Acta Pacis Westphalicae III B 1,1 : Die Friedensverträge mit Frankreich und Schweden, 1. Teil: Urkunden / Antje Oschmann
1. Instrumentum Pacis Monasteriensis (IPM) Münster 1648 Oktober 24
Münster 1648 Oktober 24
Ausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für Frankreich: SA Münster , Pri-
vatbesitz (Depositum) = Druckvorlage, zit.: IPM-AF.
Papierlibell, B 23,8 cm × L 35,2 cm – pergamentbezogener Pappeinband, vorne und hinten mit aufgeprägten
goldenen Schmuckleisten und in der Mitte einem Reichsadler; ursprünglich Seitenbänder vorne und hinten,
heute nur noch das vordere obere aus gelber Seide vorhanden – 26 Blatt Papier und zwei Vorsatzblätter; ohne
Foliierung – Text auf 21 Blatt mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, 30–36 Zeilen je Seite,
Schreiblinien sichtbar; Initiale auf der ersten Textseite ornamental gestaltet, dort auch die erste Zeile durch
Schriftgröße und -type hervorgehoben – 39 Unterschriften – 38 aufgedrückte Lacksiegel – aus schwarzer und
gelber Seide geflochtene Siegelschnur, die den Siegeln Volmars, Nassaus und Serviens unterlegt ist, heute abge-
rissen ; ursprünglich war sie nach unten zum Falz geführt, dort wahrscheinlich geteilt und vorne und hinten
zweimal unten und oben durch den Einband gezogen und dann oben verknotet.
Ausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für den Kaiser: HHStA Wien ,
AUR 1648 X 24, zit.: IPM-AK.
Papierlibell, B 22,5 cm × L 32,5 cm – bunter Papiereinband, ohne Aufschrift – 82 Blatt Papier und
zwei Vorsatzblätter, einige Blätter mit Wasserzeichen versehen; mit roten und blauen Seidenbändern
zusammengehalten; ältere und moderne Foliierung – Text auf 75 Blatt mit Tinte durchgehend in glei-
cher Schrift geschrieben, in der Regel 18 Zeilen je Seite, breiter linker Rand – 39 Unterschriften – 39
aufgedrückte Lacksiegel – hellrotes Siegelband aus Seide, das den Siegeln Volmars, Nassaus und Ser-
viens unterlegt ist.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für Frankreich: AE Paris , Trai-
tés multilatéraux, zit.: IPM- NF .
Papierlibell, B 23,5 cm × L 34,8 cm – pergamentbezogener Pappeinband mit aufgeprägten goldenen
Schmuckleisten vorne, hinten und auf dem Buchrücken; buntes Papier auf der Innenseite des Einbands;
neuere Aufschrift; Seitenbänder aus hellroter und hellblauer Seide, heute fast völlig abgerissen – 28 Blatt
Papier mit Goldschnitt, zusammengeheftet mit blau-gelber Schnur; ohne Foliierung – Text auf 22 Blatt
mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 34–35 Zeilen je Seite, Schreiblinien
sichtbar; breiter linker Rand; Initiale und erste Zeile der ersten Textseite ornamental gestaltet – 29
Unterschriften – 28 aufgedrückte Lacksiegel – ein hellrotes und ein hellblaues Siegelband aus Seide, die
den Siegeln Raigerspergers, Volmars, Nassaus und Serviens unterlegt sind.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für das kurmainzische Reichsdi-
rektorium : HHStA Wien , AUR 1648 X 24, zit.: IPM-NM.
Papierlibell, B 23,0 cm × L 33,2 cm – Wasserspuren im oberen Drittel, innen am Falz bis zur Mitte hin
– pergamentbezogener Pappeinband; verschiedene Aufschriften; Seitenbänder aus gelber und ( wahr-
scheinlich ) schwarzer Seide, heute fast völlig abgerissen – 53 Blatt Papier, zusammengehalten durch
eine gelbe (früher wahrscheinlich schwarz-gelb gedrehte) Seidenkordel, die dreimal durch Einband und
Buchblock gezogen ist; moderne Foliierung – Text auf 48 Blatt mit Tinte durchgehend in gleicher
Schrift geschrieben, in der Regel 21 Zeilen je Seite, senkrechte Schreiblinien sichtbar – 37 Unterschriften
– 35 aufgedrückte Lacksiegel – aus schwarzer und gelber Seide geflochtene Siegelschnur, die den Siegeln
Volmars, Nassaus und Serviens unterlegt und am Falz mit der Heftungsschnur verknotet ist.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für das Corpus Evangelicorum:
SHStA Dresden , O.U. 13.164, zit.: IPM-NE.
Pergamentlibell, B 26,5 cm × L 37,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband; neuere Aufschriften;
Seitenbänder aus gelber Seide, heute zum Teil abgerissen, das vordere diagonal nach unten zur Mitte
geführt – 38 Blatt Pergament mit Goldschnitt; ohne Foliierung – Text auf 34 Blatt mit Tinte durchge-
hend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 22 Zeilen je Seite, Schreiblinien sichtbar; Initialen auf
der ersten Textseite ornamental gestaltet, dazu Schmuckleisten – 33 Unterschriften – 32 aufgedrückte
Lacksiegel – aus schwarzer und gelber Seide geflochtene Siegelschnur, die den Siegeln Volmars und
Nassaus sowie Serviens unterlegt, nach unten zum Falz geführt und dreimal durch Einband und Buch-
block gezogen ist.
Nachausfertigung der gemeinsamen Unterhändlerurkunde für Kf. Maximilian von Bayern:
BHStA München , Kurbayern Urkunden Nr. 1699, zit.: IPM-NB.
Papierlibell, B 23,0 cm × L 34,5 cm – pergamentbezogener Pappeinband, vorne und hinten mit golde-
nen Schmuckleisten sowie in der Mitte aufgeprägtem Reichsadler; neuere Aufschrift; Seitenbänder aus
gelber Seide, heute weitgehend abgerissen – 24 Blatt Papier; moderne Foliierungen – Text auf 19 Blatt
mit Tinte durchgehend in gleicher Schrift geschrieben, in der Regel 35–37 Zeilen je Seite, Schreiblinien
sichtbar; Initiale und erste Zeile der ersten Textseite sorgfältig gestaltet – 27 Unterschriften – 27 aufge-
drückte Lacksiegel – teils aus schwarzer und gelber, teils aus gelber Seide geflochtene Siegelschnur, die
den Siegeln Volmars und Nassaus sowie Serviens unterlegt, zum Falz geführt und zweimal durch den
Buchblock gezogen ist.
Präambel und Dispositio des IPM sind in die Ratifikationsurkunden inseriert:
Kaiserliche Ratifikation des IPM, Wien 1648 November 7, (Nr. 2): Ausfertigung für
Frankreich, zit.: IPM-KRF.
Französische Ratifikation des IPM, Paris 1648 November 26, (Nr. 3): Ausfertigung für den
Kaiser, zit.: IPM-FRK; Ausfertigung für das kurmainzische Reichsdirektorium, zit.: IPM-
FRM ; Ausfertigung für das Corpus Evangelicorum, zit.: IPM-FRE.
Abgedruckt wird die oben als Druckvorlage bezeichnete Überlieferung unter Anwendung
unserer editionstechnischen Normalisierungen. Im textkritischen Apparat wird auf Varian-
ten der anderen Überlieferungen gemäß den S. XXXIff erläuterten Maßgaben hingewiesen.
Die Gliederung der Absätze ist neu vorgenommen worden. In eckigen Klammern werden
die arabischen Ziffern größerer Zahlen hinzugefügt, wenn ausgeschriebene Zahlwörter in
der Druckvorlage verwendet werden. Darüber hinaus sind (ebenfalls in eckigen Klam-
mern ) die heute geläufige Zählung der Paragraphen sowie ein Hinweis auf die inhaltliche
Übereinstimmung mit dem IPO (Nr. 18) vermerkt. Diese Konkordanz berücksichtigt we-
der die Unterschiede in der Orthographie von Namen und Wörtern noch diejenigen Va-
rianten im Buchstaben- und Wortbestand, die sich aufgrund der unterschiedlichen Text-
grundlage der Editionen beider Verträge ergeben, für die inhaltliche Aussage jedoch uner-
heblich sind und deshalb auch im textkritischen Apparat nicht erscheinen. Zur Differenzie-
rung des Grades der inhaltlichen Übereinstimmung zwischen IPM und IPO werden fol-
gende Zeichen verwendet:
In nomine sacrosanctae et individuae trinitatis, amen.
