei maius
44
remedium nisi ab ipsa catholicorum constanti unanimitate peti posse. De

[p. 339] [scan. 387]


1
loco conueniendi pro deputatione ordinaria nos non refragari, quin quae-
2
ratur a magistratu ciuico.

3
Haec omnia cum ad hunc modum ultro citroque exposita essent, deuenimus
4
tandem ad scopum, qui nobis in hac consultatione propositus erat, proprium,
5
ut nimirum certiores redderemur, quae ipsi consilia circa suspensionem ar-
6
morum agitarent. Itaque nulla mandati Caesarei facta mentione dicere orsi
7
sumus: Illum quidem de facienda noua per dominos mediatores instantia
8
modum recta via ad pacificationis initia tendere, sed cum nihil negligendum
9
videatur, quo etiam obliquo gradu eundem consequi finem possimus, recor-
10
dari nos nuper circa finem Martii in consultatione fuisse, an forte de ineundo
11
armistitio mentio quadamtenus iniicienda videatur. Et quamvis tum quidem
12
conclusum negocium hoc adhuc nonnihil differri oportere, tamen noluisse
13
id nos omnino silentio transmittere, sed rogare, nobis aperiant, si interea
14
maiori deliberatione negocium hoc ponderassent aut forte a superioribus
15
singularia mandata eo nomine accepissent.

16
Tum episcopus ingenue confessus est se quidem iam pridem ab electore
17
Coloniensi mandata accepisse, ut diligenter rimaretur, an et qua ratione ad
18
eiusmodi armistitium deueniri possit. Egisse se igitur cum domino nuntio
19
apostolico, ut per collegam suam

44
Niccolò Guidi di Bagno.
aulae Parisiensis mentem explorare vellet.
20
Sed ab eo pridie responsum rescripsisse collegam, etsi omnem operam im-
21
penderit apud cardinalem Mazzarinum, illum tamen nulla ratione huiusmodi
22
propositionem admittere voluisse, sed cathegorice respondisse, che coteste
23
cose erano inganni della parte contraria et regem christianissimum nec sus-
24
pensionem armorum nec neutralitatem nec euacuationem quocunque titulo
25
quaesitam concedere posse aut velle. Pacem fieri oportere generalem, quam
26
ipse dictus cardinalis propediem promoturus et ad finem perducturus sit,
27
modo Caesareani et Hispani velint. Itaque spem hac de re superesse prorsus
28
nullam. Adiungere nuncium Parisiensem etiam hoc in sua epistula, nun-
29
quam sibi antehac a Mazzarino in ista pacificationis materia rotundiorem et
30
apertiorem datam fuisse responsionem.

31
Dominum episcopum insecutus deinde est Dr. Krebs nomine legationis
32
Bauaricae pariterque contestatus se a domino electore iam pluries et quasi
33
singulis septimanis reiterata mandata accepisse, nulli parcerent labori et
34
occasioni, qua per mediatores aut etiam ipsos plenipotentiarios Gallicos
35
armorum suspensionem quomodocunque conditionatam obtinere possent.
36
Sed diligenter utrinque sollicitantibus idem tandem, quod domino epis-
37
copo Osnaburgensi, a domino nuncio et Veneto responsum obtigisse et
38
maxime dominum nuncium libere contestatum nihil eiusmodi posthac
39
sperari debere.

40
His auditis, etsi dicere poteramus haec talia clam nobis fieri non debuisse,
41
tamen melius videbatur mentem nostram non aperire. Igitur haec pauca
42
tantum subiunximus, ergo pugnandum aut moriendum aut seruiendum,
43
dann daß messer ist an die gurgel gesetzt. Sicque colloquium finiuimus.

[p. 340] [scan. 388]


1
1645 V 6
Samstag

39
1 Sambstags] am Rande: Ankunfft der Churbrandenburgischen gesandten.
Sambstags, den 6. huius, seind die Churbrandenburgi-
2
schen gesandten

41
Johann Gf. von Sayn-Wittgenstein; Friedrich Frhr. von Heiden, Drost von Lippstadt; Dr.
42
Johann Portmann.
allhier angelangt und folgendergestalt einbeglaittet worden:
3
Zu vermeidung deß precedentzstreits mit Venedig ist herr bischoff von
4
Oßnabrukh mit zusichziehung deß von Haßlang, Churbayrischen gesandtens,
5
vor allen andern mit seinen hartschiern und trabanten denn Churbranden-
6
burgischen ein guett stukh weegs entgegengefahren und hatt dieselbe zu
7
sich in sein gutschen genommen. Als nun folgendts die Kayserliche, deß
8
conte d’Avaux (dann der Servient war noch underweegs von Oßnabrukh),
9
Venetianische und Savoische entgegengeschikhte ministri mit ihren wagen
10
nahend an die gesandten kommen und, selbige zu salutirn, außgestigen, ist zu-
11
gleich der graf von Witgenstein als principal wie auch die andere auß der
12
gutschen gestigen, die salutationes angehördt, auch als man nach verrichten
13
complimenti wider eingesessen, seyend erstens deß herrn bischoffs arcieri
14
und die Brandenburgische ritterschaft auß dem landt Bergen und Cleve in 20
15
glider a 3 mann vorhergeritten, nach disen ettlich handtpferdt, darauff die
16
gsandten in deß herrn bischoffs leibwagen, folgendts die entgegengeschikte
17
wagen und nach denselben erst deß grafen von Wittgenstein leibwagen
18
(wölchen er mit dem Churbrandenburgischen waapen bezieren lassen und
19
zu Oßnabrukh bei seinem einzug gegen denn Churmaintzischen vor deß
20
herrn churfürsten selbst aignen leibwagen angeben hette, ist aber hievor deß
21
conte Zappata seeligen gewesen) gefahren. Auff dise wagen seind die knecht
22
vorgemelter ritterschafft und andere diener zu pferdt gefolgt. Dises emp-
23
fangs haben sie, Brandenburgische, gleich nach ihrer einkunfft sich gegen dem
24
herrn grafen von Nassau wie auch folgendts gegen mir, Volmarn, durch
25
ihren hofmaister

43
Gerhard Severin Cuyla.
und noch einen vom adel bedankhen lassen.

26
1645 V 9
Dienstag

40
26 Dinstags] am Rande: Visitantur a Caesareanis.
Dinstags, den 9. huius, haben wir sie in ihrem quartier
27
besuecht. Es hatt zwar der graf von Wittgenstain anvor zum herrn grafen
28
von Nassau geschikht und vermeint, allein ime den vorgang im ein- und auß-
29
beglaitten ze lassen und daß auch seinem adiuncto der titulus excellentiae
30
solte gegeben werden. Weil wir unß aber darzu nit verstehen wollen, son-
31
dern angezeigt, daß es bißher anderst bei unß were gehalten worden, so hatt
32
ers auch dabei bewenden lassen. Als sie nun uff unser verrichte salutation in
33
der danksagung anregung gethan, sie weren in ihrer instruction dahien ge-
34
wiesen, von unß zu vernemmen, in quibus terminis die fridenshandlungen
35
bestüenden etc., haben wir inen solches kurtzlich eröffnet und sonderlich
36
angedeüttet, waß die Franzosen anietzt erst newer dingen wegen translation
37
der reichsdeputation, die sie doch zuvor selbst so instendig gesuecht und
38
begehrt hetten, für difficulteten und ungereümbte einreden moviren theten,

[p. 341] [scan. 389]


1
mit anregung, waß entzwischen zu Oßnabruck under denn Schweden und
2
dem Servient were vorgeloffen und worauff die sachen alldort beruhen
3
theten, daß wuerden sie in zeit ihrer anwesenheit selbst vernommen haben
4
und etwan bericht zu geben wissen, ob man sich einiger proposition zu denn
5
gegentheilen zu versehen haben könde.

6
Darauff ist es nun zum discurs von solcher materi pro et contra gerathen.
7
Und zeigte herr graf von Wittgenstain an, es weren zwar die Schweden mit
8
ihrer proposition gefaßt und erbiettig, selbige zu eröffnen, allein wolten sie
9
vordrist ein richtigkheit mit verglaittung der statt Stralsundt und anderer
10
mediatständen haben. Geben vor, sie weren deß crafft der preliminarconven-
11
tion befüegt, wie sie es dann logice, rhetorice et iuridice (erant formalia)
12
ze mantenirn getraweten. Sagten auch rundt, wann man inen hierin nit will-
13
fahren wolt, so weren sie bedacht, ein offendtliche protestation in trukh auß-
14
gehen ze lassen, daß man inen traw und glauben nit gehalten hette, also die
15
ursach, das man zu keinem tractat gelangen köndt, allein bei diser seitten
16
erwenden theten. Sie, Brandenburgische, finden diesen puncten schwer,
17
hetten nichts darvon in instruction, weren daher sehr perplex. Die Chur-
18
maintzische sagten, außtruklich bevelcht ze sein, daß sie darein nit willigen
19
solten, deßgleichen wollen sich auch ettlich anderer ständen deputati darzu
20
nit verstehen. Daher wer vor ihrem allherraisen verglichen worden, denn
21
Schweden mit einer voranttwortt zu begegnen, wie sie vernemmen, daß
22
solches durch mittel deß decans zu Sankt Johann

43
Raban Heistermann.
verrichtet, zwar aber der
23
fehler dabei begangen worden, daß, als er sich bei denn Schweden angemeldt,
24
eben auch der Servient und die Hessische bei dennselben gewesen, er also
25
vor inen sambtlich seinen vortrag gethan, darauff selbige alsbaldt zusamen-
26
getretten, Französisch miteinander geredt, wölcher sprach er, decanus, nit
27
erfahren, und wer mit schlechter anttwortt abgeferttigt worden.

28
Dannenher hatt der graf von Wittgenstein anlaß genommen ze discurrirn, es
29
wolte ein nothurfft sein, daß man den Oßnabrukhischen congress nit so gar
30
one mediation lassen solte. Dann es wolle nit darfürgehalten werden, daß
31
der decan zu Sankt Johann, dessen man sich biß dato gebraucht, darzu gnug-
32
samb tauglich wer. Man wisse nit, ob Ihr Kayserlicher Maiestät villeicht
33
bedenklich sein möcht, das die republica von Venedig sich auch derselben
34
mediation unterziehen thue, oder ob nit villeicht annemblicher wer, daß man
35
sich etwan eines reichstandts dabei bedienen thet, inmaassen sich das hauß
36
Braunschweig-Luneburg durch den Lampadium erbiettig gemacht. Wir
37
haben wegen Venedig allein so vil angemeldet, weil Ihr Kayserlicher Maiestät
38
nit zuwider, die tractatus an einem ortt zusamenzeziehen, so schliesse es sich
39
von selbsten, daß sie auch alsdann solcher interposition halber kein beden-
40
khens haben wurden. Ob es aber der republica gelegenheit sein werde, bee-
41
der ortten doppelte gsandtschafften ze halten, daß wüßten wir nit. Zudeme
42
solches abermaln newe verlängerung gebären wurde von ettlich monaten.

[p. 342] [scan. 390]


1
[ Betr. Braunscchweig-Lüneburg Braunschweig-Lüneburg ] halten aber unserstheils darfür, es werde solche
2
intention der ursach nit könden stattfinden, weil Braunschweig ratione depu-
3
tationis ordinariae interessirt und consequenter den deputationrath besuechen
4
müeßte, also einer action, so darvon gantz gesöndert, mit fuegen nit würde
5
abwartten könden. Neben diser difficultet erregen sich auch andere wegen der
6
reichsdeputation. Dann die Schweden sagten, daß derselben translation zu
7
Frankfurtt von denn deputatis mehrerntheil one bevelch ihrer obern were re-
8
solvirt worden, inmaassen sich seither deren ettliche dessen gegen inen,
9
Schweden, entschuldigt hetten. So bleiben von derselben die mehiste stände,
10
wölche sich der oppression am sterksten zu beclagen, darvon ausgeschlossen
11
und ihres iuris suffragii beraubt. Wölches sie, Schweden, als wölche den
12
krieg darumb gefüert hetten, daß die beschwerte und untergetrukhte in
13
ihren freyen standt möchten gesetzt werden, nit passiren lassen köndten,
14
sondern es müßte hiebei allen ständen ein liberum ius suffragii zugelassen
15
sein. Ferner wolten die Schweden durchauß nit zufriden sein, daß die reichs-
16
deputation zu Münster stehen solt, dann diß geraichte der cron Schweden
17
(als wölche keiner andern in der weit dann der Römisch Kayserlichen
18
weichen thet) zu einer disreputation, und wurde hierdurch der cron Frank-
19
reich ein mehrer respect zugezogen, auch endtlich daß ansehen gewinnen, als
20
wann der Münsterische convent die oberhandt hette und alles von demsel-
21
ben dependiren müeßte. Zum dritten wolten die Schweden auch nit leiden,
22
daß die reichs- und religionsgravamina, wie der Frankfortisch deputa-
23
tionschluss mit sich brächte, durch einen andern convent erst über ein jahr
24
zu Frankfurt gehandlet werden solte, dann hierauß weren die caussae belli
25
entstanden. Müeßten derentwegen auch bei disen universalcongressibus
26
gehandlet werden, und sagten die Schweden, es were inen dises sonderlich
27
von dem Servient an handt gegeben worden, dann sonst sie, Franzosen,
28
darvon waß anregung ze thuen bedenkhens hetten. Und setzte herr graf von
29
Wittgenstein hinzu, er vermeinte gleichwol nit, daß die Schweden darauff
30
bestehen wurden, wann man sich darwider setzen solt. Schließlich hetten
31
die Schweden ime auch gesagt, er möchte seinem herrn, dem churfürsten,
32
versichern, daß sie den last des kriegscosten nit uff denselben kommen lassen
33
wolten, sondern es müeßte eine gemeine sach sein.

34
Wir haben nit unterlassen, uff ein und andern puncten ze informiren, und
35
sovil den ersten mit Stralsundt anlangte, were es nur ein vergeblich gezänkh
36
der Schweden, warauß die stände selbst warnemmen möchten, wie sie denn-
37
selben ihre landtsfürstliche iura ze schwächen und abzestutzen begehrten. Es
38
stünde doch zu inen, Schweden, daß sie denn Stralsundern und dergleichen
39
selbstaignen paßport mit vidimirter einverlaibung des Kayserlichen general-
40
pass ertheilen möchten. Wölches die Brandenburgischen auch vor ein mittel

[p. 343] [scan. 391]


1
gehalten und sich, sobaldt der graf von Wittgenstein wider nach Oßnabrukh
2
komme, mit denn Schweden darvon ze handlen, erbotten. Ad secundum
3
haben wir den gantzen verlauff, wie es mit abfassung dises conclusi de trans-
4
ferenda deputatione zu Frankfurt von anfang der Kayserlichen proposition
5
biß zum ende hergangen, erzehlt und darauß erwisen, daß die gesandten zu
6
disem schluss anderst nit dann uff zuvor von ihren principalen eingelangte
7
instructiones fürgeschritten seyen. Daß aber alle andere stände disem colle-
8
gio deputationis cum iure suffragii beywohnen solten, wer im reich nit
9
erhört und gantz von uncräfften. Denn es weren im reich nur dise drei
10
conventus herkommen: 1. ein allgemeiner reichstag, 2. ein generalcraißtag,
11
3. ein ordinari deputationstag. In disen dreyen bestüende die repraesentatio
12
totius corporis Romani imperii. Und wann man anietzt schon bei denn
13
deputationräthen die andere stände, so nit deputati imperii seind, ad delibe-
14
randum et concludendum zulassen wolte, so köndten selbige doch anderst
15
nit als allein im namen ihrer principalen votiren und kein conclusum totius
16
imperii obligatorium helffen machen. Also were der finis, warumb die ge-
17
gentheil praesentiam statuum necessariam esse vorgeben theten, namblich
18
firmitudo et securitas tractandorum, nit zu erhalten, sondern es wurde ein
19
nothurfft sein, vordrist ein offentlichen reichstag außzeschreiben und ein
20
newes collegium deputationis de omnium statuum consensu formiren und
21
authentizirn ze lassen. Weil aber denn gegentheilen, daß derzeit zu keinem
22
reichstag zu gelangen, gnugsamb bewußt, so muess nothwenig folgen, daß
23
sie solche obiectiones allein darumb inventirt, darmit man nimmermehr zu
24
einiger fridenshandlung gelangen könde. Daß aber die Schweden nit wolten
25
zefriden sein, daß die deputation in Münster stehen soll, deme wer leicht
26
ze helffen, wann man beede congressus allher oder ad locum tertium zu-
27
samenziehen thet. Dann zu Oßnabrukh wuerde unmüglich sein, daß man für
28
ein solche anzahl volks gnuegsamb unterkommens und unterhalts wurde
29
gehaben mögen. Darauff sagte der graf von Witgenstein, es wollen die
30
Schweden sich auch zu solcher zusamenziehung keinesweegs verstehen
31
noch auch von Oßnabrukh abweichen, sagten, daß sie dessen per expressum
32
von ihrer königin bevelcht weren. Ad tertium, diser schluss sei in conse-
33
quentiam deß Regenspurgischen reichsabschiedts gefaßt und gemacht wor-
34
den. Dabei es billich ze bleiben. Man könde leicht erachten, daß, wa dise
35
materia hieher gezogen, man noch in langwürige disputata wurde gerathen
36
und den krieg uff dem halß haben muessen, wahin dann die Franzosen mit
37
denn Schweden hauptsächlich zihlen theten. Er hatt unß auch endtlich ange-
38
zeigt, daß der Servient difficultet mache, ime die visita zu erstatten, praeten-
39
dir, daß sein gnädigster herr dem könig in Frankreich titulum maiestatis,
40
weil es doch Bayern auch thue, geben soll. Hergegen hett er bevelch, solches
41
nit ze thuen, es were dann sach, daß der könig seim herrn titulum serenissimi
42
geben wolt. Dazu woll aber Servient keinesweegs verstehen, unangesehen
43
er sich sonst zu Oßnabrukh gegen ime, grafen, erbotten, die visita one alle dif-
44
ficiltet zu erstatten, so er iedoch anietzt nit mehr gestendig sein wolle.

[p. 344] [scan. 392]


1
Nachdem wir dann unß von inen licenzirt, haben wir nöthig erachtet, von
2
disen vorgeloffenen particulariteten, weil ein guetter theil daß catholisch
3
interesse berüren wollen, dem herrn bischoff zu Oßnabrukh nachricht zu
4
ertheilen. Gestalten ich dann noch selbigen abendts mich zu ime verfüegt
5
und in beysein deß thumbpropstes von Paderborn, auch deß propsts von
6
Landtsperg alles ad longum referirt hab, mit andeutten, solches auch denn
7
Churbayrischen ze communicirn, damit man der sachen nachdenkhen und
8
bei nechster zusamenkunfft, wie eim und anderm zu thun, sich resolviren
9
köndt. Dann wir würden alsdann im beysein der Churbrandenburgischen in
10
ettlichen puncten etwas behuettsamers gehen müssen. Ihr Fürstliche Gnaden
11
habens sehr wol auffgenommen, und referirte der thumbpropst von Pader-
12
born, von dem Costantzischen abgeordneten

44
Dr. Johann Georg Köberlin.
vernommen ze haben, es were
13
die Schwaabische und Frankische craißdeputati, sovil die difficultet mit der
14
reichsdeputation und außschliessung anderer ständen anlangte, der mei-
15
nung, daß namblich auff die von denn Kayserlichen angehörte proposition
16
der deputatus circuli, verba [!] gratia Sueuici, solches hernach a part mit
17
dennselben craißdeputaten communicirn, eines voti mit inen vergleichen und
18
hernach, wann man im deputationrath zusammenkombt, solches votum als
19
ein ordinari deputirter standt ablegen solt. Gleichen modum köndten auch
20
Frankhen und andere craiß halten und mit demselben deputato, wölcher
21
auß ihrem craiß in der ordinari deputation begriffen wer, von denn materiis
22
conferirn. Auff solche weiß verblibe der deputationconuent in seinem esse
23
und würden die andere ständt zugleich nach nothurfft gehördt und mit
24
ihrem wissen gehandlet. Respondi, der vorschlag wer nit böß, wann die
25
andere vom craiß cum ordinario deputato in votis eins, wan sie aber, wie es
26
in materiis, so in daß religionsinteresse einlauffen thuend, notwendig gesche-
27
hen müess, in der meinung spaltig, so werde alsdann der ordinarius deputa-
28
tus nit wissen, wie er sich halten soll. Oder wann er, waß seines principals
29
particularinstruction außweisen möcht, votiren thet, so werde es protesta-
30
tiones causirn. Doch müeßt man sehen, wie der sachen ze thuen, und köndte
31
nichts schaden, daß von solchem medio den Franzosen etwas lufft geben
32
werde, umb ze hören, waß ihr meinung darüber wer.

33

42
33–S. 345,24] ursprünglich hinter S. 346,36.

43
33 Dinstags] am Rande: A Caesare.
Dinstags, den 9. huius, seind von Kayserlicher Maiestät zwei resolutiones ein-
34
kommen. Die erste vom 19. Aprilis betreffend, waß von Chursaxen an Denne-
35
markh, von deren ad Caesarem und von Ihr Maiestät widerumb dagegen
36
in anttwortt geschriben worden [ 659a]. Die ander vom 26. Aprilis uff unser
37
relation vom 7. eiusdem, darinnen würdt erstlichen dasjenig, waß in puncto
38
prosequendae instantiae ad Gallos und armistitii bevohlen ist, recapitulirt
39
und confirmirt, 2. deß churfürsten von Trier reconciliation mehrers intimirt.
40
3. Soll kein specifica propositio ex nostra parte heraußgeben werden, biß
41
die Franzosen sich mit einer rechten gegenproposition uff unser erste sich

[p. 345] [scan. 393]


1
heraußgelassen. 4. Man soll an die Franzosen kein frag thun lassen, ob und
2
wie sie sich in puncto grauaminum religionis gegen den uncatholischen
3
halten wollen. 5. Ze penetrirn, ob die landtgräfin a part mit unß tracti-
4
ren woll, solches nit außzeschlagen. Soll in euentum unß ein particular-
5
gwalt zukommen. Man soll deßwegen mit denn Cölnischen handlen,
6
ob sie Ihr Churfürstliche Durchlaucht wolten disponiren, die mit Hessen
7
bedingte 50 000 thaler

42
Im Sababurger Vertrag 1635 XII 20; Druck: M. C. Londorp IV S. 484ff.
auff sich ze nemmen. Et haec omnia circumspecte.
8
6. Wegen der statt Stralsundt und anderer mediatständen remittirens Ihr
9
Maiestät ad electorales et alios status zu Oßnabrukh. 7. Man soll auch mit
10
denn Schwaabischen und Frankischen craißdeputatis communicirn, sicut et
11
cum aliis nach gestalt der sachen. NB. 8. Werden rationes beigelegt, warumb
12
die amnestia generalis weiter nit dan ad annum 1630 ze extendirn [ 659b].

13
Eodem von Oßnabrukh das Servient die Schweden in puncto propositionis
14
hinderstellig gemacht. Die Churmaintzische praetendirn, das die adiuncti
15
absente primario legato dessen stell einnemmen. Hinc nostri scire cupiunt,
16
wie es mit dergleichen ratione praecedentiae et titulationis ze halten. In rela-
17
tione ad Caesarem würdt referirt, waß mit denn churfürstlichen deputatis in
18
puncto verglaittung der mediatständt consultirt, auch darauff an die Schwe-
19
den gelangt und von dennselben geanttworttet worden [ 660].

20
Eodem nach Oßnabrukh avisiren wir die visita gegen denn Churbranden-
21
burgischen gsandten und waß dabei in puncto propositionis von der Schwe-
22
den und Franzosen vorhaben vorgeloffen, und in postscripto, waß wir in
23
puncto armistitii mit den Cölnischen und Bayrischen deputatis, auch den
24
Spanischen gehandlet [ 661].

25
1645 V 10
Mittwoch

40
25 Mercurii] am Rande: Caesareani ad mediatores exploratum, quid Seruien cum Suecis de
41
publicanda propositione egisset.
Mercurii 10. huius ante meridiem accessimus ad
26
dominos mediatores paucis praefati: Meminisse nos, quod in ultimo nostro
27
colloquio 26. Aprilis habito nobis spem fecissent Seruientum Oßnabrugas
28
iturum et cum Suecis de conformanda et publicanda propositione acturum.
29
Illum rediisse proxima sabbati, venire igitur nos exploratum, si quid boni
30
reportasset. Non enim credere nos, quod post tot reiteratas pollicitationes et
31
sublata omnia obstacula denuo moras nectere velint Galli. Adesse utrinque
32
deputatos electorales, alios imperii principum et statuum deputatos; adfutu-
33
ros 15. huius ipsos imperii deputatos ordinarios cum pleno iure consultandi,
34
votandi et concludendi. Electorem Treuirensem plenae libertati restitutum
35
et in gratiam Caesaris receptum. Nihil superesse, quam ut Galli fidem exsol-
36
uant suamque tandem proferant propositionem.

37
Tum dominus nuncius: A Gallis sibi adhuc nihil de Seruienti expeditione
38
significatum, decreuisse se tamen a meridie ipsos conuenire et denuo ad fa-
39
ciendam propositionem adhortari. Sibi tamen aliunde innotuisse, quod

[p. 346] [scan. 394]


1
de nouo negocium hoc protrahere conentur. Rogare, si aliquid nobis inno-
2
tuerit et quibus id caussis factum, ipsis aperire velimus.

3
Respondimus intellexisse nos ex nostrorum collegarum literis Suecos qui-
4
dem plane constituisse propositionem suam publicare idque quibusdam
5
protestantium in summa confidentia pollicitos, sed a Seruiento penitus ab
6
huiusmodi proposito deductos; negare se iam ad propositionem deuenire
7
posse ob rationes illas supra enumeratas, quas non solum ordine exposui-
8
mus, sed et pro meliori mediatorum informatione adiecimus, quibus modis
9
tam friuolae obiectiones refutari possint et debeant. Inprimis haec duo incul-
10
cauimus: Primo aduertere debere Gallos, ne sua tergiuersatione caussam ordi-
11
nariis deputatis dent relicto Munsterio recta Osnabrugas abeundi, quod
12
absque dubio Sueci promittant statim ad illorum praesentiam propositio-
13
nem suam publicatum iri. Rem enim huc deuenisse, ut status imperii Gallo-
14
rum amicitiam haud magni facere incipiant. Deinde per illam deputati ordi-
15
narii cum sui circuli deputatis communicationem de propositis materiis
16
supratactam omnem difficultatem circa exclusionem aliorum motam e
17
medio tolli. Posse dominos mediatores haec talia quasi ex se non faciendo
18
mentionem, quod a nobis didicerint, Gallis data occasione insinuare.

19
Ad ea Venetus: Id vero libenter, inquit, facturi sumus, nam re uera Gallorum
20
res in Germania vehementer declinare incipiunt et, si cladem aliquam acci-
21
pere Turrenium contingeret, pessimo loco futurae essent. Econtra haeretici
22
magnos faciunt progressus ac timendum est Ragoczium arma sua cum Tor-
23
stensonio coniuncturum, quamvis dicatur Turcum id nolle; si tamen Turcus
24
etiam hac de caussa se contra Ragoczium moueat, bellum atrox et funestum
25
in ipsa Hungaria plantari continget. Itaque rationem habent multam, cur
26
tandem ad pacem serio inclinare debeant. Et vero scribemus haec cum
27
proximo cursore diligenter ad aulam regiam.

28
Ad ea, quae de restitutione Treuirensis diximus – et praesertim cum ego pro-
29
ducta prima Gallorum propositione ostendissem ipsos postulasse, ut restitue-
30
retur plenae libertati et omnibus suis terris per illa verba ’que monsieur
31
l’électeur de Trèves soit mis entièrement en liberté et restabli en la possession
32
de touts ces estats, biens et dignitez‘ etc., igitur, cum iam Caesar omnia ex
33
ipsorum voto praestitisset, conuenire, ut ipsi Philippiburgo

41
Der Bau der speverischen Festung Philippsburg bei Bruchsal war 1615 von Bischof Philipp
42
Christoph von Sötern begonnen worden. 1644 war Pbilippshurg von französischen Truppen be-
43
setzt worden.
et episcopatu
34
Spirensi aliisque ad eum spectantibus decedant – dixit Venetus: veramente,
35
se l’Imperatore ne facesse questa domanda, gli Francesi si trovassero molto
36
in stretta e non saprebb〈ero〉 che fare. Et haec cum mediatoribus.

37
1645 V 12
Freitag Freytags, den 12. huius, von Oßnabrukh berichten, waß
38
deren von denn Churbrandenburgischen movirten mediation halber bei
39
denn Oßnabrukhischen tractaten in obacht ze nemmen. In relatione ad Caesa-
40
rem würdt deß Dr. Stenglins constitution wegen außgesprengter und den

[p. 347] [scan. 395]


1
Franzosen an die handt gegebner obiectationum wider die reichsdeputation
2
referirt. Item, waß die statt Oßnabrukh abermahl vor eine turbation in
3
puncto religionis vorgenommen [ 662].

4
Eodem referirn wir ad Caesarem allen obprotocollirten verlauff mit den
5
Churcölnischen, Bayrischen und Brandenburgischen gsandten. Sodann auch,
6
waß mit denn mediatorn weiter gehandlet und von denn Franzosen aber-
7
maln in auffzügliglicheit gesetzt worden, in beanttworttung der nechsten
8
zweyen Kayserlichen bevelchen [ 663].

9
Eodem communiciren wir solches auch nach Oßnabrukh, mit bericht, wie es
10
mit den adiunctis in caussa absentiae primariorum ze halten [ 664].

11
Eodem schreiben wir auch solche bewandtnus an duca Savelli [ 665].

12
1645 V 13
Samstag

39
12 Sambstag] am Rande: Leßle kombt nach Rom.
Sambstag, 13. huius, empfangen wir schreiben vom
13
duca Savelli de 22. Aprilis, darinn er deß Leßle

41
Walter Leslie (1606–1667), Reichsgf. 1637, kaiserlicher General.
ankunfft zu Rom und
14
werbung beim Papst berichtet [ 666].

15
1645 V 14
Sonntag

40
15 Dominica] am Rande: Hispanorum conferentia cum Caesareanis.
Dominica 14. huius conuenerunt nos Hispani. Venisse
16
heri ad se mediatores et primo quidem nuncium, postea etiam Venetum. Ex
17
modo proponendi et sermones serendi apparuisse ipsos destinata Gallis
18
opera venire, ut tentarent, an cum Hispanis ad suspensionem armorum deue-
19
niri possit. Primo post aliqua vagabunda enarrasse, quod mox indicato ipsis
20
Seruienti reditu Oßnabrugis utrosque plenipotentiarios Galliae adierint ad-
21
hortando ipsos perquam diligenter, ut tandem rebus tractandis initium face-
22
rent. Sed responsum non potuisse conuenire per omnia inter ipsos et Suecos
23
circa punctum religionis, qua de re referri oportuerit ad regem; itaque quoad
24
res Germanicas nihil peragi posse, donec responsum Parisiis adueniat. Interea
25
tamen, cum ab ipsis mediatoribus suggereretur, an eapropter etiam res
26
Hispanicas differri oporteret, dixisse Gallos se quidem perlibenter ad eam
27
tractationem deuenturos, sed Hispanos in sua nupera responsione tantum
28
circa generalia vagari, ut nulla inde rebus tractandis aut componendis initia
29
fieri possint, nec tamen abnuere, quin ipsi mediatores sua sponte tentarent, an
30
ad aliquam tractationem posset deueniri. Ni igitur graue sit Hispanis, posse
31
mediatores forte aliquam ostendere viam.

32
Ad haec Hispanos respondisse suam responsionem scripto ita expositam, ut,
33
si Galli animum ad pacem applicatum haberent, nulla sit futura difficultas
34
ineundi tractationem. Ipsos fuisse primos, qui rupta pace bellum intulerint,
35
terras regis catholici occuparint, primos etiam esse debere, qui restitutione
36
occupatorum initium pacificationi faciant. Nunquam aliter inter duas hasce
37
coronas tractatum, id quod latissime adductis multis exemplis ostenderint.
38
Aperire igitur se debere Gallos, quid circa hoc facturi sint.