Präambel
[≙ IPO] Notum sit universis et singulis, quorum interest aut quomodolibet
interesse potest, postquam a multis annis orta in Imperio Romano dissidia
motusque civiles eo usque increverunt, ut non modo universam Germaniam,
sed et aliquot finitima regna, potissimum vero Galliam, ita involverint, ut diu-
turnum et acre exinde natum sit bellum, primo quidem inter serenissimum
et potentissimum principem ac dominum, dominum Ferdinandum II., elec-
tum Romanorum imperatorem, semper augustum, Germaniae, Hungariae,
Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae regem, archiducem Austriae, du-
cem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carinthiae, Carniolae, marchionem
Moraviae, ducem Luxemburgiae, Superioris ac Inferioris Silesiae, Wurtember-
gae et Teckae, principem Sueviae, comitem Habsburgi, Tyrolis, Kyburgi et
Goritiae, marchionem Sacri Romani Imperii, Burgoviae ac Superioris et Infe-
rioris Lusatiae, dominum Marchiae Sclavonicae, Portus Naonis et Salinarum,
inclytae memoriae, cum suis foederatis et adhaerentibus ex una et serenissi-
mum ac potentissimum principem ac dominum, dominum Ludovicum XIII.,
Galliarum et Navarrae regem Christianissimum, inclytae memoriae, eiusque
foederatos et adhaerentes ex altera parte, deinde post eorum e vita decessum
inter serenissimum et potentissimum principem et dominum, dominum Fer-
dinandum III., electum Romanorum imperatorem, semper augustum, Ger-
maniae , Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae regem, archi-
ducem Austriae, ducem Burgundiae, Brabantiae, Styriae, Carinthiae, Carnio-
lae , marchionem Moraviae, ducem Luxemburgiae, Superioris ac Inferioris Si-
lesiae , Wurtembergae et Teckae, principem Sueviae, comitem Habsburgi, Ty-
rolis , Kyburgi et Goritiae, marchionem Sacri Romani Imperii, Burgoviae ac
Superioris et Inferioris Lusatiae, dominum Marchiae Sclavonicae, Portus
Naonis et Salinarum, cum suis foederatis et adhaerentibus ex una et serenissi-
mum ac potentissimum principem ac dominum, dominum Ludovicum XIV.,
Galliarum et Navarrae regem Christianissimum, eiusque foederatos et adhae-
rentes ex altera parte, unde multa christiani sanguinis effusio cum plurima-
rum provinciarum desolatione secuta est, tandem divina bonitate factum esse,
ut annitente serenissima republica Veneta, cuius consilia difficillimis christia-
ni orbis temporibus publicae saluti et quieti nunquam defuere, utrimque de
pace universali suscepta sit cogitatio in eumque finem ex mutua partium con-
ventione , Hamburgi die 25. stylo novo vel die 15. stylo veteri Decembris anno
Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo primo [1641] inita
sit dies undecima stylo novo vel prima stylo veteri mensis Julii anno Domini
1643 congressui plenipotentiariorum Monasterii et Osnabrugis Westphalo-
rum instituendo.
Comparentes igitur statuto tempore et loco utrimque legitime constituti le-
gati plenipotentiarii, a parte quidem Imperatoris illustrissimi et excellentis-
simi domini, dominus Maximilianus comes a Trautmansdorff et Weinsberg,
baro in Gleichenberg, Neostadii ad Cocrum, Negau, Burgaw et Totzenbach,
dominus in Teinitz, eques aurei velleris, consiliarius secretus et camerarius
sacrae Caesareae maiestatis eiusque aulae supremus praefectus, dominus Joan-
nes Ludovicus comes a Nassau, Catzenelebogen, Vianden et Dietz, dominus
in Beilstein, consiliarius secretus Imperatoris et eques aurei velleris, dominus
Isaacus Volmarus, iuris utriusque doctor, serenissimi domini archiducis Fer-
dinandi Caroli consiliarius eiusque camerae praeses, a parte vero regis Chri-
stianissimi celsissimus princeps, dominus Henricus d’Orleans, dux de Longe-
ville et d’Estouteville, princeps et supremus comes de Neuchastel, comes de
Dunois et de Tancarville, conestabilis haereditarius Normanniae eiusdemque
provinciae gubernator et locumtenens generalis, centum cataphractorum
equitum dux et ordinum regiorum eques etc., illustrissimi item ac excellentis-
simi domini, dominus Claudius de Mesmes, comes d’Avaux, dictorum ordi-
num commendator, unus ex praefectis aerarii regii et regni Gallici minister, et
dominus Abel Servient, comes de la Roche des Aubiers, etiam unus ex regni
Gallici ministris, interventu et opera illustrissimi et excellentissimi legati se-
natorisque Veneti, domini Aloysii Contareni, equitis, qui mediatoris munere
procul a partium studio totos pene quinque annos impigre perfunctus est,
post invocatum divini numinis auxilium mutuasque plenipotentiarum tabulas
sunt) rite commutatas praesentibus, suffragantibus et consentientibus Sacri
Romani Imperii eléctoribus, principibus ac statibus ad divini numinis gloriam
et christianae reipublicae salutem in mutuas pacis et amicitiae leges consen-
serunt et convenerunt tenore sequenti:
Dispositio
[§ 1 ≙ I IPO] Pax sit christiana, universalis et perpetua veraque et sincera
amicitia inter sacram maiestatem Caesaream et sacram maiestatem Christia-
nissimam nec non inter omnes et singulos foederatos et adhaerentes dictae
maiestatis Caesareae, domum Austriacam eorumque haeredes et successores,
praecipue vero electores, principes et status Imperii, ex una et omnes et sin-
gulos foederatos dictae maiestatis Christianissimae eorumque haeredes ac
successores, inprimis serenissimam reginam regnumque Sueciae ac respective
electores, principes statusque Imperii ex altera parte, eaque ita sincere serio-
que servetur et colatur, ut utraque pars alterius utilitatem, honorem ac com-
modum promoveat omnique ex parte et universi Romani Imperii cum regno
Galliae et vicissim regni Galliae cum Romano Imperio fida vicinitas et secura
studiorum pacis atque amicitiae cultura revirescant et reflorescant.
[§ 2 = II IPO] Sit utrimque perpetua oblivio et amnistia omnium eorum, quae
ab initio horum motuum quocunque loco modove ab una vel altera parte
ultro citroque hostiliter facta sunt, ita ut nec eorum nec ullius alterius rei
causa vel praetextu alter alteri posthac quidquam hostilitatis aut inimicitiae,
molestiae vel impedimenti quoad personas, statum, bona vel securitatem per
se vel per alios, clam aut palam, directe vel indirecte, specie iuris aut via facti,
in Imperio aut uspiam extra illud (non obstantibus ullis prioribus pactis in
contrarium facientibus) inferat vel inferri faciat aut patiatur, sed omnes et sin-
gulae hinc inde tam ante bellum quam in bello verbis, scriptis aut factis illatae
iniuriae, violentiae, hostilitates, damna, expensae absque omni personarum
rerumve respectu ita penitus abolitae sint, ut quidquid eo nomine alter adver-
sus alterum praetendere posset, perpetua sit oblivione sepultum.
[§ 3 ≠ IPO] Et ut eo sincerior amicitiae mutuae securitas inter Imperatorem,
regem Christianissimum, electores, principes et status Imperii posthac serve-
tur (salvo assecurationis articulo infra descripto ), alter alterius hostes prae-
sentes aut futuros nullo unquam titulo vel praetextu vel ullius controversiae
bellive ratione contra alterum armis, pecunia, milite, commeatu aliterve iuvet
aut ullis copiis, quae contra aliquem huius pacificationis consortem a quocun-
que duci contigerit, receptum, stativa, transitum indulgeat.