[p. 348] [scan. 396]


1
Sed mediatores statim ad alia digredi caepisse. Et maxime Venetum, instare
2
tanta pericula a Turco Italiae et singulariter prouinciis regi catholico addic-
3
tis, sibi videri ante omnia cogitandum fore de pace Italiae stabilienda. Huic
4
propositioni cum Hispani opponerent nullam hic esse difficultatem, eam
5
pacem in una hora confici posse, regem catholicum paratum promptumque
6
esse omnia, quaecunque in Italia ex alienis statibus occupasset, pristinis
7
dominis restituere, etiam ipsas Vercellas

41
Vercelli (Piemont), 1638 von den Spaniern erobert.
, quas tamen optimo iure retinere
8
posset utpote occupatas propter conspirationem hostilem, quam Sabaudus
9
cum aliis nonnullis contra ipsum praeter ius et fas fecissent, modo etiam
10
Galli pariter omnibus eiusmodi locis praesidia sua deducerent, econtra
11
Venetus dicere difficultatem fore circa Casalem

42
Casale, Hauptfestung im Hgt. Montferrat, seit 1629 von französischen Truppen besetzt.
, quam Galli ob stabilimen-
12
tum pacis Italicae retenturi viderentur. Cui responsum hoc ad pacem con-
13
seruandam nihil facere, potius fore, ut deiiciantur propugnacula et solo
14
aequentur. Satis enim constare nec Sabaudum nec Mantuanum

43
Carlo Gonzaga (1629–1665), Hg. von Mantua 1637, bis 1649 unter der Vormundschaft seiner
44
Mutter Maria Gonzaga (1609–1660).
ferendis
15
sumptibus esse, quibus arcem hanc aduersus vim externam sustentari
16
oporteret. Itaque aemulationem utriusque regis et reliquorum Italiae statu-
17
um nulla re commodius tolli posse quam fortificationum demolitione.

18
His ita per longas ambages ultro citroque disputatis conticuisse nuncium,
19
sed respectantem ad Venetum, quasi aliquid ab illo dicendum restaret. Hunc
20
igitur, nouam de suspensione armorum exorsam esse propositionem. Hacte-
21
nus tanto tempore frustra hic permansum et videri quasi in dies noua obsta-
22
cula in medium adferri. Interea pericula non solum a Turco, sed etiam a pro-
23
testantibus in dies augeri, ut summopere dolendum sit duorum potentissi-
24
morum regum collisione propemodum spem omnem abrumpi conseruan-
25
dae christianitatis; sibi videri tantis malis initio remedium a suspensione ar-
26
morum quaeri et inueniri commodissime posse. Si animus regis catholici
27
hinc non abhorreret, forte et Gallos haud difficulter assensuros. Ad ea
28
Hispani, rem miram esse, quod toto eo tempore, quo anno superiori et prae-
29
senti palam erat potentissimos exercitus terra marique a Gallis, Olandis,
30
Suecis contra regem catholicum, Caesarem totamque domum Austriacam
31
conscribi, in campum educi, clades quaquaversus funestissimas inferri, nun-
32
quam huius rei vel ullo verbo facta mentio fuerit; nunc demum caeso Gallo-
33
rum exercitu et rebus ipsorum per Germaniam pessum euntibus tales fierent
34
propositiones, quibus et Caesari totam hostium molem supervenire et regis
35
catholici partes vehementer debilitari necesse sit. Quaestionem hanc tam
36
facilem non esse, sed multis implicatam difficultatibus et quae prolongandae,
37
non promouendae pacificationi ansam dare possit. Debere Gallos potius ad
38
ipsa pacis media descendere. Venetum igitur, cum videret frustra se laborare,
39
mox Gallos excusasse, quod ipsi nihil tale postulauerint. Loqui ipsos quidem
40
de armistitio, sed eo, quod vel ad centum annos durare possit.

[p. 349] [scan. 397]


1
Nos pro communicatione egimus gratias et horum omnium memores futu-
2
ros. Latere absque dubio affectum Gallis potius quam Caesari et regi
3
catholico addictum, itaque caute agendum fore. Tum Saauedra, sibi hoc loco
4
visum dominos mediatores nimis clare affectum suum erga Gallos prodidisse.
5
Et ipsum nuncium, cum Veneto maturius aliquanto venisset, caepta confa-
6
bulatione de victoria contra Gallos in Franconia obtenta

42
Zu Turennes Niederlage bei Mergentheim am 5. Mai 1645 vgl. F. W. Barthold II S. 509f.
in huiusmodi
7
prorupisse verba: victoria haec effectus bonus est ex mala caussa. Nam dux
8
ille Bauariae hactenus simulauit neutralitatem eamque ubivis magno feruore
9
ambiuit, adeo ut excercitus Gallicus quasi nihil sibi ab ipso metuendum esse
10
persuasum haberet; hanc igitur occasionem arripuit et inopinatos aggressus
11
fugauit.

12
1645 V 15
Montag

40
12 Montags] am Rande: Volmar ad Bauaros de electoris intentione negociandi cum Gallis
41
super ncutralitate.
Montags, den 15. huius, nachmittag hab ich per me die
13
Churbayrischen visitirt und inen im namen ihres gnädigsten herrn zu der
14
erlangten victori in Frankhen gratulirt. Solchen anlaß zwar genommen,
15
darmit ich von inen heraußlokhen möcht, waß sie am vorgehenden tag bei
16
denn Franzosen verrichtet hetten. Wie dann nach lang gehaltnem discurs
17
entlich der von Haßlang darmit heraußgangen, sagendt, werend gestern bei
18
denn Franzosen gewesen der ursachen, sie hetten von ihrem herrn ein
19
schreiben vom 3. diß datirt zwar, aber erst vergangnen zinstags vorige
20
wochen empfangen, innhalts, daß sie zu denn Franzosen gehen und noch-
21
mals alles fleiß ermahnen wolten, mit ihrer proposition dermaln heraußze-
22
gehen und die fridenstractaten lenger nit aufzehalten. Nun hetten sie dem-
23
zufolg am mittwoch hernach bei inen umb audientz ansuechen lassen wöllen
24
und allein erkundigen lassen, ob es vordrist mit dem predicat excellentz sein
25
richtigkheit haben würde. Dann uff solchen fahl hetten sie bevelch, etwas bei
26
inen im namen ihres herrn mundtlich zu verrichten. Dieweiln aber eben sel-
27
ben abendts die zeittung wegen deß Turraine niderlag einkommen, hetten
28
sie darmit inngehalten, darmit es nit daß ansehen hab, als begehrte man sie
29
gleichsamb zu illudiren, solches folgendts mit herrn bischoffen von Oßna-
30
brukh communicirt und auß dessen rath, weil sie onedaß schon nachricht
31
gehabt, das bei inen solche visita verrichtet werden solte, gestrigen sontags
32
sich zu inen begeben und allein obigen innhalt inen angebracht. Sie hetten
33
sich darauff aller willfahrigkheit erbotten und den verzug allein mit deme
34
entschuldigt, daß die Schweden ohne verwilligte verglaittung der mediat-
35
ständen mit ihrer proposition nit herauß wolten. Und hette der Servient
36
endtlich gesagt, sie wollen nit hoffen, daß dise rencontre die tractatus pacis
37
hindern solte. Darauff sie, Churbayrische, geanttworttet, nein, sondern es
38
solls billich mehrers befürdern, wie dann ihr gnädigster herr nichts anders
39
suechte, dann daß ehistmüglich ein friden beschlossen werden möchte.

[p. 350] [scan. 398]


1
Ich sagte inen auch, waß der nuncius apostolicus sich gegen denn Spani-
2
schen vernemmen lassen, victoriam hanc esse bonum effectum ex mala
3
caussa, quod etc. ut supra. Darauff gaben sie anttwortt, sie wüßten von
4
keiner neutralitet nichts, inen were allein de armistitio ze tractirn bevohlen
5
gewest, wie sie auch nichts anders sollicitirt hetten. Von des patris confes-
6
soris ihres herrn negociato zu Pariß

39
P. Johann Vervaux SJ (1586-1661); zu seinen Verhandlungen in Paris vgl. F. Dick-
40
mann
S. 235 und die Literaturangaben S. 551, sowie K. Schweinesbein S. 181 ff.
sei inen gantz nichts bewußt. Daher
7
hab ich anlaß genommen, inen in confidentia ze communicirn, waß der Hol-
8
lendisch ambassador von Pariß

41
Willem van Liere, Herr von Oosterwijk.
an sein obern deßwegen sub 22. Aprilis
9
geschriben, auß wölchem sie sehen möchten, wie die Franzosen Ihrer Chur-
10
fürstlichen Durchlaucht dise action so verhaßt hindurchziehen und außlegen
11
thüend und noch folgendts thuen werden.

12
1645 V 16
Dienstag Vorgehenden sontags hatt der Churbrandenburgische
13
gsandt graf von Wittgenstain sambt seinen adiuncten herrn grafen von Nassau
14
besucht, und weil ich wegen leibsindisposition nit dabei sein könden, haben
15
sie mich hernach absonderlich zinstags, den 16. huius, besuecht, da mir der ad-
16
iunctus

42
Wohl Johann Friedrich Frhr. von Löben.
, so die red gefüert, auch die excellentz wie ich hingegen dem herrn
17
grafen, aber denn adiunctis nit gegeben.

37
17 Discursus] am Rande: Graf von Wittgenstain entdekt die von Churbayern vorhabende
38
neutralitet und verlassung des haußes Österreich.
Discursus erant varii, und under an-
18
derm ließ sich der graf vermerkhen, wann er nach Oßnabrukh komme, ein
19
mittel ze finden, damit den Stralsundtischen streittigkheiten möchte abgeholf-
20
fen werden, wie auch im übrigen underschiedliche rationes ze remonstriren,
21
warumb sie, Schweden, mit der proposition lenger nit zurukhhalten solten.
22
Und als ich ime dabei sagte, man solte sich wol vorsehen, dann die Franzosen
23
wurden sonder allen zweifel zurukhhalten wollen, biß sie wider mit einer
24
armada in Deütschlandt gefaßt, sie werden ietzt wol sehen, wie übel sie
25
gethan, daß sie die von Churbayern offerirte suspensionem armorum nit
26
acceptirt, anttworttet der graf darauff, jawol neutralitet und protection für
27
sich, den churfürsten von Cöln, den Schwäbischen, Frankischen und West-
28
fahlischen craiß. Ego replicabam, von der suspension wüßte ich wol, es
29
wolten aber die Churbayrischen gesandten ein mehrers nit gestendig sein.
30
Hierauff der graf, er halts einmal vor wahr, dann er gestern einen discurs
31
gehört, daß er daran nit zweiflen köndt. Diß ding hette schon lang gewähret,
32
und hette Bayern schon zu Nürenberg daß votum gefüert, man solte sich
33
vom hauß Österreich absöndern, mit deme auch daß Colnische votum, doch
34
etwas dubios, durchgangen. Ego, waß hatt dann daß guett fromb hauß
35
Österreich verschuldt, daß mans also abbandonirn soll, ists nit ein standt deß
36
reichs sowol als andere? Ille, freylich wer es die höchste unbillicheit. Also er

[p. 351] [scan. 399]


1
und seine zugeordnete solche consilia zum höchsten ze improbirn angefan-
2
gen.

3

37
3 Dinstags] am Rande: Seruient instigat Suecos ad protelandam propositionem, donec
38
statibus mediatis accessus tribuatur.
Dinstags, den 16. huius, berichten die von Oßnabrukh, daß sie weiter
4
nachricht empfangen, obzwar die Schweden mit vorwandt der mediat-
5
ständen ermanglender verglaittung die proposition ze thun sich ver-
6
waigert, daß sie doch solches nit motu proprio, sondern ad instigatio-
7
nem deß Servients gethan. Item, daß Dr. Lampadius wegen deß cammer-
8
gerichts vorschlag gethan, dahien zu sehen, wie zu mehrer berüewigung
9
desselben die statt Speyer in neutralstandt möchte gesetzt werden. Item com-
10
municiren Kayserlichen bevelch de 26. Aprilis, darin Ihr Maiestät den streit
11
wegen der mediatständt widerumb auff einrathen der churfürstlichen, auch
12
anderer ständen deputirten remittirn, mit beylegung ettlicher rationum,
13
warumb die extensio amnestiae nit weiter dann auff annos 1630 in temporali-
14
bus und 1627 in ecclesiasticis ze passirn [ 667].

15
Eodem remittiren wir nach Oßnabrukh ihr vorige communicirte relation
16
mit communication, waß die Spanische an unß gelangen lassen und daß
17
besorglich zu Oßnabrukh die religionsgravamina in handlung werden auff
18
die baan gebracht werden wöllen und darumb Venedig sich nit gern in
19
solche mediation einschlagen [ 668a].

20
1645 V 17
Mittwoch Mittwochs, 17. huius, vom duca Savelli, daß er mit
21
herrn Lesle in starkher action pro subsidio Caesari ferendo apud pontificem
22
begriffen [ 668b].

23
Mittwochs, den 17. huius, empfangen wir von Wien Kayserliches recepisse
24
sub dato 3. diß über unser relation vom 14. Aprilis [ 669].

25
1645 V 19
Freitag

39
25 Freytags] am Rande: De Gallorum astutiis contra propositionem.
Freytags, den 19. huius, referirn wir ad Caesarem, waß
26
hieoben von denn Spanischen angebracht, daß die verlengerung der proposi-
27
tion sowol zu Oßnabrukh als allhier allein durch die Franzosen causirt, die
28
Schweden per suum residentem

40
Schering Rosenhane.
deßwegen abermaln bey denn Franzosen
29
instantz gethan, waß die Churbrandenburgischen sich wegen befirderung
30
der proposition bei denn Schweden, auch ersinnung eines mittels wegen der
31
mediatstanden verglaittung in ihrer gegen unß verrichten visita erbotten,
32
waß für difficulteten wegen der reichsdeputation emporgehen wollen, deß-
33
wegen Ihr Maiestät die Österreichischen deputatos fürderlich hieher verord-
34
nen wolten, waß die Churbayrischen gesandten bei ihrer den 14. huius gegen
35
den Franzosen verrichter visita gehandlet ze haben vorwenden, daß eodem
36
die Pfaltzischen gsandten

41
Philipp Streuff von Lauenstein (gest. 1647); Dr. Joachim Camerarius (1603–1687), kur-
42
pfälzischer und schwedischer Rat; Dr. Jonas Meisterlin, pfalz-simmerischer Rat.
allhier anlangen werden, de 18. huius [ 670].

[p. 352] [scan. 400]


1
Eodem communiciren wir auch solches alles nach Oßnabrukh mit remission
2
der ihrigen [ 671].

3
Eodem communiciren die von Oßnabrukh weitern verlauff, waß mit denn
4
electoralibus super puncto salui conductus pro mediatis vorgangen. Item,
5
daß die protestierende insgemein die intention des Frankfurtischen syndici

42
Dr. Zacharias Stenglin.

6
secundirn, die Schwedischen selbige merklich an sich zihen, daß die translatio
7
oder coniunctio tractatuum denn Schwedischen nit werde gefällig sein [ 672].

8
Eodem respondirn wir dem duca Savelli [ 673].

9
Eodem schreiben wir an Churmaintz, umb die reichsdeputatos hieher zu be-
10
fürdern wie auch sein aigne gesandtschafft hieher ze ordnen [ 674a].

11
1645 V 23
Dienstag

38
11 Dinstags] am Rande: Caesar urget, ut Galli propositionem facere cathegoricam indu-
39
cantur.
Dinstags, den 23. huius, empfangen wir a Caesare
12
schreiben vom dato Wien, 10. diß, uff unser relation de 21. Aprilis. Referirn
13
sich uff vorgehende bevelch, man soll insistirn, die Franzosen ad cathegori-
14
cam propositionem ze treiben, hingegen aber unserseits inmittelst einige
15
hypotheticam propositionem nit hinaußgeben, im übrigen werde Chur-
16
maintz seine deputatos zu schikhen ersucht werden [ 674b].

17
Eodem empfangen wir von Oßnabrukh communication relationis ad Caesa-
18
rem [ 675a]. De eius materia in sequenti conferentia.

19

40
19 Eodem] am Rande: Herr Crane kombt von Oßnabrukh nach Münster. Von verglait-
41
tung der mediatständen ad tractatus pacis.
Eodem ist herr Crane von Oßnabrukh allhie gewest, und haben wir uff sein
20
begehren mit denn herrn Churcölnischen und Churbayrischen deputatis
21
(dann die Brandenburgischen waren vorigen tags nach Oßnabrukh verraißt)
22
zwar vormittag ein conferentz begehrt, die haben es aber biß uff den nachmit-
23
tag zu verschieben begehrt, auß ursachen, weil eben selbiger zheit die Chur-
24
bayrischen eine visita bei dem Servient zu verrichten vorhätten.

25
Als wir nun nachmittag umb 2 uhr bei herrn grafen von Nassau zusamen-
26
kommen , hatt herr Crane erstens die ursach seiner allherkunfft proponendo
27
eröffnet. Namblich, nachdem er und sein collega wegen deß bißhero bestritte-
28
nen punctens von verglaittung der statt Stralsundt und anderer mediat-
29
ständen mit denn Churmainzischen und Churbrandenburgischen erstens ab-
30
sonderlich, sodann auch mit ettlichen von denn fürstlichen deputatis com-
31
municirt und ihres endtlichen guettachtens begehrt, hetten zwar die fürst-
32
liche fast mehrerntheils darfür gehalten, man würde denn Schweden in
33
etwas nachgeben müessen, wiewol sie sonst nit darfür hielten, daß sie,
34
Schweden, dessen in conuentione praeliminari noch im Kayserlichen general-
35
pass befüegt weren. Die Churbrandenburgischen aber hetten gleichwol sich,
36
sonderlich der graf von Wittgenstein, vernemmen lassen, sie vor ihr priuat-
37
person weren auch der meinung, daß die Schweden in solchem begehren nit

[p. 353] [scan. 401]


1
unrecht hetten, und zweiffelten nit, ihr gnädigster herr wegen Stralsundt
2
kein bedenkhen machen werde, weil sie aber kein instruction, wüßten sie
3
sich der sachen nichts anzenemmen. Man hette den praliminaraccord ohne
4
zuthun der reichständte gemacht, so weren sie auch nit schuldig, selben manu-
5
teniren ze helffen. Deßgleichen hetten auch die Churmaintzischen sich nichts
6
cathegorice resolviren wöllen.

7
Dieweil dann die Kayserlichen gesandten solchergestalt von denn herrn chur-
8
fürstlichen deputatis in hoc puncto, denn Ihr Maiestät doch allerdings auff
9
communication mit dennselben und anderer reichsständen gewisen, so hetten
10
sie, Kayserliche gsandten, nothwendig befunden, hierunder auch mit denen
11
allhie versambleten churfürstlichen deputatis ze conferirn. Darauff hatt er
12
nach lengs alle fundamenta pro et contra erzehlt und auß denn actis außge-
13
füert, umb ze remonstrirn, daß die Schweden in solcher pretension gantz nit
14
befüegt weren. Endtlich waren ad consultandum drei fragen proponirt: 1.
15
ob die verglaittung vor die mediatständte in genere einzewilligen, 2. mit waß
16
temperament und condition solches zu geschehen, 3. ob diser sach halber
17
auch mit denn reichsstätten ze communicirn?

18
Churcöln votirt. Herr bischoff von Oßnabrukh mit beisein seines adiuncti,
19
herrn thumbpropsts von Paderborn: Man hette bei der ersten quaestion zwei
20
ding ze considerirn, 1. daß die Schweden vigore preliminaris conuentionis
21
dessen befüegt ze sein vermeinen, 2. weil sie denn auch darauff so starkh
22
verharren theten, daß man sich noch mehrer verlengerung und wol endtlich
23
einer gentzlichen zerschlagung befahren müeßte, ob dann nit uff ein tempe-
24
ramentum zu gedenkhen sein werde. Und sovil zwar daß erst membrum an-
25
langte, da weren die von herrn Crane außgefüerte fundamenta so clar und
26
offenbar, daß mit bestandt darwider nichts gesagt werden köndte noch auch
27
der Salvius solches mit all seiner kunst wurde ze mantenirn wissen. Nichts-
28
desweniger weil man mit leütten ze tractirn hab, so sich nit mit rationibus
29
beschlagen lassen, sondern ihren willen pro rationibus fürsetzen, so werde
30
man wol etwas nachgeben müessen. Der herr churfürst von Cöln hette uff
31
beschehene relation sich dahien erclärt, Sein Churfürstliche Durchlaucht
32
könden zwar nit sehen, waß die Schweden hiebei mit fueg ze begehren haben
33
solten, hetten aber auch ihres ortts nit grosse ursach, inen solches abze-
34
schlagen, weil sie dabei nit interessirt ze sein vermeinen, sondern es mehist
35
Churmaintz, Saxen, Brandenburg wegen Erfurdt, Leipzig und Stralsundt
36
treffen wurde, daher zu sehen, waß dise sich erclären möchten. Wann es aber
37
künfftig weiter extendirt und Sein Churfürstliche Durchlaucht damit zu-
38
gleich interessirt gemacht werden wolte, so wurden sie alsdann sich auch
39
ze resolviren wissen etc. Anietzt were es umb Stralsundt ze thun. In disem
40
hetten sich die Churbrandenburgischen gesandten und in specie der graf von
41
Wittgenstein newlich in seiner gegebnen visita so weit heraußgelassen, daß
42
er gesagt, köndte nit sehen, warumb umb eines oder andern particular-
43
ortts willen die fridenstractaten, daß gantze Römische reich betreffend, ver-
44
schoben werden sollen. Dann sie hetten vom Oxenstiern versicherung, wann

[p. 354] [scan. 402]


1
diser punct richtig, daß Schwedischerseitts die proposition immediate her-
2
außgeben werden solle. Doch hette er, graf, darbei auch gesagt, daß er in
3
disem puncto nit instruirt wer, sondern sei deßwegen ehist fernern bevelchs
4
gewärttig. Herr bischoff verwunderte sich, daß diser graf das werkh so
5
starkh urgiren und gleichsamb Ihr Kayserlicher Maiestät unrecht geben thet.
6
Vermeinte, man solte ime zu erkennen geben, daß Ihr Kayserlicher Maiestät
7
mainung nit sei, die tractatus hierdurch zu verhindern, sondern daß sie biß-
8
her allein der ursachen mit solcher behuettsambkeit in der sachen verfahren
9
lassen, damit der chur-, fürsten und ständen auctoritet, recht und respect
10
gegen ihren underthanen erhalten werde, indem sie es dahien gesetzt, daß
11
solche quaestion mit der interessirten chur-, fürsten und ständen aignem ein-
12
rathen decidirt werden solle. So tragen auch Ihr Maiestät dessen kein
13
schuldt, daß es sich darmit so lang verweilt und noch uff dato die Chur-
14
brandenburgischen kein instruction von ihrem herrn darüber erhalten haben
15
sollen, sondern sich allein uff ihr particularguetthalten beziehen thuend und
16
weiters den Kayserlichen gesandten mit rath nit an handt gehen wollen, dann
17
darauff kein veranttworttliches fundament gesetzt werden könde. Ferner
18
were denn Churbrandenburgischen zu gmüet ze füeren, ob sie auch verantt-
19
worttlich ze sein erachteten, daß in diser materi, da fast so vil particularinter-
20
essi gemacht werden könden, als stände im reich seind, daß die Kayserlichen
21
gesandten und der wenigen ständen anwesende deputati sich dessen in uni-
22
uersum sine commissione et mandato omnium ze unterfangen haben sollten?
23
Dieweil es aber dißortts, wie vorgemeldt, principaliter umb die statt Stral-
24
sundt ze thuen und sodann die Churbrandenburgischen gesandten dabei we-
25
gen ihres principals kein bedenkhen hetten, so finden die Kayserlichen,
26
auch die allhie anwesende Churcölnischen und Bayrischen gesandten eben-
27
mässig kein ursach, daß man darmit lenger innhalten, sondern vilmehr in
28
solchenn passum einwilligen solte; man thete derwegen der Churbranden-
29
burgischen erclärung erwartten, weil es bei inen allein stehen thet.

30
Ad secundam quaestionem. Wa man künfftig die bewilligung in genere ze
31
thuen, weren dabei folgende temperamenta zu beobachten: 1. Daß solches
32
sine praeiudicio statuum immediatorum geschehe. Deßwegen graf von Witt-
33
genstein auch mit Seiner Fürstlichen Gnaden conferirt und gesagt, daß von
34
diser condition gegen ime von unß, den Kayserlichen, und dem Venetiani-
35
schen gesandten bei seiner gegen ime verrichter visita were gedacht worden.
36
Darauff herr bischoff gesagt, wanns also zu verstehen, daß es nit in prae-
37
iudicium constitutionum imperii, iuris territorialis statuum gemeint, ob ge-
38
neigt sein; so graf von Wittgenstein mit ja beanttworttet hette. 2. Daß man
39
vordrist versichert sei, wann diese salui conductus hinaußgeben, daß imme-
40
diate hernach die propositio eröffnet werden soll. 3. Were ein designatio pro
41
quibus etc. zu begehren, dann man köndts in infinitum nit bewilligen.

42
Ad tertiam quaestionem. Halte nit darfür, daß die reichsstätte oder auch
43
anderer anwesender ständen deputati dergleichen communication zu begeh-
44
ren, dann es were dem Regenspurgischen reichsabschiedt zuwider. So sei

[p. 355] [scan. 403]


1
ze considerirn, wann mans anietzt anfange, daß es zu einem praeiudicio und
2
grosser confusion der reichsdeputation in allen künfftigen tractatibus gerai-
3
chen werde. Inmaassen bei einer nechst mit unß vorgehabten consultation
4
auch dahien geschlossen worden, daß man mit beyziehung der craißdeputa-
5
ten zu den consultationibus biß uff ankunfft der reichsdeputation innhalten
6
solte. Die reichsstätte werden in specie zu dergleichen verglaittung der
7
municipalstätten gern einrathen, umb ihr corpus Anseaticum wider zu er-
8
gentzen und sonst mehrer verknüpffung mit andern stätten ze machen. Mit
9
beschluss dises discurs haben Sein Fürstliche Gnaden auch ein schreiben,
10
von denn Wetterauischen und Westerwaldischen grafen an Churcöln abgan-
11
gen, communicirt innhalts, daß selbige auch wegen ihrer im reich herge-
12
brachter session und stimm ihren gsandten zu disem congress abordnen
13
wollen, mit anzeig, wie Ihr Churfürstlicher Durchlaucht selbige zu beantt-
14
wortten were eingerathen worden, daß es namblich dessen nit beduerffte,
15
seitemaln der reichsgrafenstandt onedas ein deputatum in der reichsdeputa-
16
tion und durch denselben ihr interesse negocirn lassen köndt. Und dieweil
17
herr Cran in seinem vortrag auch vermeldt, daß die Hessen Casselische gsand-
18
ten sich stetigs an die Schwedischen henkhten und denenselben gleichsamb
19
als assessores beistendig weren, ob nit deßwegen eine andung gegen inen
20
vorzenemmen, respondet dominus episcopus, es were kein mittel, solches
21
abzustellen. Man müßt es gehen lassen. Endtlich ist auch vorgefallen, daß
22
man vernemme, ob weren die stände zu Oßnabrukh willens, anstatt des
23
decani zu Sanct Johann

44
Raban Heistermann.
auß inen selbst eine mediationem internunciam
24
zu erkiesen, durch wölche die ein- und anderseits gefaßte resolutiones kön-
25
dten utro citroque überbracht werden. Hierüber sagt herr bischoff, es were
26
zwar ein bedenkliche sach, man werde aber pro nunc nit wol anderst thuen
27
könden, doch müeßte man wol auffsehen, wie und wölche hiezu zu gebrau-
28
chen.

29
Churbayerischer votirt. Sie betten noch heüt bei besuechung deß Servients
30
(darvon sie sonst unß weder vor noch hinach weiter im geringsten nichts
31
gesagt) verstanden, daß die Schweden beraits dahien sich resolvirt, daß auff
32
bewilligung deß salvi conductus für die statt Stralsundt die proposition
33
heraußgeben werden sollen. Und er vermeinte, man solt dessen kein so groß
34
bedenkhen haben. Sie, Churbayrische, hetten newlich darvon mit denn
35
Churbrandenburgischen geredt, die sich uff erwarttung eines curriers, der
36
den 16. huius, verstehe stylo veteri, ankommen werde, bezogen. Nachdem
37
sie nun anietzt vernemmen, daß es mit diser verglaittung ein universalwerkh
38
sein solle, weren sie so weit nit instruirt. Waß aber Stralsundt anlangte, het-
39
ten sie kein bedenkhen, daß man darmit willfahren soll, doch daß man dabei
40
sich nit auff die preliminarconvention oder Kayserlichen generalpass be-
41
ziehe. Man möcht also denn Schweden die offerta thuen, solchen pass pro
42
Stralsundt zu ertheilen, wann sie hingegen sich erclären, alsdann one eini-
43
gen anstandt und quasi eodem momento die proposition zu eröffnen. Er-

[p. 356] [scan. 404]


1
furdt und Leipzig betreffend, wiewol sie darauff in particulari nit instruirt,
2
vermeinten iedoch, wanns dahien käme, möcht mans gleich wie mit Stral-
3
sundt halten. Wegen beyziehung der reichstätten etc. wie Cöln, endtlich we-
4
gen der deputation pro internunciis vermeinten, daß es durch die adiunctos
5
beeder churfürstlichen deputaten geschehen köndt. Wegen der Casselischen
6
anhang bei denn Schweden sei vergeblich, sich zu bemühen, wie Cöln.

7
Nach anhörung diser votorum haben wir einen abstandt genommen und vor
8
unnöthig gehalten, vil dabei zu erinnern. Derentwegen herr Crane die puncta
9
kurtzlich recapitulirt, sich der gegebnen guettachten bedankht und erbotten,
10
zu seiner zurukhkunfft uff Oßnabrukh zu sehen, wie ein und anders möchte
11
zu werkh gestellt werden.

12
Folgendts hatt herr bischoff ettlich puncten communicirt, wie [ 675b]
13
apud acta zu sehen, derentwegen eine conferentz mit denn Churmaint-
14
zischen angestellt wer, mit begehren, ob wir etwas dabei erinnern wol-
15
ten. Wir haben es aber dabei bewenden lassen. Darauff sagte er, wie sie
16
sehr anstüenden, wie es uff ankunfft deß newen Spanischen gesandten

44
Conde de Peñaranda.
, auch
17
deß duca di Longovilla mit entgegenschikung der gutschen ze halten zwi-
18
schen den churfürstlichen und dem Veneto; hette deßwegen bereits durch
19
herrn nuncium einen anwurff thuen lassen und so vil erclärung erhalten, der
20
Venetus sagte, wann er allein simplex legatus wer, so wüerdts wenig difficul-
21
tet haben, dieweil er aber nomine suae rei publicae officio mediatoris fungi-
22
ren thet, so köndt er nichts nachgeben. Wolte nit hoffen, daß die herrn chur-
23
fürstlichen ime etwas disreputirlichs zumuetten solten. Und da es geschehe,
24
wuerde er ehender hinweegraisen und sich der mediation gantz begeben
25
müessen. Begehrte deswegen unsers raths. Ihr Kayserliche Maiestät hetten
26
unß bevohlen, dahien ze sehen, daß die churfürstliche praeeminentz mante-
27
nirt werde, obs nit der weeg, daß wenigst quoad hunc actum beeder media-
28
torn gutschen qua talium der vorgang gelassen und alsdann erst die Kayser-
29
lichen und andere gesandten hernach geordnet würden. Wir sagten, es were
30
unß die frag zu schwer und trügen sorg, daß auch dises mittel nit werde
31
zu practicirn sein. Dann wann wir, Kayserliche, schon darin willigten, so
32
wüerden doch die beede cronen darzu nit verstehen, wolten iedoch der
33
sachen nachdenken und, weil wir onedaß zu denn Spanischen gehen
34
müeßten, hören, waß ihr meinung wer.

35
Wir seind demnach post abitum dominorum electoralium gleich zu ermeld-
36
ten Spanischen gangen und haben inen communication gethan, waß wegen
37
verglaittung der mediatständen vorgeloffen. Die dann auch darfürgehalten,
38
man soll uff den gesetzten vorschlag darmit einwilligen. Waß aber die künff-
39
tig einholung anlangte, sagten sie, daß es weder unß noch inen wuerde thun-
40
lich sein und sonder zweifel die Franzosen sich keinesweegs dazu verstehen
41
wöllen. Vermeinten, die beede competirende solten alternatim ein theil zu
42
hauß bleiben, der ander theil aber die incontri verrichten. Wer aber der erste
43
sein solt, sorte dirimi posse.