Circulus quidem Burgundicus sit maneatque membrum Imperii post contro-
versias inter Galliam Hispaniamque sopitas hac pacificatione comprehensus;
bellis tamen in eo iam vertentibus nec Imperator nec ullus Imperii status se
immisceat.
In futurum vero si inter ea regna controversiae oriantur, firma semper maneat
inter universum Imperium et reges regnumque Galliae de mutuis hostibus
non iuvandis supradictae reciprocae obligationis necessitas; singulis tamen
statibus liberum sit huic illive regno extra Imperii limites suppetias ferre, non
tamen aliter quam secundum Imperii constitutiones.
[§ 4 ≠ IPO] Controversia Lotharingica vel arbitris utrimque nominandis sub-
mittatur vel tractatu Gallo-Hispanico vel alia amicabili via componatur, libe-
rumque sit tam Imperatori quam electoribus, principibus et statibus Imperii
eius compositionem amicabili interpositione aliisque pacificis officiis iuvare
ac promovere, non tamen armis aut bellicis mediis.
[§ 5 ≈ III,1 IPO] Iuxta hoc amicitiae mutuae et universalis amnistiae funda-
mentum universi et singuli Sacri Romani Imperii electores, principes, status
(comprehensa immediata Imperii nobilitate) eorumque vasalli, subditi, cives
et incolae, quibus occasione Bohemiae Germaniaeve motuum vel foederum
hinc inde contractorum ab una vel altera parte aliquid praeiudicii aut damni
quocunque modo vel praetextu illatum est, tam quoad ditiones et bona feuda-
lia , subfeudalia et allodialia quam quoad dignitates, immunitates, iura et pri-
vilegia restituti sunto plenarie in eum utrimque statum in sacris et profanis,
quo ante destitutionem gavisi sunt aut iure gaudere potuerunt, non obstanti-
bus sed annullatis quibuscunque interim in contrarium factis mutationibus.
[§ 6 ∼ III,2 IPO] Quod si restituendorum bonorum et iurium possessores
exceptionibus se iustis munitos existimaverint, eae quidem restitutionem
neutiquam impedient; hac tamen peracta coram competenti iudice examinen-
tur et discutiantur.
[§ 7 = IV,1 IPO] Et quamvis ex hac praecedenti regula generali facile diiudi-
cari possit, qui et quatenus restituendi sint, tamen ad instantiam aliquorum de
quibusdam gravioris momenti causis prout sequitur specialiter mentionem
fieri placuit, ita tamen, ut qui expresse non nominati vel expuncti sunt, prop-
terea pro omissis vel exclusis non habeantur.
[§ 8 ≠ IPO] Cum arrestum, quod mobilibus ad principem electorem Trevi-
rensem spectantibus et in ducatum Luxemburgensem translatis Imperator per
concilium provinciale antehac imponi curavit, relaxatum quidem et abolitum,
attamen ad quorundam instantiam iterum renovatum, insuper etiam seque-
strum praefecturae Bruch ad archiepiscopatum et
Joannis ad Joannem Rheinhardum de Söetern spectanti a praefato concilio
indictum est, concordatis inter electoratum Trevirensem et ducatum Burgun-
diae publica Imperii interventione anno 1548 Augustae Vindelicorum erectis
Vertrag zwischen der Statthalterin der Niederlande, Maria von Ungarn, und dem Trierer
Kf.en, Johann Gf. von Isenburg (gest. 1556, 1547 Ebf.), der in Augsburg am 10. März 1548
abgeschlossen wurde (Regest: UABK 1, 309f) und den Karl V. als Hg. von Luxemburg am
1. Juni 1548 während des dort stattfindenden Reichstags bestätigte (Druck: Hontheim 2 nr.
989, 709–713).
repugnet, conventum est, ut praedictum arrestum et sequestrum a concilio
Luxemburgensi quantocius tollatur, dicto domino electori bona sua, praefec-
tura et dominium, tam electoralia quam patrimonialia, una cum fructibus se-
questratis relaxentur et tradantur ac, si quid forte amotum fuerit, reponatur
pleneque atque integre restituatur, impetrantibus ad iudicem principis electo-
ris in Imperio competentem pro obtinenda iuris et iustitiae administratione
remissis.
[§ 9 ≠ IPO] Quod autem ad castra Ehrnbreitstein et Hamerstein attinet, Im-
perator tempore et modo infra in articulo executionis definitis praesidia inde
deducet aut deduci curabit illaque castra in manus domini electoris Treviren-
sis eiusdemque capituli metropolitani pari potestate pro Imperio et electoratu
custodienda tradet, quo nomine et capitaneus et novum praesidium ibi ab
electore constituendum iuramento fidelitatis pro ipso eiusque capitulo pariter
obstringi debebunt.
[§ 10 ≙ IV,2 IPO] Deinde vero causam Palatinam conventus Monasteriensis
et Osnabrugensis eo deduxit, ut ea de re iam diu mota lis diremta sit modo
sequenti:
[§ 11 = IV,3 IPO] Et primo quidem quod attinet domum Bavaricam, dignitas
electoralis, quam electores Palatini antehac habuerunt, cum omnibus regaliis,
officiis, praecedentiis, insigniis et iuribus quibuscunque ad hanc dignitatem
spectantibus nullo prorsus excepto ut et Palatinatus Superior totus una cum
comitatu Cham cum omnibus eorum appertinentiis, regaliis ac iuribus sicut
hactenus ita et imposterum maneant penes dominum Maximilianum, comi-
tem Palatinum Rheni, Bavariae ducem eiusque liberos totamque lineam Guil-
helmianam , quamdiu masculi ex ea superstites fuerint.
[§ 12 = IV,4 IPO] Vicissim dominus elector Bavariae pro se, haeredibus ac
successoribus suis totaliter renunciet debito tredecim millionum omnique
praetensioni in Austriam Superiorem et statim a publicata pace omnia instru-
menta desuper obtenta Caesareae maiestati ad cassandum et annullandum ex-
tradat .
[§ 13 = IV,5 IPO] Quod ad domum Palatinam attinet, Imperator cum Impe-
rio publicae tranquillitatis causa consentit, ut vigore praesentis conventionis
institutus sit electoratus octavus, quo dominus Carolus Ludovicus comes Pa-
latinus Rheni eiusque haeredes et agnati totius lineae Rudolphinae iuxta ordi-
nem succedendi in aurea bulla expressum
ris praeter simultaneam investituram ipsi domino Carolo Ludovico aut eius
successoribus ad ea, quae cum dignitate electorali domino electori Bavariae
totique lineae Guilhelmianae attributa sunt, competat.
[§ 14 = IV,6 IPO] Deinde ut Inferior Palatinatus totus cum omnibus et singu-
lis ecclesiasticis et secularibus bonis, iuribus et appertinentiis, quibus ante
motus Bohemicos electores principesque Palatini gavisi sunt, omnibusque do-
cumentis , regestis, rationariis et caeteris actis huc spectantibus eidem plenarie
restituantur cassatis iis, quae in contrarium acta sunt, idque authoritate Cae-
sarea effectum iri, ut neque rex Catholicus neque ullus alius, qui exinde ali-
quid tenet, se huic restitutioni ullo modo opponat.
[§ 15 = IV,7 IPO] Cum autem certae quaedam praefecturae Stradae Montanae
antiquitus ad electorem Moguntinensem pertinentes anno demum millesimo
quadringentesimo sexagesimo tertio [1463] pro certa pecuniae summa Palati-
nis cum pacto perpetuae reluitionis impignoratae fuerint
Verschreibung des Mainzer Kf.en, Adolf Gf. von Nassau (ca. 1423–1475, 1461 Kf.), vom 24.
November 1463 und der dazugehörige Revers des pfälzischen Kf.en, Friedrichs I. des Siegrei-
chen (1425–1476), vom 27. November desselben Jahres (Druck: Meiern 4, 362–366 ).
est, ut hae praefecturae penes modernum dominum electorem Moguntinen-
sem eiusque in archiepiscopatu Moguntinensi successores permaneant, dum-
modo pretium pignorationis sponte oblatum intra terminum executioni con-
clusae pacis praefixum parata pecunia exsolvat caeterisque, ad quae iuxta te-
norem literarum oppignorationis tenetur, satisfaciat.
[§ 16 = IV,8 IPO] Electori quoque Trevirensi tanquam episcopo Spirensi,
episcopo item Wormatiensi iura, quae praetendunt in bona quaedam eccle-
siastica intra Palatinatus Inferioris territorium sita, coram competenti iudice
prosequi liberum esto, nisi de his inter utrumque principem amice conve-
niatur .
[§ 17 = IV,9 IPO] Quod si vero contigerit lineam Guilhelmianam masculinam
prorsus deficere superstite Palatina, non modo Palatinatus Superior, sed etiam
dignitas electoralis, quae penes Bavariae duces fuit, ad eosdem superstites Pa-
latinos interim simultanea investitura gavisuros redeat octavo tunc electoratu
prorsus expungendo; ita tamen Palatinatus Superior hoc casu ad Palatinos su-
perstites redeat, ut haeredibus allodialibus electoris Bavariae actiones et bene-
ficia , quae ipsis ibidem de iure competunt, reservata maneant.
[§ 18 = IV,10 IPO] Pacta quoque gentilitia inter domum electoralem Haidel-
bergensem et Neoburgicam a prioribus Imperatoribus super electorali succes-
sione confirmata
Seit dem Hausvertrag von Pavia vom Jahre 1329 (Druck: Wittelsbacher Hausver-
träge , 81–101, hier 93ff; dt. Übersetzung: 104f) hatten die pfälzischen Kf.en mit ihren Agna-
ten , zu denen auch die Hg.e von Pfalz-Neuburg gehörten, Vereinbarungen über die Kurwürde
getroffen, beispielsweise in den Jahren 1541, 1545, 1546, 1551 und 1553 ( Muffat , 289f,
292f, 296, 298f, 304f, mit Drucknachweisen). Pfalz-Neuburg hatte sich seine Ansprüche auf
die Kur 1566, 1570 und 1615 vom Kaiser bestätigen lassen ( ebenda , 307).
tioni contraria non sunt, salva rataque maneant.
[§ 19 = IV,11 IPO] Ad haec, si quae feuda Juliacensia aperta esse competenti
via iuris evictum fuerit, ea Palatinis evacuentur.
[§ 20 = IV,12 IPO] Praeterea ut dictus dominus Carolus Ludovicus aliquate-
nus liberetur onere prospiciendi fratribus de appenagio, Caesarea maiestas or-
dinabit , ut dictis suis fratribus quadringenta Imperialium thalerorum millia
[400.000] intra quadriennium ab initio anni venturi millesimi sexcentesimi
quadragesimi noni [1649] numerandum expendantur singulisque annis cen-
tena millia [100.000] solvantur una cum annuo censu quinque de centum
computatis.
[§ 21 = IV,13 IPO] Deinde tota domus Palatina cum omnibus et singulis, qui
ei quocunque modo addicti sunt aut fuerunt, praecipue vero ministri, qui ei in
hoc conventu aut alias operam suam navarunt, ut et omnes Palatinatus exules
fruantur amnistia generali supra descripta , pari cum caeteris in ea compre-
hensis iure et hac transactione singulariter in puncto gravaminum plenis-
sime .
[§ 22 = IV,14 IPO] Vicissim dominus Carolus Ludovicus cum fratribus Cae-
sareae maiestati obedientiam et fidelitatem sicut caeteri electores principesque
Imperii praestet, ac insuper Palatinatui Superiori pro se et haeredibus suis
tum ipse tum eius fratres, donec ex linea Guilhelmiana haeredes legitimi et
masculi superfuerint, renuncient.
[§ 23 = IV,15 IPO] Cum autem de eiusdem principis viduae matri sororibus-
que praestando victalitio et dote constituenda mentio iniiceretur, pro bene-
volo sacrae Caesareae maiestatis in domum Palatinam affectu promissum est
dictae viduae matri pro victalitio semel pro semper viginti thalerorum Impe-
rialium millia [20.000], singulis autem sororibus dicti domini Caroli Ludovici,
quando nuptum elocatae fuerint, dena thalerorum Imperialium millia
[10.000] nomine suae maiestatis exsolutum iri. De reliquo vero ipsis idem
princeps Carolus Ludovicus satisfacere teneatur.
[§ 24 = IV,16 IPO] Comites in Leiningen et Daxburg saepedictus dominus
Carolus Ludovicus eiusque successores in Palatinatu Inferiori nulla in re tur-
bet , sed iure suo a multis retro seculis obtento et a Caesaribus confirmato
quiete ac pacifice uti frui permittat.
[§ 25 = IV,17 IPO] Liberam Imperii nobilitatem per Franconiam, Sueviam et
tractum Rheni cum districtibus appertinentibus in suo statu immediato invio-
late relinquat.
[§ 26 = IV,18 IPO] Feuda etiam ab Imperatore in baronem Gerhardum de
Waldenburg dictum Schenckherrn , Nicolaum Georgium Raigersperger, cancel-
larium Moguntinum, et Henricum Brömbser, baronem de Rudesheim, item
ab electore Bavariae in baronem Joannem Adolphum Wolff dictum Metternich
collata rata maneant. Teneantur tamen eiusmodi vasalli domino Carolo Lu-
dovico velut domino directo eiusque successoribus iuramentum fidelitatis
praestare atque ab eodem feudorum suorum renovationem petere.
[§ 27 = IV,19 IPO] Augustanae confessionis consortibus, qui in possessione
templorum fuerant, interque eos civibus et incolis Oppenheimensibus, serve-
tur status ecclesiasticus anni 1624, caeterisque id desideraturis Augustanae
confessionis exercitium tam publice in templis ad statas horas quam privatim
in aedibus propriis aut alienis ei rei destinatis per suos aut vicinos verbi divini
ministros peragere liberum esto.
[§ 28 → IV,20–22 IPO] Paragraphi „Princeps Ludovicus Philippus etc.“,
„Princeps Fridericus etc.“ et „Princeps Leopoldus Ludovicus etc.“ hic eodem
modo inserti intelligantur, prout in instrumento Caesareo-Suecico continen-
tur .
[§ 29 = IV,23 IPO] Controversia, quae vertitur inter episcopos respective
Bambergensem et Herbipolensem ac marchiones Brandenburgicos, Culmba-
chi et Onoltzbachi, de castro, oppido, praefectura et monasterio Kitzingen in
Franconia ad Moenum, aut amicabili compositione aut summario iuris pro-
cessu terminetur intra biennium sub poena perdendae praetensionis impo-
nenda tergiversanti; interim dictis dominis marchionibus restituatur nihilomi-
nus fortalitium Wilzburg in eum statum, qui tempore traditionis descriptus
fuit, ex conventione et promisso
Weißenburger Akkord mit Tilly vom 14./24. Dezember 1631 anläßlich der Übergabe der
Festung Wülzburg; dazu vgl. das dem WFK vorgelegte Memorial des Gesandten des Mgf.en
von Brandenburg-Ansbach, praes. 1646 Februar 10[/20] (Druck: Meiern 2, 816f ).
[§ 30 → XIV,1–3 IPO] Conventio inita circa alimenta domini Christiani Wil-
helmi marchionis Brandenburgici huc repetita censeatur, prout continetur ar-
ticulo 14 instrumenti Caesareo-Suecici .
[§ 31(1) ≠ IPO, § 31(2) → IV,24 IPO] Rex Christianissimus tempore et modo
inferius definitis circa deductionem praesidiorum restituet duci Wurtember-
gico civitates et fortalitia Hohenwiel, Schorendorff, Tübingen aliaque omnia
loca sine ulla reservatione, quae in ducatu Wurtembergico praesidiis suis te-
net .