[p. 357] [scan. 405]


1
1645 V 24
Mittwoch Sequenti die mercurii 24. huius accessimus dominos
2
mediatores, quemadmodum pridie cum electoralibus constitueramus. Ac pri-
3
mo omnium ipsis obtulimus saluum conductum a Caesare nobis transmissum
4
pro barone Rorteio nomine regis Gallorum in Sueciam ituro hacque occa-
5
sione significauimus nos heri literas a legato Caesareo in Hispaniis agente

43
Francisco del Carretto.
ac-
6
cepisse, quibus ille ostenderet se nuda illa liberi transitus promissione a rege
7
facta contentum esse non posse nosque rogare, ut cum ipsis mediatoribus
8
ageremus denuo, operam suam interponerent, quo ipsi a curia Parisiensi sal-
9
uus conductus in scripturam redactus transmittatur. Igitur, ut huic petitioni
10
fiat satis, orare nos, eo nomine Gallos interpellare vellent, maxime cum
11
videant Caesarem tam benigne Rorteio in simili genere gratificatum fuisse.
12
Post haec subiunximus meminisse nos, quod in ultimo colloquio nobis dixis-
13
sent Gallos quoad difficultatem, quae ratione propositionis inter ipsos et
14
Suecos intercessit, noua mandata Parisiis expectare; cupere nos scire, an cum
15
hesterno cursore aliquid supervenisset et an ad propositionem deuentum iri
16
spes sit, nam ex nostra parte diligenter in id incumbi, ut omnia obstacula
17
tollantur. Fuisse nos heri una cum electoralibus, una et tandem decreuisse
18
adsentiendum esse Suecis quoad saluum conductum pro ciuitate Stralsun-
19
dana. Etsi enim deputati Brandeburgici ob defectum mandati se hactenus
20
excusauerint, tamen non obscure significare sibi hoc aequum esse videri.
21
Itaque, cum maior pars reliquorum deputatorum huc inclinet, nostros in eo
22
futuros, ut Suecis hunc offerant saluum conductum ea tamen conditione, ut
23
absque mora simul ipsorum propositio edatur. Non igitur caussam habitu-
24
ros, nec etiam Galli diutius rem ex parte sua protrahent.

25
Ad ea domini mediatores, se Rorteio saluum conductum Caesaris tradituros.
26
Caeterum eius abitum non tantopere accelerari, deesse enim viaticum; iussos
27
Auausium et Seruientum ipsi numerare tria aureorum millia, sed alterum
28
pecunias se habere negare, alterum dicere mille quingentos sufficere posse.
29
Itaque, cum neuter id faciat, quod iussus erat, Rorteium se expedire non
30
posse. De petitione domini marchionis de Caretto se quidem cum Gallis
31
locuturos et ad aulam regis scripturos, sed mirum esse hanc moueri difficul-
32
tatem, cum iuxta responsum pridem nobis insinuatum caussa nulla subsit,
33
qua de securitate transitus dubitare debeat. Solum id requiri, ut diem aduen-
34
tus sui super confinibus Galliae significet, statim missum iri obuiam mini-
35
strum regium ex nobilitate, qui aduenturum expectet, suscipiat ac per totam
36
Galliam secure deducat, quemadmodum nuperrime comes Pineranta deduc-
37
tus fuerit. Et vero dictum marchionem iam ad nuncium apostolicum

44
Niccolò Guidi di Bagno.
Lute-
38
tias literis datis pro praestito officio gratias egisse atque oblatum conducendi
39
modum acceptasse. Regessimus nos, at vero militem Gallicum iam ultra
40
Galliae confinia in Belgio, in Germania, in Italia versari. Itaque opus fore, ut
41
vel hac de caussa literae securi transitus dicto marchioni concedantur. Con-
42
fessi sunt domini mediatores aequum hoc esse.

[p. 358] [scan. 406]


1
Ad quaestionem nostram de mandatis Gallorum responderunt non potuisse
2
fieri, ut cum hesterno cursore aliqua supervenirent, cum nimis breue spa-
3
cium temporis effluxerit, quo se ad regem scripturos receperint. Libenter se
4
tamen intelligere, quod obstaculum illud de saluo conductu Stralesundano-
5
rum sublatum iri dixerimus, idque se Gallis significaturos. Et non se dubi-
6
tare, aiebat Venetus, quin Sueci hoc obtento propositionem suam edituri
7
sint.

8
Deinde cum pluria de contentis circa materiam religionis inuicem a nobis
9
dicerentur nosque innueremus subuerendum esse, ut ne protestantes cum
10
Suecis in nouum faedus coeant, respondit Venetus de eo vero non esse
11
dubitandum. Iactari palam sermones, nisi pax ad modum a Suecis prae-
12
scriptum componatur, nihil protestantibus restare, quam ut cum his se con-
13
iungant. Et cum nos diceremus nihil hinc periculi fore, modo catholici unitis
14
viribus et animis se quoque coniungerent,

42
14 hinc] am Rande: Domini mediatores indicant, quae Bauari super armistitio proposuerint
hinc occasione arrepta domini
15
mediatores se mutuo respicientes et prior nuncius, non se intermittere posse,
16
quin nobis exponerent, quae nuper admodum a deputatis domini electoris
17
Bauariae ipsis fuissent proposita circa materiam suspensionis armorum inter
18
suum principem et Gallos. Cumque ea commemorare caepisset, Venetus
19
postea latius prosecutus recto casu propositionem Dr. Krebsii verbis qui-
20
dem Italicis, sed hoc sensu recitauit: Venit, inquit, ad me praeterita die iouis
21
ille doctor et huiusmodi oratione me allocutus est: Accepimus a serenissimo
22
nostro principe mandata, ut Excellenciae Vestrae indicaremus ipsum hacte-
23
nus in id unice incubuisse, qua ratione pax honesta et aequabilis quam celer-
24
rime componi posset. Et quamvis regis christianissimi exercitum nuper in
25
Franconia dissipauerit et fugauerit, nondum ille tamen pacis desiderium,
26
quocunque tandem modo obtineri posset, abiecit, quin imo tanto magis pro-
27
sequi studium hoc decreuit. Rogat autem serenissimus meus Excellentiam
28
Vestram, ut instantissime cum Gallis agat, ne diutius tam salutare negocium
29
protrahant, sed propositionem suam edant atque, ut commodius negocium
30
deinde totum tractari queat, in armorum suspensionem cum sua serenitate
31
consentiant. Nam quod ad ipsam propositionis materiam attinet, ea non vide-
32
tur tantum habere difficultatis, quantum forte Galli sibi imaginari poterunt.
33
Nam de satisfactione Gallis pro suis impensis danda facile poterit conueniri
34
nec ea in re difficilem se serenissimus noster exhibebit. Quod autem ad status
35
imperii grauatos pertinet, per amnestiam generalem, quae Ratisbonae fuit
36
communi ordinum assensu conclusa et iam ad instantiam diaetae Francofur-
37
tensis ab Imperatore denuo confirmata cum promissione, quod sublata seu
38
cassata suspensione eam per certos commissarios executioni mandare velit,
39
restituuntur omnes pristinae dignitati, honori, bonis ac fortunis. Inter quos
40
dux Wirtembergensis iam omnia bona sibi ablata siue ecclesiastica siue secu-
41
laria recuperabit. Eadem erit ratio marchionis Durlacensis

43
Friedrich V. von Baden-Durlach (1594–1659), Markgf. 1622.
et si qui alii re-

[p. 359] [scan. 407]


1
stant. Excepta est caussa Palatinorum, sed haec non impedire debet nostros
2
tractatus, cum tractatio huius caussae ad aulam Caesaris consensu partium
3
reiecta sit. De praetensis grauaminibus circa bona ecclesiastica peculiari con-
4
uentu ad 1. Maii anno futuro Francofurti instituendo agetur. Ergo nihil
5
obstat, cur Galli diutius negocii principalis tractationem protrahant atque
6
armorum suspensionem denegent. Quae omnia deputatus ille Bauari, aiebat
7
Venetus, multis contestationibus et obtestationibus proposuit rogans, ut de
8
his cum Gallis agere, et, quantum fieri possit, eosdem ad suspensionem armo-
9
rum inducere velint.

10
Dominos mediatores censuisse valde absonum fore, ut de tanti momenti
11
negocio duntaxat ad instantiam Bauarorum ageretur, idque respondisse at-
12
que inprimis ostendisse sibi videri hac ratione rebus Caesaris pessime con-
13
sultum iri, ut qui hostem victorem in visceribus sui patrimonii habeat atque
14
ponti ad Viennam Danubio imposito incubantem. Nec credibile esse Suecos
15
nisi damnosissimis Imperatori conditionibus in ullam suspensionem armo-
16
rum consensuros, quibus quidem maximum rei catholicae periculum adferri
17
necesse foret. Sese mediatores esse non inter electorem Bauariae et regem
18
Galliae solos, sed inter Caesarem, regem catholicum eorumque socios ac
19
dein regem christianissimum et eius socios etc. Itaque ipsorum officium
20
requirere, ut communi omnium assensu de huiusmodi negocio tractent, cum
21
omnium utrinque intersit nec etiam stare ulla suspensio armorum possit nisi
22
omnium consensu accedente. Postremo se Bauaris dixisse, adirent ipsi Gallos
23
et eorum animos circa hanc materiam explorarent. Si dein appareret deueniri
24
cum ipsis ad tale aliquod medium posse, se officio suo minime defuturos.

25
Nos egimus gratias pro indicio ostendentes deputatos Bauari nobis plane
26
inconsultis haec talia peragere. Itaque rogauimus, ne ulla ratione huiusmodi
27
separatas interpellationes admittere aut desuper tractationem aliquam ordiri
28
vellent, nisi et nos prius audissent; tendere haec talia in maximum Caesaris
29
praeiudicium. Quamvis suae maiestati ingratum non sit futurum, si aequis
30
conditionibus ad aliquam armorum suspensionem et hac ratione celerius ad
31
pacis compositionem deueniri posset, istum tamen tractandi modum clancu-
32
larium probari neutiquam posse. Constare quidem nobis, quod iam diu talia
33
tentassent, sed maluisse nos conniuendo nonnihil dissimulare quam apertis
34
exprobrationibus occasionem dare maioribus dissensionibus. Sed quod iam
35
omnia in aperto sint, cogitaturos nos, quomodo similes tractationes in
36
posterum caueri possint. Petierunt autem domini mediatores, ne iactaremus
37
ipsorum indicio nos haec cognouisse. Fecimus deinde mentionem eorum,
38
quae per confessarium domini electoris

43
P. Johann Vervaux SJ.
Lutetiis apud cardinalem Mazzari-
39
num acta essent et quae eapropter orator Holandorum

44
Willem van Liere.
22. Aprilis ad suos
40
principales scripserit. Tum Venetus, vera haec esse omnia et admiratione
41
dignum, quod Galli tam proficuas conditiones non acceptassent. Plane appa-
42
rere diuini numinis aspiratione Austriacis patrocinante animum Mazzarini

[p. 360] [scan. 408]


1
obcaecatum fuisse, sed sedulo inuigilandum, cum Bauari denuo ad eiusmodi
2
consilia redire incipiant, ne forte Mazzarinus et Galli, quod ante in gratiam
3
Suecorum tam praefracte refutarunt, nunc mutata fortuna cupidissime am-
4
plectantur.

5
1645 V 25
Donnerstag Postero die dominus nuncius per unum ex domesti-
6
cis suis renunciari mihi iussit se et Venetum heri horis pomeridianis primo
7
quidem ad Auausium pro colloquio misisse, sed illum se excusasse, quod
8
huiusmodi negociis in posterum attendere nequeat, irent ad Seruientum, qui
9
iam solus pro rege plenipotentiarius restaret. Misisse igitur, an solus colloqui
10
vellet et an accepisset nouam pro sua duntaxat persona plenipotentiam. Illum
11
vero negasse et petiisse, ut praesente Auausio secum colloquerentur. Quod
12
et factum, sed nihil aliud ab ipsis responsum, quam expectaturos se, quid
13
Sueci circa oblatum Stralesundianis saluum conductum ad ipsos rescripturi
14
sint, et postea latius se ad ea, quae regem ipsorum concernerent, declara-
15
turos.

16

36
16 Mox] am Rande: Communicatio cum Hispanis.
Mox eodem haec omnia Hispanis quoque exposuimus et simul, quae interea
17
de Bauarorum colloquio cum Seruiento nobis innotuissent. Illi mirati talem
18
procedendi modum censuerunt nos eapropter cum ipsis expostulare debere.
19
Nec enim ferendum esse, ut de tanti momenti negocio ipsi soli nobis prae-
20
teritis et ignorantibus agant.

21
1645 V 26
Freitag

37
21 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 26. huius, referirn wir allen disen verlauff
22
ad Caesarem [ 676].

23

38
23 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem schreiben wir nach Oßnabrukh wegen der Franzosen außgespreng-
24
ten articuln, so mit unß verglichen sein solten, remonstrirn deren unwarheit
25
mit ersuechen, ein solches unter die reichständt kommen ze lassen, item
26
zu uersuchen, ob der Salvuis Salvius möchte corrumpirt werden [ 677].

27
Eodem an duca Savelli [ 678a. 678b].

28
1645 V 27
Samstag

39
28 Sambstags] am Rande: Handlung mit denn Churbayerischen wegen ihres bei denn
40
mediatorn et Gallis super armistitio beschehnen anbringens.
Sambstags, den 27. huius, seind herr graf von Nassau
29
und ich, Volmar, zu denn Churbayerischen gesandten gefahren umb 10 uhr
30
vormittag, und hab ich inen nachfolgenden vortrag gethan: Wir zweiffelten
31
nit, sie wüßten sich zu erinnerm, nachdem uff allhie wegen der niderlag in
32
Böheimb eingelangte zeittung zwischen unß und beeden churfürstlich Col-
33
nischen und Bayerischen gesandten vorgangne consultation, waß etwan bei
34
solchem schweren zustandt vor media zu ergreiffen, damaln zwar auch der
35
punctus armistitii auf die baan kommen, aber noch derzeit auß ein und

[p. 361] [scan. 409]


1
anderseits angefüerten beweglichen ursachen und umbständen darmit noch
2
etwas innzehalten communi concluso guett befunden worden, daß wir fol-
3
gendts in einer andern, freytags, den 5. Maii (hab zwar in proponendo per
4
lapsum memoriae den 10. gesagt, ist aber, ut supra in protocollo ze sehen, den
5
5. geschehen) gehaltner conferentz darvon weitere anregung gethan und
6
zu vernemmen begehrt, ob sie, herrn churfürstliche, ihrerseits der sachen fer-
7
ners nachgedacht oder einig expedient erfunden hetten, mit erbietten, unß
8
darauff im namen Kayserlicher Maiestät eines mehrern vernemmen ze lassen.
9
Und wir werend zwar so weit resolvirt gewesen, wann die herrn churfürst-
10
liche unß einige apertur in disem werkh gegeben hetten, unß auch im namen
11
Ihrer Maiestät zu erclären, wie und waßgestallt darmit eingestimbt werden
12
köndte. Dieweil und aber unß angefüegt worden, das der cardinal Mazzarini
13
gegen dem nuncio apostolico zu Pariß

44
Niccolò Guidi di Bagno.
sich hette vernemmen lassen, man
14
köndte in einig armistitium nit einwilligen, sondern solte allhie ein haupt-
15
friden tractirt, darzu sich die cron Frankreich gantz willfährig erbietten thet,
16
im übrigen aber zu einigem armistitio kein hoffnung wer, also hetten wir es
17
unserstheils darbei beruhen lassen und zuwartten wöllen, waß sich etwan in
18
diser materi vor weitere apertur eraignen möchte. Nun langte unß eüsserlich
19
an, daß es seit anher weiter in handlung kommen wer, wie und waßgestalten
20
aber solches beschehen, dessen wer unß kein aigentlicher bericht bis daher
21
von niemanden eingebracht worden. Derentwegen so wolten wir sie hiemit
22
freundlich ersucht haben, im fahl inen deßwegen einiger bevelch von ihrem
23
gnädigsten herrn eingelangt, sie auch ein und anders darüber ze negocirn
24
angefangen oder im werkh begriffen, daß sie unß darvon parte ze geben
25
unbeschwert sein wolten, darmit wir unß im namen Kayserlicher Maiestät
26
darnach zu richten wissen köndten, etc.