In reliquis paragraphus „Domus Wurtenbergica“, sicut in instrumento Caesa-
reo -Suecico insertus est , hic insertus intelligatur.
[§ 32 ∼ IV,25 IPO] Principes quoque Wurtenbergici lineae Montpelgartensis
restituantur in omnes suas ditiones in Alsatia vel ubicunque sitas et nomina-
tim in duo feuda Burgundica Clerval et Passavant et ab utraque parte redin-
tegrentur in eum statum, iura et praerogativas, quibus ante initium horum
bellorum gavisi sunt.
[§ 33 = IV,26 IPO ] Fridericus marchio Badensis et Hachbergensis eiusque
filii et haeredes cum omnibus, qui iisdem quocunque modo inservierunt aut
adhucdum inserviunt, cuiuscunque nominis aut conditionis sint, gaudeant et
fruantur supra articulo 2. et 3. descripta amnistia cum omnibus suis clausulis
et beneficiis eiusque vigore restituantur plenissime in eum statum in sacris et
profanis, in quo ante exortos Bohemiae motus fuit dominus Georgius Fride-
ricus , marchio Badensis et Hachbergensis, quoad Marchionatum Inferiorem
Badensem, qui vulgo sub appellatione Baden-Durlach venit, itemque quoad
marchionatum Hachbergensem, tum etiam quoad ditiones Röttelen, Baden-
weiler et Sausenberg, non obstantibus sed annullatis quibuscunque interim in
contrarium factis mutationibus.
Deinde restituantur marchioni Friderico praefecturae Stein et Renchingen
absque onere aeris alieni interea temporis a marchione Guilielmo contracti,
ratione fructuum, interesse
Domini millesimo sexcentesimo vicesimo nono [1629] initam
lielmo marchioni Badensi cessae cum omnibus iuribus, documentis literariis
aliisque pertinentiis, ita ut tota illa actio sumptuum ac fructuum perceptorum
et percipiendorum cum omni damno et interesse a tempore primae occupa-
tionis numerando sublata et penitus extincta sit. Annua quoque pensitatio ex
Marchionatu Inferiori Marchionatui Superiori pendi solita virtute praesen-
tium penitus sublata, annullata et annihilata sit, nec eo nomine quicquam vel
de praeterito vel de futuro imposterum unquam praetendatur vel exigatur.
Alternetur etiam imposterum inter utramque lineam Badensem, Inferioris sci-
licet et Superioris Marchionatus Badensis, praecedentia et sessio in comitiis et
circuli Suevici aliisque universalibus vel particularibus Imperii aut quibuscun-
que conventibus, pro nunc tamen eadem praecedentia penes marchionem Fri-
dericum , dum superstes erit, permanente.
[§ 34 = IV,27 IPO] De baronatu Hohengerolseck conventum est, ut si domina
principissa Badensis praetensa sua iura in dicto baronatu documentis authen-
ticis sufficienter probaverit, restitutio statim post latam desuper sententiam
fiat cum omni causa omnique iure vigore documentorum competenti. Cogni-
tio autem haec finiatur a die publicatae pacis intra biennium. Nullae denique
actiones, transactiones vel exceptiones generales vel speciales clausulae in hoc
instrumento pacis comprehensae (quibus omnibus per expressum et in perpe-
tuum vigore huius derogatum sit) ab una vel altera parte ullo unquam tem-
pore contra hanc specialem conventionem allegentur vel admittantur.
[§ 35 → IV,28–45 IPO] Paragraphi „Dux de Croy etc.“, „Quod controver-
siam Nassaw-Siegen etc.“, „Comitibus Nassaw-Saraepontanis etc.“, „Domus
Hanoica etc.“, „Joannes Albertus comes Solmensis etc.“, „Itemque restituatur
domus
domini Ernesti comitis Sainensis etc.“, „Castrum et comitatus Falckenstein
etc.“, „Restituatur etiam domus Waldeck etc.“, „Joachimus Ernestus comes
Ottingensis etc.“, „Item domus Hohenloica etc.“, „Fridericus Ludovicus
etc.“, „Ferdinandus Carolus etc.“, „Domus Erbacensis etc.“, „Vidua et haere-
des comitis a Brandenstein etc.“, „Baro Paulus Kevenhiller etc.“ hic iisdem
verbis inserti intelligantur, prout in instrumento Caesareo-Suecico continen-
tur .
[§ 36 = IV,46 IPO] Contractus, permutationes, transactiones, obligationes et
instrumenta debiti vi metuve seu statibus seu subditis illicite extorta, prout in
specie queruntur Spira, Weisenburgum ad Rhenum, Landavia, Reutlingen,
Hailbrunna aliique, ut et redemptae cessaeque actiones abolitae atque ita an-
nullatae sunto, ut ullum iudicium actionemve eo nomine intentare minime
liceat. Quod si vero debitores instrumenta crediti vi metuve creditoribus ex-
torserint , ea omnia restituantur actionibus desuper salvis.
[§ 37 = IV,47–48 IPO] Debita, sive emptionis, venditionis, annuorum redi-
tuum sive alio nomine vocentur, si ab una alterave belligerantium parte in
odium creditorum violenter extorta sint, contra debitores veram violentiam et
realem solutionem intercessisse allegantes et se ad probandum offerentes nulli
processus executivi decernantur nisi his exceptionibus praevia plenaria causae
cognitione decisis, [IV,48 IPO] processu desuper instituto a pacis publica-
tione intra biennium finiendo sub poena perpetui silentii contumacibus debi-
toribus imponenda. Processus autem hactenus eo nomine contra ipsos decreti
una cum transactionibus et promissionibus pro futura creditorum restitutione
factis tollantur et enerventur, salvis tamen iis pecuniarum summis, quae fla-
grante bello pro aliis ad avertenda maiora eorum pericula et damna bono
animo et intentione erogatae sunt.
[§ 38 = IV,49 IPO] Sententiae tempore belli de rebus mere secularibus pro-
nunciatae , nisi processus vitium et defectus manifeste pateat vel in continenti
demonstrari possit, non quidem omnino sint nullae, ab effectu tamen rei iu-
dicatae suspendantur, donec acta iudicialia (si alterutra pars intra semestre ab
inita pace spatium petiverit revisionem) in iudicio competenti modo ordina-
rio vel extraordinario in Imperio usitato revideantur et aequabili iure ponde-
rentur , atque ita dictae sententiae vel confirmentur vel emendentur vel, si nul-
liter latae sint, plane rescindantur.
[§ 39 = IV,50 IPO] Si quae etiam feuda regalia vel privata ab anno millesimo
sexcentesimo decimo octavo [1618] non fuerant renovata nec interim eorum
nomine praestita servitia, nemini id fraudi esto, sed tempus repetendae inve-
stiturae a die factae pacis cedere incipiat.
[§ 40 = IV,51 IPO] Tandem omnes et singuli tam bellici officiales militesque
quam consiliarii et ministri togati, civiles et ecclesiastici, quocunque nomine
aut conditione censentur, qui uni alterive parti earundemve foederatis aut ad-
haerentibus toga vel sago militarunt, a summo ad infimum, ab infimo ad sum-
mum absque ullo discrimine vel exceptione cum uxoribus, liberis, haeredibus,
successoribus, servitoribus quoad personas et bona in eum vitae, famae, hono-
ris , conscientiae, libertatis, iurium et privilegiorum statum, quo ante dictos
motus gavisi sunt aut iure gaudere potuerunt, utrinque restituti sunto, nec
eorum personis aut bonis ullum creator praeiudicium, ullave actio vel accusa-
tio intentator, multo minus ulla poena damnumve quocunque praetextu irro-
gator . Et haec quidem omnia quoad illos, qui Caesareae maiestatis et domus
Austriacae subditi et vasalli non sunt, plenissimum effectum habeant.
[§ 41 = IV,52 IPO] Qui vero subditi et vasalli haereditarii Imperatoris et do-
mus Austriacae sunt, eadem gaudeant amnistia quoad personas, vitam, famam
et honores habeantque securum reditum in pristinam patriam, ita tamen, ut se
teneantur accommodare legibus patriis regnorum et provinciarum.
[§ 42 ≙ IV,53 IPO] Quantum autem eorundem bona concernit, si ea, ante-
quam in coronae Galliae Sueciaeve partes transierunt, confiscatione aut alio
modo amissa fuere, etsi plenipotentiarii Suecici diu multumque institerant, ut
iis etiam illa restituerentur, tamen cum sacrae Caesareae maiestati hac in re ab
aliis nihil praescribi nec ob Caesareanorum constantem contradictionem ali-
ter transigi potuerit ordinibusque Imperii eapropter bellum continuari e re
Imperii non fuerit visum, porro quoque amissa sunto ac modernis possessori-
bus permanento.
[§ 43 ≙ IV,54 IPO] Illa vero bona, quae ipsis post eam ob causam, quod pro
Gallis aut Suecis contra Caesarem domumque Austriacam arma sumpsissent,
erepta sunt, iisdem, qualia nunc sunt, absque refusione tamen sumptuum et
fructuum perceptorum aut damni dati, restituantur.
[§ 44 = IV,55 IPO] De caetero in Bohemia aliisque quibuscunque provinciis
haereditariis Imperatoris Augustanae confessioni addictis subditis vel credito-
ribus eorumve haeredibus pro privatis suis praetensionibus, si quas habent et
earum nomine actiones intenderint aut prosecuti fuerint, ius et iustitia aeque
ac catholicis citra respectum administretur.
[§ 45 = IV,56 IPO] A dicta tamen universali restitutione excepta sunto, quae
restitui vel redhiberi nequeunt, mobilia et se moventia, fructus percepti, au-
thoritate belligerantium partium interversa itemque tam destructa quam pu-
blicae securitatis causa in alios usus conversa aedificia publica et privata, sacra
et profana, nec non deposita publica vel privata hostilitatis intuitu confiscata,
legitime vendita, sponte donata.
[§ 46 = IV,57 IPO] Quia vero etiam causa Juliacensis successionis inter inter-
essatos , nisi praeveniatur, magnas aliquando turbas in Imperio excitare pos-
set , ideo conventum est, ut ea quoque pace confecta ordinario processu coram
Caesarea maiestate vel amicabili compositione vel alio legitimo modo sine
mora dirimatur.
[§ 47 → V, VII IPO] Cum etiam ad maiorem Imperii tranquillitatem stabi-
liendam de controversiis circa bona ecclesiastica et libertatem exercitii religio-
nis his ipsis de pace universali congressibus certa quaedam compositio inter
Caesarem, electores, principes et status Imperii inita atque instrumento pacis
cum plenipotentiariis reginae et coronae Sueciae erecto inserta fuerit , placuit
eandem compositionem ut et illam, de qua inter eosdem ratione eorum, qui
reformati vocantur, convenit , praesenti quoque tractatu firmare et stabilire
eo plane modo, ac si de verbo ad verbum huic inserta legeretur instru-
mento .
[§ 48 = XV,1 IPO] Circa causam Hasso-Cassellanam conventum est, ut sequi-
tur :
Primo omnium: Domus Hasso-Cassellana omnesque eius principes, maxime
domina Amelia Elisabetha, Hassiae landgravia, eiusque filius, dominus Wil-
helmus , illorumque haeredes, ministri, officiales, vasalli, subditi, milites et alii
quocunque modo illis addicti nullo prorsus excepto, non obstantibus contra-
riis pactis, processibus, proscriptionibus, declarationibus, sententiis, executio-
nibus et transactionibus, sed illis omnibus ut et actionibus vel praetensionibus
ratione damnorum et iniuriarum tam neutralium quam belligerantium annul-
latis , universalis amnistiae suprasancitae et ad initium belli Bohemici cum
plenaria restitutione reductae (exceptis Caesareae maiestatis et domus Au-
striacae vasallis et subditis haereditariis, quemadmodum de iis in § „Tandem
omnes etc.“
provenientium pari cum caeteris statibus iure, prout in articulo incipiente
„Unanimi etc.“ disponitur, plenarie participes sunto.
[§ 49 = XV,2 IPO] Secundo: Domus Hasso-Casselana eiusque successores ab-
batiam Hirsfeldensem cum omnibus appertinentiis secularibus et ecclesiasti-
cis sive intra sive extra territorium (ut praepositura Gellingen) sitis, salvis ta-
men iuribus, quae domus Saxonica a tempore immemoriali possidet, retineant
et eo nomine investituram a Caesarea maiestate toties, quoties casus evenerit,
petant et fidelitatem praestent.
[§ 50 = XV,3 IPO] Tertio: Ius directi et utilis dominii in praefecturas Schaum-
burgh , Buckenburg, Saxenhagen et Statthagen episcopatui Mindano antehac
assertum et adiudicatum porro ad dominum Wilhelmum, modernum Hassiae
landgravium, eiusque successores plenarie in perpetuum citra ulteriorem dicti
episcopatus aut alterius cuiusvis contradictionem aut turbationem pertineat,
salva tamen transactione inter Christianum Ludovicum ducem Brunsvico-
Luneburgensem et Hassiae landgraviam Philippumque comitem de Lippe
inita
Haupt- und Nebenrezeß, Lauenau 1647 Oktober 1[/11] (Druck: Meiern 5, 636 –642).
tem inita est, conventione
Vertrag über die Gft. Schaumburg vom 9./19. Juli 1647 in Münster zwischen hessen-kasseli-
schen und lippischen Gesandten unter Vermittlung des schwed. Gesandten Johann Oxen-
stierna , der am 11./21. August 1647 in einer gemeinsamen Urkunde von der hessischen Lgf.in
Amalie Elisabeth und Gf. Philipp von der Lippe bestätigt wurde (Druck: Lünig , Corpus iuris
feudalis 2, 1769–1778); zum Inhalt des Vertrags vgl. Ledderhose , 155–159; Bettenhäu-
ser , 90–95.
[§ 51 = XV,4 IPO] Conventum praeterea est, ut pro locorum hoc bello occu-
patorum restitutione et indemnitatis causa dominae landgraviae Hassiae tu-
trici eiusque filio huiusve successoribus Hassiae principibus ex archiepiscopa-
tibus Moguntinensi et Coloniensi, episcopatibus item Paderbornensi, Mona-
steriensi et abbatia Fuldensi sexies centena millia [600.000] dalerorum Impe-
rialium bonitate Imperialibus constitutionibus modernis correspondentium
intra spatium novem mensium a tempore ratificationis pacis computandum
Cassellis solventium periculo et sumptibus pendantur, nec contra promissam
solutionem ulla exceptio ullusve praetextus admittatur, multo minus summa
conventa ullo arresto afficiatur.
[§ 52 = XV,5 IPO] Ut etiam domina landgravia de solutione tanto securior
sit, sequentibus conditionibus retineat Neus, Cosfelt et Neuhaus inque iis lo-
cis sua sibique solum obligata praesidia habeat, ea quidem lege, ut praeter
officiales et alias personas in praesidiis necessarias dictorum trium locorum
praesidia coniunctim non excedant numerum mille ducentorum [1.200] pedi-
tum et centum equitum, dominae landgraviae dispositioni relicto, quot cuivis
dictorum locorum peditum et equitum imponere quemve huic vel illi praesi-
dio praeficere velit.
[§ 53 = XV,6 IPO] Praesidia autem secundum ordinationem de sustentatione
officialium et militum Hassiacis hactenus consuetam alantur, et quae ad con-
servanda fortalitia necessaria sunt, praestentur ex archi- et episcopatibus, in
quibus dicta arx et civitates sunt sitae, absque summae supranominatae dimi-
nutione . Integrum autem sit ipsis praesidiis contra morosos et tardantes, sed
non ultra debitam summam exequi. Iura autem superioritatis et iurisdictio
tam ecclesiastica quam secularis et reditus nominatarum arcis et civitatum do-
mino archiepiscopo Coloniensi sint salva.