27
Auff disen unsern vortrag seind sie von unß in ein nebengemach abgetretten,
28
und nachdeme sich zimblich lang miteinander underredt, auch darauff wider
29
zu unß verfüegt, hatt Dr. Krebs die anttwortt uff nachfolgenden innhalt vor-
30
getragen: Sie wüßten sich wol zu erinnern, waß in denn von unß angezognen
31
conferentzen deß armistitii halber auff die baan kommen wer und sonderlich,
32
waß des cardinals Mazzarini dem nuncio apostolico gegebner anttwortt
33
halber angezeigt worden, als wölcher in diser materi den gantzen winter hin-
34
durch dubiose sich vernemmen lassen, daß werkh nit abgeschlagen noch zu-
35
gesagt, biß endtlich, da er vermeint, es were die campania vorhanden und
36
nach der Böheimbschen niderlag alles gewunnen, mit diser runden abschla-
37
gung auffgezogen und solches durch den nuncium Parisiensem dem allhiesi-
38
gen zugeschriben worden. Ob sie dann wol solches alles und waß für
39
starkhe erinnerungen darbei auch die herrn mediatores auff die bei inen in
40
hoc puncto beschehene vorträg ieweils gethan hetten, ihrem gnädigsten
41
herrn nach und nach mit allen umbständen gantz fleissig überschriben und
42
zu erkennen gegeben, das man sich gantz vergeblich in diser materi ferners
43
bemüehen würde, so hetten iedoch Seine Churfürstliche Durchlaucht dessen

[p. 362] [scan. 410]


1
alles ungeachtet und erst nach erhaltner victori wider den Touraine inen
2
weitern und gantz ernstlichen bevelch zukommen lassen, daß nochmaln bei
3
denn mediatoren, auch denn Franzosen selbst auff ein armistitium, doch in
4
ordine ad pacem tringen und, ie mehr die gegentheil sich darwider setzten, ie
5
sterkher und hefftiger sie selbiges sollicitirn, dabei aber auch crafft deß cardi-
6
nals Mazzarini dem churfürstlichen beichtvatter patri Verraut

43
Vervaux, siehe oben S. 350.
gegebner ver-
7
tröstung insistirn solten, daß die Französische plenipotentiarii der catholi-
8
schen religion zuwider nichts nachhengen noch auch die gravamina auff dise
9
congressus ziehen lassen wolten. Dann Sein Churfürstliche Durchlaucht
10
hette inen von ermeldts confessarii negociato so vil nachricht überschriben,
11
daß der cardinal Mazzarini ime außtruklich gesagt, es hetten die Französi-
12
sche plenipotentiarii genugsamben bevelch, das interesse religionis catholicae
13
in acht ze nemmen, auch den punctum grauaminum de bonis ecclesiasticis nit
14
ze admittirn.

15
Diesem empfangnen bevelch hetten sie müessen nachkommen, und weren
16
darauff erstens zum herrn nuncio, sodann erst nechstvergangnen montags
17
zum herrn Veneto gangen und solche mandata eim und anderm der
18
nothuerfft nach vorgetragen. Dieweiln auch herr nuncius selbst sie erinnert
19
und dahien gewisen, daß sie solches alles denn Franzosen immediate vor-
20
tragen wolten, so weren sie darauff am zinstag zum Servient gefahren (dann
21
der conte d’Avaux hette sich eingenommner medicin halber entschuldigt).
22
Als sie nun ime, Servient, erstens erinnerung gethan, daß sie dermaln ihr
23
proposition eröffnen und denn handlungen einen anfang machen wolten,
24
sodann 2. die conservationem religionis catholicae, 3. non admissionem gra-
25
uaminum in puncto bonorum ecclesiasticorum recommendirt und 4., daß man
26
zu einem armistitio sich entschliessen solt, vorgehalten, hetten sie auß seiner
27
anttwortt wol verspürt, daß er zu eim und anderm wenig lust. Dann er allein
28
per generalia geanttworttet, die sachen weren wichtig, stüende nit allein bei
29
ime, sondern müeßte es mit seinem collega conferirn, alsdann wolte er sie
30
widerumb einer anttwortt bescheiden. Benebens aber vermeldet, daß sie nit
31
gemeint, vil weniger bevelcht weren, etwas zu nachtheil der catholischen
32
religion vorgehen ze lassen, jedoch aber hinzugesetzt, sie köndten ihren con-
33
federirten daßienig, sie berechtet zu sein vermeinten, benebens nit verwehren
34
oder entziehen. Die grauamina betreffend, weren die materia et caussa belli,
35
köndte nit anderst sein, die müeßten auff disem congressu gehandlet und ver-
36
glichen werden, dann sonst wuerde nimmer kein bestendiger fridt sein. Die
37
catholische solten sich dessen nit waigern, dann bei disem congressu wur-
38
den sie zum beystandt den nuncium apostolicum und sie, Französische
39
plenipotentiarios, haben, also desto starkher ihr ius manteniren könden. Der
40
proposition halber hette er vertröstung gethan, daß solche uff Pfingsten
41
eröffnet werden solte. Und dieweil der gantze discurs uff vorgedachtem
42
schluss bestanden, daß er, Seruient, sich hierüber mit seinem collega unter-

[p. 363] [scan. 411]


1
reden und sie alsdann einer anttwortt beschaiden wolt, so hetten sie deren
2
zu gewarttet und weren willens gewesen, selbige alsdann auch mit unß
3
ze communicirn.

4
Wir haben unß über dise anttwort etwas wenigs miteinander underredt,
5
und dieweil wir zuvor schon unß miteinander verglichen gehabt, wie und
6
waßgestalt wir dise conferentz einfüeren, auch auff ein und andere auß-
7
fallende anttwortt unß weiter vernemmen lassen wolten, also hab ich folgen-
8
dergestalt replicirt: Wir theten unß diser umbständtlichen communication
9
freundlich bedankhen, wolten nit unterlassen, der sachen auch unsers ortts
10
nachzedenkhen und von disem verlauff Ihrer Kayserlichen Maiestät aller-
11
underthänigste relation ze thun. Wir köndten aber auch dabei unß ferners zu
12
eröffnen nit umbgehen, und wüerden sie sich unabfellig zu erinnern haben,
13
daß wir gleich bei verrichter erster visita inen gantz vertraulich und wol-
14
meinlich angefüegt, es hetten unß Ihr Kayserliche Maiestät allergnädigst
15
bevohlen, nit nur insgemein mit einem hochloblichen churfürstlichen colle-
16
gio, sondern auch vor andern in specie mit beeder herren churfürsten Cöln
17
und Bayern anlangenden deputatis und gesandten sondere vertrawliche cor-
18
respondentz und guettes vernemmen ze pflegen, alles, so vorlaufft, mit inen
19
vertrawlich ze communicirn und also coniunctis viribus et animis dise fridens-
20
tractaten ze füeren, allermaassen hingegen dergleichen erclärung von inen im
21
namen Seiner Churfürstlichen Durchlaucht auch gegen unß beschehen. Wir
22
hetten unserstheils biß daher beflissen, erstens mit Ihr Fürstlichen Gnaden,
23
herrn bischoffen zu Oßnabrukh, als der allein allhier gewesen, und dann fol-
24
gendts mit inen, Churbayerischen gesandten, zu ihrer ankunfft solchevertraw-
25
liche correspondentz und communication im werkh ze prestirn, alles, was vor-
26
kommen, mit inen ze consultiren, uff gefaßten schluss ze exequirn und hinwi-
27
derumb, wie die sachen verrichtet worden, ze referirn. Daher unß billich verse-
28
hen, es solte dergleichen auch gegen unß beschehen und solche wichtige sachen
29
one unser vorwissen und mit unß deßwegen gepflogne communication weder
30
an die mediatores noch vil weniger an die parteyen selbst gebracht werden.
31
Wir hetten zwar keinen bevelch, den churfürstlichen oder anderer ständen
32
gesandten den zutritt zu denn mediatorn oder auch denn parteyen nach gestalt
33
der sachen nothurfft zu verwehren, begehrten es vil weniger vor unsere pri-
34
vatperson ze unterfangen. Nachdem wir unß aber dessen anno 1636 zwischen
35
Ihr Kayserlicher Maiestät und dem churfürstlichen collegio gemachten
36
schluss, waßgestalten dise fridenstractaten gefüert werden solten, zu erin-
37
nern, so wolle unß fast bedenkhlich fallen, daß man unß in solchen princi-
38
palpuncten gleichsamb umbgehen und nit vordrist mit unß communicirn
39
solle, ehe dieselben in einige verfängliche underredung anderorts gebracht
40
seyen. Dann wir lassen es zwar an sein ortt gestellt sein, daß sie willens, die
41
vom Servient und seinem collega außfallende anttwortt mit unß ze commu-
42
nicirn, es were aber alsdann nit mehr res integra, sondern würde uff dem ver-
43
fahren werden müessen. wozu sich die gegentheil erbiettig machten, oder, da
44
man alsdann erst zurukhgehen und andere difficulteten einwerffen wolt, in

[p. 364] [scan. 412]


1
die gedankhen bei menniglich gerathen, als hette man dergleichen sachen
2
nur zum hinderlist auff die baan gebracht. Ihr Kayserliche Maiestät hetten
3
unß noch vor disem in allen unsren instructionibus den punctum armistitii
4
eingerukht, auch daßjenig, waß zwischen deroselben und deß herrn chur-
5
fürsten abgeordneten ze Lintz vor Ihr Maiestät verraisen in Böheimb vor-
6
gangen

44
Vgl. Beilagen [nr. 485, 502.]
, communicirt und zumahlen seit anher gnädigsten bevelch zukom-
7
men lassen, wa sich einige apertur zu einem erträglichen armistitio ereigte,
8
selbige nit zu versaumen. Dessentwegen es an unß nit solte ermanglet haben,
9
wann sie unß ihres gnädigsten herrn intention communicirt hetten, mit inen
10
und denn Churcölnischen insgesambt darvon ze handlen, wie solches mit
11
guetter dexteritet were zu negocirn gewesen. Es were gleichwol zu beden-
12
khen, wie hoch Ihr Kayserliche Maiestät in omnem casum hiebei inter-
13
essirt. Eintweder begehre man ein armistitium generale oder particulare
14
ze tractirn. Sei es umb ein armistitium generale zu thun, so were Ihr Kayser-
15
liche Maiestät deß reichs oberhaupt, und gebührte sich, daß dieselben und
16
dero gsandten darvon wissen und solches geschäfft hauptsachlich füeren sol-
17
ten. Were es aber uff ein armistitium particulare zwischen Ihr Churfürst-
18
licher Durchlaucht und den Franzosen angesehen, so wir doch nit glaubten
19
noch gedenkhen köndten, so verhofften wir doch nit, daß Ihr Kayserliche
20
Maiestät darbei sambt ihrem hauß solten umbgangen werden, neben deme
21
gleichwol auch noch mehr ansehenliche chur-, fürsten und stände deß reichs,
22
der cron Hispanien zu geschweigen, dabei interessirt, wölche so schlechter-
23
dingen ze praeterirn gleichwol ein weit aussehende sach sein wolte. Man
24
würde vil besser thun, wann man sich in solchen vorlauffenden handlungen
25
solcher einmüettigkheit und zusamensetzung der gemüetter, rathschlägen
26
und handlungen gegeneinander erzeigte, daß meniglich sehen und spüren
27
köndt, daß man dißortts uff alle fähl vor einen mann ze stehen entschlossen
28
wer. Es ärgerten sich ob solchen nebenseittigen handlungen die herren me-
29
diatores, die gegentheil und Franzosen selbst, theten deßwegen allerhandt
30
verkleinerliche discurs außsprengen, die protestirende schöpfften darauß
31
ungleiche einbildungen. Wir ersuchten sie demnach gantz freundlich, sie wol-
32
ten sich inskünfftig nit beschweren, von solchen sachen, ehe dann etwas von
33
inen anderwertts angebracht, mit unß ze communicirn. Wir weren erbiettig,
34
iederzeit daßienig ze exequirn, waß mit gemeinem rath für thunlich und guett
35
funden werden möchte. Wolten sie alsdann unsere verrichtungen mit abson-
36
derlichem zusprechen bei den herrn mediatorn oder Franzosen selbst secun-
37
diren, daß würde unß nit entgegen sein. Allein daß man in terminis bleibe,
38
das Ihr Kayserliche Maiestät und von derentwegen unß der gebüerende
39
respect getragen werde. Gestalten wir nit zweiffelten, Ihr Churfürstliche
40
Durchlaucht selbst keine andere intention haben, sondern in deren bißher
41
gegen Ihr Kayserliche Maiestät gepflognen guetten und engen verständtnus
42
verharren, auch gern sehen werden, daß ein solches auch zwischen unß,
43
denn ministris, ein- und anderseits beobachtet werde.

[p. 365] [scan. 413]


1
Auff dise replic hatt der freyherr von Haßlang one abstandt selbst zu antt-
2
wortten angefangen. Sie wüßten sich dessen, waß bei denn hinc inde vor-
3
gangnen empfahungen vor erbietten geschehen, gar wol zu erinnern, hetten
4
auch ihrestheils kein andern bevelch, als aller guetter vertraulicheit sich mit
5
unß zu befleissen. Es were aber an deme, daß ihr gnädigster herr, ob sie ime
6
zwar mehrmaln mit guetten umbständen gnugsamb remonstrirt, daß in dem
7
puncto armistitii auß vilen ursachen nit fortzukommen wer, inen doch noch
8
letztens newer dingen, wie obgemeldt, deßwegen nachfolg ze thun anbevoh-
9
len. Und dieweil nichts darinn begriffen, daß sie es zuvor mit unß commu-
10
nicirn solten, so hetten sie als diener anderst nit thuen könden, als dem
11
bevelch nachzekommen. Wolten iedoch solche unsere andung Seiner Chur-
12
fürstlichen Durchlaucht gehorsamst referirn und sich weitern bescheidts
13
erholen. Sonsten aber köndten sie mit Gott bezeugen, daß Ihr Churfürstliche
14
Durchlaucht kein anders absehen dann auff den gemeinen fridenstandt het-
15
ten und also einig particulararmistitium ze tractirn nit begehrten. Sie hetten
16
zwar beim Servient wenig inclination dazu verspürt, dann er in specie
17
gesagt, es werde nichts außzerichten sein, weil die Schweden dazu gantz nit
18
verstehen wolten. Man solle gleichwol bedenkhen, wie zweifelhafftig daß
19
kriegswesen bißher durchgeloffen. Wahr sei es wol, daß die erhaltne victori
20
grosser importantz, sein gnädigster herr werde die auch eüsserister müglicheit
21
nach prosequirn, sodann das Ihr Kayserliche Maiestät sich auch widerumb in
22
starkhe verfassung stellen thue. Wann es aber derselben nachmaln wie in
23
Böheimb fehlen solt, so würde es ja gentzlich umb dero erblanden geschehen
24
sein. Were also besser, man köndte deß feindts fortuna mit einem armistitio
25
stekhen und inmittelst zu einem fridenschluss gelangen. Auff disen discurs
26
hatt Dr. Krebs mit mehrern particulariteten secundirt und sagte, daß ihr
27
intention nit gewesen, unß in disem negocio vorzegreiffen oder gentzlich
28
zu übergehen, sondern allein den furt zu bereitten und, wohien deß gegen-
29
theils inclinationes zihlen möchten, zu erkundigen. Alsdann wolten sie uns
30
allen verlauff trewlich eröffnet haben, damit wir es in ein hauptproposition
31
hetten bringen und denn mediatoren vortragen mögen, weil onedaß in denn
32
vorgehenden consultationibus were geschlossen worden (id quod in nostro
33
protocollo non inuenitur, sed tantum de futura deliberatione sonat), daß nach
34
eröffneter proposition ein armistitium solte gesuecht werden, mit allerhandt
35
einmischung, wie daß armistitium zu nutzen gereicht, die armada uff die
36
protestirende verlegt werden köndte.

37
Von unß ist ferner geanttworttet worden, dise sachen weren solcher impor-
38
tantz, daß man billich von anfangs, ehe das deßwegen anderwerts wenig
39
oder vil angebracht, darvon mußte wissenschafft haben. Hofften auch nit, das
40
es Ihr Churfürstlicher Durchlaucht werde zuwider sein. Man müeßte gleich-
41
wol darauff acht habe, daß man allerhandt ungleiche gedankhen und gelosia
42
verhüette. Hab dabei erzehlt, waß der graf von Wittgenstein sich gegen und
43
wegen deß patris confessarii zu Pariß negociato verlautten lassen und wie
44
übel sie, Churbrandenburgische gesandten, sambtlich solches auffgenommen.