[§ 54 = XV,7 IPO] Quamprimum vero post ratificatam pacem dominae land-
graviae trecenta millia [300.000] dalerorum Imperialium fuerint exsoluta, re-
stituta Neussia retineat Cosfelt solum et Neuhaus, ita tamen, ut praesidium
Neussianum in Cosfelt et Neuhaus non deducat vel eius nomine quicquam
ulterius exigat nec praesidia in Cosfelt numerum sexcentorum peditum et
quinquaginta equitum, in Neuhaus autem centum peditum excedant. Sin au-
tem intra terminum novem mensium dominae landgraviae integra summa
non dependatur, non tantum Cosfelt et Neuhaus, donec plenaria subsecuta
fuerit solutio, sed etiam pro residuo summae eiusque singulis centenis quin-
que annuatim Imperiales, donec residuum summae exsolutum fuerit, pensio-
nis nomine solvantur, et tot praefecturarum ad supranominatos archi- et epi-
scopatus atque abbatiam pertinentium et Hassiae principatui vicinarum, quot
praestandis et exsolvendis pensionibus sufficiunt, quaestores et receptores do-
minae landgraviae iuramento obstringantur, ut de reditibus annuas residuae
summae pensiones solvant, non obstante dominorum suorum prohibitione.
[§ 55 = XV,8–9 IPO] Quod si vero quaestores et receptores in solvendo moras
nectant aut reditus alio conferant, domina landgravia exequendi et ad solutio-
nem quovis modo illos adigendi liberam habeat potestatem, de reliquo iure
territoriali domino proprietatis interea semper salvo. Simulac vero domina
landgravia totam summam cum pensionibus a tempore morae acceperit, resti-
tuat illico loca iam denominata cautionis loco interim retenta, pensiones ces-
sent , et quaestores atque receptores, quorum facta fuit mentio, iuramenti
nexu sint liberati.
[XV,9 IPO] Quarum autem praefecturarum reditus pensionibus contingente
mora solvendis sint assignandi, ante ratificationem pacis eventualiter conve-
niet , quae conventio non minoris sit roboris quam ipsum pacis instrumen-
tum .
[§ 56 = XV,10–11 IPO] Praeter loca autem securitatis causa, ut memoratum,
dominae landgraviae relinquenda et post solutionem demum restituenda re-
stituat illa nihilominus ratificatione pacis subsecuta omnes provincias et epi-
scopatus nec non illorum urbes, praefecturas, oppida, fortalitia, propugnacula
et omnia denique bona immobilia nec non iura inter haec bella ab ipsa occu-
pata , ita tamen, ut tam in praefatis tribus locis cautionis nomine retinendis
quam reliquis omnibus restituendis non solum
cum apparatum spectantia quae inferri vel fieri curavit, per subditos eve-
henda dominae landgraviae et supradictis successoribus, [XV,11 IPO] quae
vero ab ipsa non illata, sed in locis occupatis tempore occupationis reperta
sunt et adhuc extant, ibi permaneant, sed ut etiam fortificationes et valla du-
rante occupatione extructa eatenus destruantur, ne tamen urbes, oppida, arces
vel castra cuiusvis invasionibus et depraedationibus pateant.
[§ 57 ≙ XV,12 IPO] Et quamvis domina landgravia praeterquam ab archi- et
episcopatibus Moguntinensi, Coloniensi, Paderbornensi, Monasteriensi et ab-
batia Fuldensi a nemine restitutionis et indemnitatis loco aliquid poposcerit
et sibi eo nomine a quoquam alio quicquam solvi omnino noluerit, pro rerum
tamen et circumstantiarum aequitate placuit toti conventui, ut salva manente
dispositione paragraphi praecedentis inchoantis „Conventum praeterea est
etc.“ etiam caeteri status cuiuscunque generis cis et ultra Rhenum, qui prima
Martii huius anni Hassiacis contributionem dependerunt, secundum propor-
tionem contributionis exsolutae toto hoc tempore observatam ad conficien-
dam summam superius positam et militum praesidiariorum sustentationem
ratam suam supranominatis archi- et episcopatibus atque abbatiae conferant
et damnum, si quod solventes ob unius vel alterius moram perpessi fuerint,
morosi resarciant nec executionem contra tergiversantes instituendam Caesa-
reae maiestatis aut regiae maiestatis Christianissimae vel etiam Hassiae land-
graviae officiales aut milites impediant neque etiam fas sit Hassiacis quem-
quam in praeiudicium huius declarationis eximere; ii vero, qui suam quotam
rite persolverint, ab omni eatenus onere liberi erunt.
[§ 58 = XV,13 IPO] Quod controversias inter domos Hassiacas, Cassellanam
et Darmstattinam, super successione Marpurgensi agitatas attinet, quando-
quidem eae Cassellis die 14. mensis Aprilis proxime elapsi consensu partium
unanimi accedente penitus sunt compositae
Hessischer Hauptvergleich vom 14./24. April 1647 (Druck: ST 6.1, 213–224); dazu gehört
ein Nebenrezeß, zu dessen archivalischer Überlieferung und zu dessen Inhalt vgl. Beck , 80
Anm. 246, 83–88. Eine der fünf Ausfertigungen des Hauptvergleichs war für die Übersendung
nach Osnabrück bestimmt (vgl. ST 6.1, 224).
cum suis annexis et recessibus, sicut ea Cassellis inita et a partibus subsignata
conventuique huic insinuata fuit, vigore instrumenti huius eiusdem plane esse
roboris, ac si verbis totidem hisce tabulis inserta comprehenderetur, nec a
partibus transigentibus nec aliis quibusvis sub praetextu sive pacti sive iura-
menti sive alio quocunque ullo unquam tempore convelli posse, quinimo ab
omnibus, etiamsi aliquis ex interessatis eam forte confirmare detrectet, exac-
tissime observari debere.
[§ 59 = XV,14 IPO] Sicut etiam transactio inter defunctum dominum Wilhel-
mum Hassiae landgravium et dominos Christianum et Wolradum comites
Waldecciae die undecimo Aprilis anno 1635 facta et a domino Georgio Has-
siae landgravio die 14. Aprilis anno 1648 ratificata
Zwischen Lgf. Wilhelm V. von Hessen-Kassel und den Gf.en von Waldeck am 11.[/21.] April
1635 projektierter und am 24. März/3. April 1647 in Kassel abgeschlossener Vertrag (Druck:
Lünig , TRA XXIII, 1885–1890). Im Nebenrezeß zum hessischen Hauptvergleich vom 14./
24. April 1648 (Regest bei Beck , 83–88, hier 86) erkannte Lgf. Georg II. von Hessen- Darm-
stadt diesen Vertrag an.
pacificationis perpetuum et plenissimum robur obtinebit omnesque Hassiae
principes pariter ac comites Waldecciae obligabit.
[§ 60 = XV,15 IPO] Firmum quoque maneat et inviolabiliter custodiatur ius
primogeniturae in qualibet domo Hassiae, Cassellana et Darmstattina, intro-
ductum et a Caesarea maiestate confirmatum.
[§ 61 = VI IPO] Cum item Caesarea maiestas ad querelas nomine civitatis
Basileensis et universae Helvetiae coram ipsius plenipotentiariis ad praesentes
congressus deputatis propositas super nonnullis processibus et mandatis exe-
cutivis a camera Imperiali contra dictam civitatem aliosque Helvetiorum uni-
tos cantones eorumque cives et subditos emanatis requisita ordinum Imperii
sententia et consilio singulari decreto die 14. mensis Maii anno proxime prae-
terito [1647]
tiorum cantones in possessione vel quasi plenae libertatis et exemptionis ab
Imperio esse ac nullatenus eiusdem Imperii dicasteriis et iudiciis subiectos,
placuit hoc idem publicae huic pacificationis conventioni inserere ratumque
occasione quandocunque decretis prorsus cassos et irritos esse debere.