[p. 366] [scan. 414]


1
Waß auch Dr. Keberlin, Costantzischer abgesandter, von deß herzogs zu
2
Württemberg seinem vicecantzler

41
Dr. Andreas Burkhard.
in diser materi zugethandem schreiben
3
angezeigt, daraus zu sehen, waß für seltzame concept dise leütte hierab
4
fassen theten. Unsers ortts seyen wir in materia nit mißstimmend, sondern
5
hetten allein in forma unsere erinnerung nit vorbeigehen könden, hofften, sie
6
würdens zum besten auffnemen. Im hauptwerkh selbst, wann es darzu kom-
7
men solt, wuerden vil schwere absätz zu bedenkhen sein. Zwar wann die
8
waaffen allerdings uff die protestirende köndten gebracht werden, wie Dr.
9
Krebß andeüttung gethan, wuerde es diserseits so vil weniger bedenkhens
10
haben, hingegen aber beim gegentheil starkh angehalten, ob sie darein willi-
11
gen würden. Daß sei man versichert, daß die gegentheil nimmer ein armisti-
12
tium zugeben werden, sie hetten dann dessen ein grossen, mächtigen vortel.
13
Ihrer Churfürstlichen Durchlaucht were es bei ietzigem standt ihrer waaffen
14
wol zu thuen, daß aber dabei Ihr Kayserlicher Maiestät der feindt mitten in
15
denn erblanden gelassen werden soll, daß wüerde eben das rechte mittel sein,
16
sie gentzlich one weittern schwertstraich ze consumirn. Dise und mehr
17
andere umbständt aber müeßte man uff den fahl wol bedenkhen und zwar
18
auch diß in acht nemmen, daß man nit durch vorschlagung eines armistitii
19
die fridenstractaten selbst in mehrer verlengerung stekhen thue etc. Mit sol-
20
chen complimenti ist diese visita beschlossen worden.

21
1645 V 30
Dienstag

38
21 Dinstags] am Rande: Von Oßnabrukh.
Dinstags, den 30. Maii, empfangen wir von Oßna-
22
brukh anttwortt uff unsern bericht wegen von denn Franzosen außge-
23
sprengter puncten, so ihrem vorgeben nach mit unß verglichen sein solten,
24
item, daß deß Salvii absonderliche gwinnung hievor schon, aber vergeblich
25
tentirt und nichts guetts darmit außgerichtet worden. Quoad status mediatos
26
beruhe es noch uff weiter relation, so mit nechstem zu geschehen, wer aber
27
wunderlich, weil diß ein gemeine sach und die Münsterischen congress
28
sowol als die Oßnabrukhischen betreffe, warumb allein von Schweden und
29
nit auch von Franzosen darunder anreg beschehe [ 679].

30

39
30 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem empfangen wir a Caesare anttwortt uff unser relation de 27. Aprilis
31
sub dato Wien, 17. Maii, innhalts, daß Ihr Maiestät auff die referirte discur-
32
sus kein fundament noch waß bestendigs drauff resolvirn kondten, sondern
33
daß man simpliciter auff edition des gegentheils postulata in der hauptsach
34
tringen soll.

40
34 In] am Rande: Trier.
In caussa Trier betreffend, wann die Franzosen selbe sach pro
35
causa belli wolten einfüeren, wie wir replicirn, dise sach als verglichen auff
36
sich selbst beruhen lassen, im übrigen, daß nit dise, sonder andere principia
37
belli bei Frankreich gewesen, remonstrirn solten [ 680].

[p. 367] [scan. 415]


1

36
1 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem schreiben wir nach Oßnabrukh in genere, waß mit denn Churbaye-
2
rischen gsandten wegen deß armistitii conferirt worden, mit vertröstung
3
volkomner relation [ 681].

4
Vom duca Savello ist bei diser post nichts einkommen, auch nichts an ine
5
geschriben worden, weil kein materia vorhanden gewesen.

6

37
6 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
1645 VI 2
Freitag Freitags, den 2. Junii, referirn wir ad Caesarem per ex-
7
tractum protocolli, waß mit denn Churbayerischen in puncto armistitii ge-
8
handlet worden, wessen sich herr nuncius gegen mir von der Franzosen
9
erclärung in puncto propositionis vernemmen lassen, das d’Auaux ferner
10
allhie ze bleiben bevelch empfangen, umb resolution wegen tractaments für
11
die einkommende Lothringische gesandten [ 682].

12

38
12 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communicirn solches alles nach Oßnabrukh [ 683].

13

39
13 Eodem] am Rande: Von Oßnabrukh: streittigkheit wegen der mediatständen auß-
40
gestellt.
Eodem, freytags, referirn die von Oßnabrukh, waßgestalt die streittigkheit
14
wegen verglaittung der mediatständen dermaln außgestellt und die Schwe-
15
den ihre proposition sequenti septimana zu eröffnen behandlet worden. Dar-
16
bei, daß wegen der reichsdeputation allerhandt difficultates, sonderlich wegen
17
der Churbrandenburgischen movirt worden, item der von Löwen gesagt,
18
man würde nach eröffnung der proposition ein armistitium machen und als-
19
dann zu endtlicher pacification einen reichstag ausschreiben müessen [ 684].
20

41
20 Eodem] am Rande: Communicatio cum Coloniensibus.
Eodem a meridie haben wir dise relation cum recitatione protocolli denn
21
Churcölnischen deputatis in domo domini episcopi Oßnabrugensis com-
22
municirt, umb ihr guettachten zu vernemmen, ob noch derzeit rathsamb, die
23
hierin begriffne materias in einige consultation ze bringen oder nit vilmehr
24
besser nochweils zuzewartten, biß die propositiones, so von denn Franzosen
25
sowol als den Schweden erbotten werden, beschehen oder der praefigirte
26
terminus vorüber. Omnibus auditis responsum, daß sie es selbst guett
27
finden, noch derzeit mit einiger consultation inzehalten. Sie wolten interea
28
disen verlauff den andern churfürstlichen deputatis communicirn. Melden
29
dabei, daß die Schweden keines reichstag in locis congressuum admittirn
30
wollen.

31
1645 VI 4
Pfingsten

42
31 In] am Rande: Communicatio cum comite d’Auaux per Volmarum apud capuccinos
43
Munsterii.
In festo Pentecostes 4. huius cum mane hora circiter
32
septima, ut interessem diuinis et animo confessione expiato sacris myste-
33
riis communicarem, in aede capuccinorum versarer et ante altare ad cornu
34
dextrum reclinatorio incumberem, sacro iam finiente sensi aduenire comitem
35
d’Auaux, Galliae plenipotentiarium, cui ad cornu sinistrum bombycino recli-

[p. 368] [scan. 416]


1
natorium insternebatur. Perstiti immotus in meo loco, adueniente tamen
2
honoris caussa adsurrexi, tum reddita honoris significatione suo loco procu-
3
buit finemque sacri expectauit. Mox ad chori interiora secedere volens prius
4
ad me gradum mouit et satis conciter Gallico idiomate felicia Pentecostes
5
festa mihi adprecatus est. Respondi Latine eandem reprecatus felicitatem. Et
6
quoniam, inquam, in hoc festo, quod Spiritui pacis dedicatum est, casu quo-
7
dam conuenimus, tanto magis consilia pacis cogitare nos oportet. Tum ille,
8
testor, inquit, Deum digito sacrosanctum corpus Domini altari impositum
9
ostendens nihil me potius habere, quam ut pax sine mora ineatur, et habebitis
10
certo hac septimana propositiones nostras. Ego, magnum hoc est verbum,
11
nostra ex parte nulla erit mora, promptissimo animo adsumus. Si Excellentia
12
Vestra serio agit, facile conueniemus. Sit ergo pax inter nos, Deus erit testis.
13
Secessit dein ad interiora chori factaque sacramentali confessione patri guar-
14
diano capuccinorum ante initium sacri, quod missa conuentualis appellatur,
15
ad stationem suam reuersus est. Cum iam ipse pater guardianus missam
16
solemniter inchoaret atque ad altare accedens honorem prius ipsi, post vero
17
mihi exhiberet, statim regressus in chorum monuit, ut in cerimoniis exhiben-
18
dis primos mihi deferrent tanquam Caesaris legato, quod et deinceps proce-
19
dente sacro factum. Nam et profumationes et oscula pacis semper primo
20
mihi, deinde ipsi Auausio delata fuere. Et cum iam tempus communi-
21
candi instaret, surgens ego et ad altare procubiturus nutu significaui, si
22
accedere et ipse vellet, statim igitur surgens me insecutus ad latus sinistrum
23
ambo ad sumendum corpus Domini procubuimus, quo reuerenter sumpto ad
24
reclinatoria recessimus. Finito officio, cum mihi videretur tempus abeundi,
25
me prius ad ipsum contuli, quod videretur officio humanitatis congruum
26
redhibere honorem acceptum, verbis usus huiusmodi: Excellentissime Do-
27
mine, denuo auguror Vestrae Excellentiae felicem et iucundam istorum festo-
28
rum Paschalium transactionem. Et quoniam nos sacra salutis nostrae myste-
29
ria eodem sacro atque adeo eiusdem sacerdotis manu una nos accipere
30
contigit, bono id omini verto, fore, ut nostra opera pax inter superiores
31
nostros concilietur, cui quidem ego neutiquam deero sperans Excellentiam
32
Vestram pari ardore suum quoque officium facturam, de caetero eidem
33
omnia officiosae humanitatis obsequia peramanter offero. Ad haec ille sum-
34
mas egit gratias vehementerque se ex hoc actu laetari ostendit, scire se
35
magnum a me in hoc negocio momentum esse, saepius multam mei commen-
36
dationem se ex dominis mediatoribus audiuisse. Rogare, ut porro rem tam
37
salutarem promouere pergam, se promissis non defuturum et ex corde
38
omnia mihi beneuolentiae offica exhibiturum. Ita peractis mutuis salutationi-
39
bus discessi. A meridie cum ego et dominus comes a Nassau concioni in eo-
40
dem capuccinorum templo interessemus, denuo interuenit Auausius et ad
41
latus comitis sinistrum receptus me a dextris astante concionantem nobis-
42
cum audiuit pariterque multam comitatem nobis exhibuit.

[p. 369] [scan. 417]


1
1645 VI 6
Dienstag

39
1 Dinstags] am Rande: Oßnabrukh.
Dinstags, den 6. diß, remittirn die von Oßnabrukh
2
unser communicirte relation ad Caesarem mit bedeütten, daß sie forthin
3
allein uff den freytag ihre relationes schikhen wöllen [ 685].

4
Eodem respondemus, daß zugleich allhier nichts vorgeloffen, allein die Fran-
5
zosen newer dingen ihre proposition dise wochen ze eröffnen versprochen
6
hetten [ 686].

7

40
7 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem a Caesare, wegen Savoy sich nec pro nec contra vernemmen ze lassen,
8
im übrigen erwartte Ihr Maiestät weitern erfolgs, sub dato Wien, 24. Maii
9
[ 687].

10
1645 VI 7
Freitag Postero die vom duca Savelli de 20. Maii, pontificem de
11
pace desperare ideoque proniorem ad auxilia Caesari ferenda videri [ 688].

12
1645 VI 8
Donnerstag

41
12 Donnerstags] am Rande: Erste mittlung wegen der churfürstlichen contra Venetianern.
Donnerstags, den 8., diß seind wir uff ersuchen der
13
herrn churfürstlichen bei dem nuncio apostolico vormittag umb zehen uhr
14
gewesen und haben ime wegen ereignender difficultet zwischen inen, chur-
15
fürstlichen, und dem Venetianischen pottschaffter in empfahung der new-
16
ankommender Spanischen und Französischen gesandten vorgeschlagen, ob
17
nit zu erhandlen wer, daß de communi consensu aller gesandten geschlossen
18
würde, fürterhien allein von dennjenigen gesandten die entgegenschikhung
19
der wagen und einbeglaittung der newankommenden geschehen solte, wöl-
20
chen selbige von ihren principalen zugeordnet werden, übrige aber, so mit
21
solchen newen gsandten einer frembden partey nichts ze thun, dergleichen
22
cortesia hinfüro gentzlich unterlassen theten oder, im fahl solches nit erhalt-
23
lich, wenigst beede, die churfürstlichen und der Venetianische ambassador,
24
sich solches entgegenschikhens citra cuiusque praeiudicium enthalten möch-
25
ten.

26
Dieweil aber herr nuncius unß mit weitläuffiger remonstration angezeigt,
27
das der Venetianische sich durchauß zu keinem temperament verstehen
28
wolt, sonder rundt entschlossen wer, im fahl hierunder ime einig disputat
29
in publico gemacht, daß ers vor einen bruch seiner mediation halten und
30
darvonziehen wurde, und derentwegen er, nuncius, zu verstehen geben, daß
31
seines vermeinens die churfürstlichen, wann sie schon dem Veneto dißortts
32
als einem frembden und mediatorn deferirn theten, doch ihrem praetendirten
33
vorgang nichts würden praeiudicirt haben, also haben wir eodem nach-
34
mittags die churfürstlichen sambtlich zu unß erfordert.

35
Und

42
Vgl. APW [A 1,1 S. 109ff] .
haben die Churbrandenburgischen anfangs zu unß geschikht und
36
zu uernemmen begehrt, weil sie als deputati collegii totius da weren, ob
37
sie nit den vorsitz vor Bayern haben solten. Wir haben es mit dem Chur-
38
cölnischen und Bayerischen communicirt, und weil sie mit unß gleicher

[p. 370] [scan. 418]


1
meinung gewesen, sonderlich aber herr bischoff von Oßnabrukh angezeigt,
2
außtruklich bevelcht ze sein, wann Maintz oder Trier komme, dennselben
3
und zwar Maintz ordinarie, Trier aber alternatim one difficultet ze weichen,
4
darauff die Brandenburgischen dahien beschaiden, daß wir denn anno 1636
5
zu Regenspurg mit denn churfürstlichen und Ihr Kayserlicher Maiestät ge-
6
machten schluss anderst nit verstehen köndten, dann daß einem ieden chur-
7
fürsten, wölcher außerhalb der deputation bei disem conuentu per se vel per
8
suos erscheinen würde, sein hergebrachte session vorbehalten bleiben solte.
9
Dabei es die Brandenburgischen auch bleiben lassen, und seyend gleich dar-
10
auff der von Haiden und sein adiunctus

40
Johann Portmann.
erschienen. Solchem nach haben wir
11
inen, churfürstlichen, sambtlich, waß mit dem herrn nuncio gehandlet wor-
12
den, vorgetragen. Dabei auch zu bedenkhen geben, daß dannocht dahien
13
ze sehen, damit umb solcher differentz willen nit ettwan diser congressus zer-
14
schlagen werde, dann es sonder zweifel bei denn andern fürsten und ständen
15
nit geringen unwillen causirn wurde.

16
Nach genommnem bedacht hatt herr bischoff nomine reliquorum geantt-
17
worttet nechst weitläuffiger außfüerung underschiedlicher motiven, wa-
18
rumb sie dißortts nit weichen köndten und das sie dessen also instruirt
19
worden, sie müeßten sich weitern bescheidts bei ihren superioribus erholen.
20
Begehrten, wir solten mit denn Spanischen handlen, daß sie eintweder den
21
bischoff von Bolduc

41
Joseph de Bergaigne.
noch weiters zurukhalten oder doch all’ incognito
22
hereinkommen machen wolten, mit condition, das er alsdann uff des conte
23
Pineranda ankunfft wider hinaußziehen und mit demselben sein offnen
24
einzug halten wolte. Neben dem solten wir nochmaln beim nuncio ver-
25
suechen, ob das erste medium möchte erhalten werden.

26
Als wir aber in gedankhen gestanden, dises mit denn Spanischen ze negocirn,
27
laßt unß Saavedra anzeigen, daß ermeldter bischoff allhie einkommen wer.
28
Also ists vor dißmal dabei gebliben.

29
1645 VI 9
Freitag

38
29 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, den 9. huius, referirn wir ad Caesarem, das die
30
Franzosen editionem propositionis ad dominicam Sanctae Trinitatis ver-
31
trösten, dabei, waß in puncto praecedentiae zwischen denn churfürstlichen
32
und Veneto verloffen [ 689].

33
Eodem ad ducem Sauelli [ 690].

34

39
34 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem nach Oßnabrukh mit communication der relation ad Caesarem und
35
dann, daß denn anwesenden deputatis statuum vorzubilden, man begehrte
36
durch die reichsdeputation andere a communicatione super tractatibus nit
37
außzeschliessen [ 691].

[p. 371] [scan. 419]


1
Eodem von Oßnabrukh sub 8. huius, begehren nachricht, wie sie herrn
2
Primbser

39
Heinrich Brömser von Rüdesheim (1600–1668), Frhr. von Sauerburg, mainzischer Geheimer
40
Rat und Vizedom von Mainz.
in absentia graf Cratzen tractirn sollen, item wegen visitirung des
3
baron de Rortée [ 692].

4
1645 VI 12
Montag

33
4 Lunae] am Rande: Propositio noua Gallorum.
Lunae 12. huius domini mediatores nobis propositio-
5
nem Gallorum pridie ipsis exhibitam tradiderunt, quam apud acta vide [ 693].
6

34
6 Eodem] am Rande: Communicatio cum electoralibus.
Eodem nachmittag hab ich selbige alsbaldt herrn bischoff von Oßnabrukh
7
communicirt und referirt, waß die mediatores dabei auch weiters in einem
8
und anderm, sonderlich ratione armistitii angebracht, mit begehren, daß er
9
solches auch seinen mitchurfürstlichen deputatis anzeigen wolte zu dem
10
ende, damit man am mittwoch hernach ein conferentz anstellen und sehen
11
köndte, wie man dessentwegen einen modum deliberandi mit zuziehung
12
deren zu Oßnabrukh anzestellen.

13
1645 VI 13
Dienstag

35
13 Solches] am Rande: Ad Caesarem.
Solches alles gelangen wir zinstags, den 13. huius,
14
durch ein vorrelation ad Caesarem [ 694].

15

36
15 Eodem] am Rande: Nach Oßnabrukh.
Eodem communicirn wir auch solche proposition nach Oßnabrukh und
16
schreiben unser meinung über obgemeldte ihre anfrag [ 695].

17

37
17 Eodem] am Rande: Cum Hispanis.
Eodem zinstags communicauimus hac de re cum Hispanis et cum hac occa-
18
sione salutauimus prima vice archiepiscopum Cameracensem

42
Joseph de Bergaigne.
, sed praemissa
19
excusatione, quod alia vice hoc officii genus solenniter peragere velle-
20
mus, nunc negociorum caussa nos adesse. Ipse igitur et Saauedra Bru-
21
nusque saltem quoad armistitium suaserunt non id omnino respuendum,
22
sed difficultatibus exequendi obiter ostensis eo collineandum, ut status intel-
23
ligant nunc quidem inutiliter hac de re actum iri, priusquam ad aequiores
24
pacis conditiones cum hostibus perueniri caeptum.

25

38
25 Eodem] am Rande: A Caesare.
Eodem zinstags empfangen wir a Caesare resolution de dato Wien, 31. Maii,
26
ad nostram relationem de 11. huius, daß wir in puncto armistitii mit denn
27
churfürstlichen recht verfahren, unß noch in disen terminis halten, nit unge-
28
naigt darzu erweisen, aber dahien sehen solten, damit hinderrukhs mit auß-
29
schliessung Ihrer Maiestät nichts eingangen werde, und waß man vor fürwortt
30
nomine Caesaris dabei brauchen soll; wie die reichsdeputation ze mantenirn,
31
ab enumeratione partium, daß hiebei deß Costantzischen abgeordneten vor-
32
schlag

43
Vgl. oben [S. 344] .
nit werde ze practicirn, sondern simpliciter der reichsdeputation ze in-

[p. 372] [scan. 420]


1
haerirn sein. Man soll wegen Trier und Brandenburg alle gelosiae verhüetten,
2
dessen auch den bischoff von Oßnabrukh erinnern. Wegen der interposition
3
zu Oßnabrukh hette es noch derzeit auff der immediathandlung zu ver-
4
bleiben, wegen Stralsundt were der churfürsten, auch fürsten und stände
5
declaration zu erwartten und sich in kein disputat einzelassen. Item auff die
6
praepetita partis aduersae nichts ze anttwortten, sonder der proposition in
7
puncto principali zu erwartten [ 696].

8
Eodem, 13. huius, communicirn die von Oßnabrukh unß der Schweden pro-
9
position [ 697].

10
1645 VI 14
Mittwoch

40
10 Mittwochs] am Rande: Cum electoralibus.
Mittwochs, 14. huius, haben wir die Churcölni-
11
schen, Bayerischen, und Brandenburgischen zu unß erfordert und inen wegen
12
deren ex parte Gallorum eingelangter proposition folgenden vortrag gethan :
13
Wir setzen außer zweifl, sie wuerden angeregte proposition empfangen
14
haben und zumaln von Ihr Fürstlichen Gnaden, dem herrn bischof von
15
Oßnabrukh, als deme wir, solches denn übrigen zu communicirn haben, refe-
16
rirt hetten, berichtet sein, waß dabey mehrers von denn herrn mediatorn were
17
angebracht worden. Nun weren wir zwar in ansehung der sachen hohen und
18
tringender nothurfft an unserm ortt so willig als schuldig, die hierüber erfor-
19
derliche consultationes alsbaldt zum fortgang zu befürdern und dabei loco
20
propositionis underschiedliche hochnothwendige erinnerungen vor augen
21
ze stellen, darmit alsdann mit desto besserem fundament uff ein und anders die
22
gebürliche und denn sachen gemäßliche conclusa desto füeglicher möchten
23
verfasst werden. Wir stünden allein de modo et forma consultandi in etwas
24
an, dann einstheils weren die gesandtschafften eines hochlöblichen churfürst-
25
lichen collegii noch nit ergentzt, anderntheils were beraits bekandt, waß-
26
gestalten von ettlichen allhie und zu Oßnabrukh anwesenden reichständen
27
oder deroselben pottschafften hierunder allerhandt difficulteten movirt und
28
fast dahien gezihlt werden wolle, ob solte ein newer, bißher im heyligen
29
Römischen reich ungewonlicher und denn abwesenden ständen sehr prae-
30
iudicirlicher, auch villeicht inskünfftig merkliche verwirrungen under denn-
31
selben nachziehender modus zugelassen werden müessen. Zum dritten were
32
bewußt, waßgestalt beraits mit Ihr Kayserlicher Maiestät allergnädigsten
33
belieben und einwilligen jüngst zu Frankfurt das gantze collegium deß
34
heyligen Römischen reichs ordinari deputation eben zu disem ende allher
35
ze transferirn geschlossen, auch darauff selbige durch Ihr Churfürstliche
36
Gnaden zu Maintz, auff den 15. nechstabgewichnen monats Maii allhie zu
37
erscheinen, ordenlich vertagt und beschriben worden, auff das mit demselben
38
die vorlauffende fridenshandlungen formblich beratschlagt und geschlossen
39
werden mögen. Nun weren noch underschiedliche zu solcher deputation

[p. 373] [scan. 421]


1
gehörige ständt abwesendt, namblich im churfürstlichen collegio Trier,
2
Saxen, in der fürsten und ständt rath Österreich, Burgundt, Braunschweig,
3
Würtzburg, statt Coln, graf von Fürstenberg

42
Zu den Mitgliedern der Reichsdeputation vgl. oben [S. 297 Anm. 1.]
. Daher unsers erachtens sehr
4
bedenklich sein wolt, in dero abwesen, wolten nit sagen zu den haupt-
5
consultationibus zu schreitten, sondern allein in dem modo consultandi
6
einige verenderung ze admittirn, sonderlich weil wir vernemmen, daß ange-
7
regte absentes beraits uffm weeg und ehister tagen sich allhie einstellen
8
werden. Wir hetten demnach vor allen dingen eine nothurfft zu sein be-
9
funden, mit denn anwesenden herrn churfürstlichen deputatis vertraulich
10
ze conferirn, waß hierunder ze thun sein möcht. Ob nit annoch uff ettlich
11
wenig tag und etwan biß zu anfang nechstkommdender wochen zuzewartten
12
oder wenigst die anstellung ze machen, das diejenige deputati ordinarii,
13
wölche sich dato in Oßnabrukh befinden, sich alsbaldt hieher verfüegen
14
theten, damit man sich in mehrer anzahl zusamenthun, waß vor ein endtlich
15
expediens bei diser vorseyender difficultet zu ergreiffen, bedenkhen und als-
16
dann mit guetter ordnung zu denn deliberationibus im hauptwerkh für-
17
schreitten köndte. Wie dann solche zusamensetzung so vil desto mehr
18
höchstnothwendig erscheinen wöll, alldieweil der Schwedischen plenipoten-
19
tiarien proposition zu Oßnabrukh ebenmässig eröffnet und der Französi-
20
schen in forma, modo, materia et intentione gleichstimmend befunden
21
würde. Also in allweg vonnöthen, daß man hiervon coniunctim handlen
22
und alle trennung, wölche anderwerts wider deß heyligen Römischen reichs
23
verfassung zu befahren stüende, zeittlich auß dem weeg halten und fürkom-
24
men thue.

25
Wir haben hierauff einen abtritt genommen und denn churfürstlichen, sich
26
allein miteinander zu unterreden, platz gelassen. Nachdem sie nun ein guette
27
lange zeit, weil die Churbrandenburgischen sich mit den andern nit verglei-
28
chen wollen, undereinander conferendo et consultando verzehrt, haben sie
29
unß endtlich im einstandt durch den Münsterischen cantzler, N. von Meer-
30
feldt

43
Dietrich Hermann von Merveldt.
, folgenden innhalts antwortten lassen: Sie hetten die communicirte
31
propositiones der Franzosen und Schweden sehr wichtig und von gros-
32
sem nachgedenkhen befunden, seitemaln aber vor dißmaln nit von der
33
hauptsach und materi selbst, sondern allein preliminariter von dem modo
34
consultandi ze handlen und hierinnen one vorgehende communication
35
mit denn Kayserlichen und churfürstlichen zu Oßnabrukh, auch zumal
36
denjenigen deputatis ordinariis, so daselbst gegenwerttig, nit fortzekom-
37
men, so weren sie umb so vil mit unß gleicher meinung, daß man uff ein
38
solche conferentz one verlierung einiger zeit sich entschliessen solt, da sie
39
dann gern vordrist unser meinung anhören wolten. Und obwol hiebei ettlich
40
dubia auff die baan kommen, als das das churfürstliche collegium noch
41
auch die deputation der übrigen ständen nit ergentzt etc., so vermeinten sie

[p. 374] [scan. 422]


1
iedoch, daß dergleichen obiectiones durch die anno 1636 und widerumb
2
anno 1641 zu Regenspurg geschlossene verabschiedungen guettentheils
3
resolvirt, allegando formalia istarum decisionum quoad passum praesentem
4
etc. Man müeßte hierunder kein zeit verliren und umb solcher difficulteten
5
willen daßjenig, waß denn gemeinen friden belangte, nit uffschieben. Die
6
gegentheil würden sich sonsten selbst darob ärgern und umb solcher abwe-
7
senden willen nouae morae causirt werden. Sovil die anstellende conferentz
8
anlangte, vermeinten sie, daß es in loco tertio, als namblich zu Lengering
9
oder Yburg

40
Iburg, Ort und Amt im Hochstift Osnabrück, bevorzugte Residenz der Fürstbischöfe von Osnabrück.
, geschehen köndt. Dann nach Oßnabrukh oder hieher zu gehen,
10
würde es allerhandt difficulteten causirn. Es were auch zu bedenkhen, ob
11
allein ein ausschuss von denn gesandten oder die vollige gesandtschafften
12
der ortten sich einzestellen haben würden.

13
Nachdem wir unß nun hierüber erclärt, daß wir unß solche conferentz wol
14
beliben liessend, allein sovil unß dabei einzestellen anlangen thet, wolte unß
15
bedunkhen, daß wir darmit dennjenigen ständen, so nit ordinarii deputati
16
weren, ein merklichs misstrauen causirn wurden. Wir hetten demnach unß
17
so vil entschlossen, daß bis nechstkommenden sambstag ich, Volmar, mich
18
nach Oßnabrukh zu denn Kayserlichen begeben und, waß zu diser materi
19
gehörte, mit denenselben conferirn solte, auff das sie es folgendts auch denn
20
churfürstlichen und, wo noth, auch andern daselbst anwesenden deputatis
21
ordinariis communicirn möchten, wolche alsdann solchergestalt von der
22
sachen beschaffenheit informati folgenden montags sich an daß bestimbte
23
mittelortt zu verfüegen und sich mit ihren collegis eines entlichen conclusi
24
zu vereinbarn hetten, so folgendts mit unß, Kayserlichen, beederseits ze com-
25
municirn und darauff die resolution, wie man dann in der sachen zu verfah-
26
ren haben solte, ze fassen. Im übrigen liessen wir es zu ihrer disposition und
27
belieben gestellt sein, ob sie den convent auff Lengering oder Yburg veran-
28
lassen, auch in voller gesandtschafft oder nur per deputatos particulares be-
29
suchen wolten. Da es dann künfftig dergleichen conuent mehr abgeben und
30
unser sambtlicher gegenwartt darbei erfordert werden solt, wurden wir unß
31
deme auch gern willig accomodirn. Mit diser unserer erclärung seind sie
32
allerseits zefriden gewesen.

33
1645 VI 15
Donnerstag

38
33 Jouis] am Rande: Petitio Gallorum pro impetrando saluo conductu deputatis Rago-
39
czianis.
Jouis 15. huius retulit ad nos dominus orator
34
Venetus missum heri noctu ad se a Gallis secretarium Brasset, qui indicaret
35
aduenisse nuncium a barone de Marseille

41
Antoine Fouquet, sieur de Marcilly-Croissy.
iam inter ipsum et principem
36
Transylvaniae de confirmatione faederis, quod cum Torstensonio inierat,
37
nomine regis christianissimi conuenisse . Cum igitur conuentione praelimi-

[p. 375] [scan. 423]


1
nari transactum sit, ut omnibus Galliae adhaerentibus salui conductus ad
2
hosce congressus concedi debeant, tum etiam in illo propositionis articulo, ubi
3
de satisfactione landgrauiae Cassellanae agitur, expresse contineatur eandem
4
etiam satisfactionem coniunctim reliquis quoque adhaerentis adhaerentibus et faederatis
5
Galliae praestari debere, ideo postulari saluos conductus pro deputatis
6
Ragoczii, quos ad congressus praesentes mittere decreuisset; nam ni id fiat,
7
posse fieri, ut tractatus pacis denuo praepediantur. Se id nobis seorsim signi-
8
ficare voluisse, quod dominus nuncius se his rebus immiscere nolit et ut
9
monere Caesarem possemus.

10
Respondimus nos quidem ad Caesarem referre velle, sed videre non posse,
11
qua cum ratione haec talia a sua maiestate postulari possint, quin potius
12
apertum indicium esse aduersarios pacem amplecti nolle, cum subinde eius-
13
modi exorbitantia et a ratione communi aliena in medium adferant. Paulo
14
post de admittendis Lusitanis actum iri, deinde aliis et sic eiusmodi tricarum
15
nullum finem fore. Conuentione praeliminari nihil de huiusmodi confaedera-
16
tis nouis nec palam nec in genere dici et eo tempore confaederationem hanc
17
nondum exstitisse ideoque ibi comprehensam intelligi non posse; agi ibi in
18
clausula generali tantum de statibus imperii Galliae adhaerentibus, non de
19
exteris. Res Transyluani ad imperii negocia nihil pertinere, offensum iri
20
procul dubio ordines noua hac postulatione, cum videant negocio tantum
21
extrahendo excogitatam. Recepit Venetus se hanc nostram declarationem ad
22
Gallos relaturum.

23
Eodem a meridie hab ich herrn bischofen von Oßnabrukh disen vortrag
24
communicirt , auch dabei angedeüttet, worauff die quaestiones bei künftiger
25
conferentz ze setzen sein möchten.

26
1645 VI 16
Freitag

40
26 Freytags] am Rande: Ad Caesarem.
Freytags, 16. huius, referirn wir disen obigen verlauff
27
ad Caesarem mit beylag [ 1.2.3] ettlicher auisi, waß für oppositiones wider
28
die reichsdeputation emporgehen thuend, derentwegen ich, Volmar, mich
29
nach Oßnabrukh zu verfüegen haben werde, de 15. huius [ 698].

30
Eodem referirn wir dise intention auch an die zu Oßnabrukh [ 699]. Hiebei
31
werden auch die Mainzische auff ihr anfrag, wie es die Kayserlichen mit der
32
proposition gegen die reichsdeputation ze halten vermeinten, beanttworttet.

33
Eodem schreiben an hertzog Savelli uff sein briff auß Rom de 27. Maii [ 700].

34
Eodem schreiben wir an die statt Cöln umb beyordnung ihrer deputaten
35
[ 701].

36
Eodem berichten die von Oßnabrukh umb ein conferentz in loco inter-
37
medio und auffsetzung der puncten, so hierin ze consultirn.

41
37 In] am Rande: Schwedische proposition.
In relatione ad
38
Caesarem berichten sie die editionem Schwedischer proposition und waß
39
dabei verloffen [ 702].

Documents