[§ 62 = VIII,1 IPO] Ut autem provisum sit, ne posthac in statu politico con-
troversiae suboriantur, omnes et singuli electores, principes et status Imperii
Romani in antiquis suis iuribus, praerogativis, libertate, privilegiis, libero iuris
territorialis tam in ecclesiasticis quam politicis exercitio, ditionibus, regalibus
horumque omnium possessione vigore huius transactionis ita stabiliti firmati-
que sunto, ut a nullo unquam sub quocunque praetextu de facto turbari pos-
sint vel debeant.
[§ 63 = VIII,2 IPO] Gaudeant sine contradictione iure suffragii in omnibus
deliberationibus super negociis Imperii, praesertim ubi leges ferendae vel in-
terpretandae , bellum decernendum, tributa indicenda, delectus aut hospitatio-
nes militum instituendae, nova munimenta intra statuum ditiones exstruenda
nomine publico veterave firmanda praesidiis nec non ubi pax aut foedera fa-
cienda aliave eiusmodi negotia peragenda fuerint. Nihil horum aut quicquam
simile posthac unquam fiat vel admittatur nisi de comitiali liberoque omnium
Imperii statuum suffragio et consensu.
Cumprimis vero ius faciendi inter se et cum exteris foedera pro sua cuiusque
conservatione ac securitate singulis statibus perpetuo liberum esto, ita tamen,
ne eiusmodi foedera sint contra Imperatorem et Imperium pacemque eius pu-
blicam vel hanc inprimis transactionem fiantque salvo per omnia iuramento,
quo quisque Imperatori et Imperio obstrictus est.
[§ 64 = VIII,3 IPO] Habeantur autem comitia Imperii intra sex menses a dato
ratificatae pacis, postea vero, quoties id publica utilitas aut necessitas postula-
verit . In proximis vero comitiis emendentur inprimis anteriorum conventuum
defectus, ac tum quoque de electione Romanorum regum, certa constantique
Caesarea capitulatione concipienda, de modo et ordine in declarando uno vel
altero statu in bannum Imperii praeter eum, qui alias in constitutionibus Im-
perii descriptus est, tenendo, redintegrandis circulis, renovanda matricula, re-
ducendis statibus exemptis, moderatione et remissione Imperii collectarum,
reformatione politiae et iustitiae, taxae sportularum in iudicio camerali, ordi-
nariis deputatis ad modum et utilitatem reipublicae rite formandis, legitimo
munere directorum in Imperii collegiis et similibus negotiis, quae hic expediri
nequiverant, ex communi statuum consensu agatur et statuatur.
[§ 65 = VIII,4 IPO] Tam in universalibus vero quam particularibus diaetis
liberis Imperii civitatibus non minus quam caeteris statibus Imperii competat
votum decisivum, iisque rata et intacta maneant regalia, vectigalia, reditus an-
nui , libertates, privilegia confiscandi, collectandi et inde dependentia aliaque
iura ab Imperatore et Imperio legitime impetrata vel longo usu ante hos mo-
tus obtenta, possessa et exercita cum omnimoda iurisdictione intra muros et
in territorio, cassatis, annullatis et in futurum prohibitis iis, quae per repres-
salias , arresta, viarum occlusiones et alios actus praeiudiciales sive durante
bello quocunque praetextu in contrarium facta et propria auctoritate hucus-
que attentata sunt sive dehinc nullo praecedente legitimo iuris et executionis
ordine fieri attentarive poterunt. De caetero omnes laudabiles consuetudines
et Sacri Romani Imperii constitutiones et leges fundamentales imposterum
religiose serventur sublatis omnibus, quae bellicorum temporum iniuria ir-
repserant , confusionibus.
[§ 66 = VIII,5 IPO] De indaganda aliqua ratione et modo aequitati conve-
niente , qui persecutiones actionum contra debitores ob bellicas calamitates
fortunis lapsos aut nimio usurarum cursu aggravatos moderate terminari in-
deque nascituris maioribus incommodis etiam tranquillitati publicae noxiis
obviam iri possit, Caesarea maiestas curabit exquiri tam iudicii aulici quam
cameralis vota et consilia, quae in futuris comitiis proponi et in constitutio-
nem certam redigi possint. Interea tamen temporis in huiusmodi causis ad
iudicia cum summa Imperii tum singularia statuum delatis circumstantiae a
partibus allegatae bene ponderentur, ac nemo executionibus immoderatis
praegravetur, sed haec omnia Holsatiae constitutione salva et illaesa.
[§ 67 = IX,1 IPO] Et quia publice interest, ut facta pace commercia vicissim
reflorescant, ideo conventum est, ut quae eorum praeiudicio et contra utilita-
tem publicam hinc inde per Imperium belli occasione noviter propria aucto-
ritate contra iura, privilegia et sine consensu Imperatoris atque electorum Im-
perii invecta sunt vectigalia et telonia ut et abusus bullae Brabantinae
que natae repressaliae et arresta cum inductis peregrinis certificationibus,
exactionibus, detentionibus itemque immoderata postarum omniaque alia
inusitata onera et impedimenta, quibus commerciorum et navigationis usus
deterior redditus est, penitus tollantur et provinciis, portubus, fluminibus qui-
buscunque sua pristina securitas, iurisdictio et usus, prout ante hos motus
bellicos a pluribus retro annis fuit, restituantur et inviolabiliter conserven-
tur .
[§ 68 = IX,2 IPO] Territoriorum, quae flumina alluunt, et aliorum quorum-
cunque iuribus ac privilegiis ut et teloneis ab Imperatore de consensu electo-
rum cum aliis tum etiam comiti Oldenburgensi in Visurgi concessis aut usu
diuturno introductis in pleno suo vigore manentibus et executioni mandan-
dis .
Tum, ut plena sit commerciorum libertas et transitus ubique locorum terra
marique tutus adeoque ea omnibus et singulis utriusque partis foederatorum
vasallis, subditis, clientibus et incolis eundi, negotiandi redeundique potestas
data sit virtuteque praesentium concessa intelligatur, quae unicuique ante
Germaniae motus passim competebat. Quos etiam magistratus utrinque con-
tra iniustas oppressiones et violentias instar propriorum subditorum defen-
dere ac protegere teneantur, hac conventione ut et iure legeque cuiusque loci
per omnia salvis.
[§ 69 ≠ IPO] Quo magis autem dicta pax atque amicitia inter Imperatorem et
Christianissimum regem firmari possit et securitati publicae melius prospi-
ciatur , ideo de consensu, consilio et voluntate electorum, principum et sta-
tuum Imperii pro bono pacis conventum est:
[§ 70 ≠ IPO] Primo: Quod supremum dominium, iura superioritatis aliaque
omnia in episcopatus Metensem, Thullensem et Virodunensem urbesque co-
gnomines eorumque episcopatuum districtus et nominatim Moyenvicum eo
modo, quo hactenus ad Romanum spectabant Imperium, imposterum ad co-
ronam Galliae spectare eique incorporari debeant in perpetuum et irrevocabi-
liter , reservato tamen iure metropolitano ad archiepiscopatum Trevirensem
pertinente.
[§ 71 ≠ IPO] Restituatur in possessionem episcopatus Virodunensis dominus
Franciscus, Lotharingiae dux, tanquam legitimus episcopus, et eum episcopa-
tum pacifice administrare eiusque sicuti et suarum abbatiarum (salvo regis et
cuiuscunque privati iure) nec non bonorum suorum patrimonialium ubicun-
que sitorum iuribus (quatenus praedictae cessioni non repugnant), privilegiis,
reditibus et fructibus uti frui permittatur, dummodo prius praestiterit regi iu-
ramentum fidelitatis nihilque moliatur adversus suae maiestatis regnique
commoda.
[§ 72 ≠ IPO] Secundo: Imperator et Imperium cedunt transferuntque in re-
gem Christianissimum eiusque in regno successores ius directi dominii, su-
perioritatis et quodcunque aliud sibi et Sacro Romano Imperio hactenus in
Pinarolum competebat et competere poterat.
[§ 73 ≠ IPO] Tertio: Imperator pro se totaque serenissima domo Austriaca
itemque Imperium cedunt omnibus iuribus, proprietatibus, dominiis, posses-
sionibus ac iurisdictionibus, quae hactenus sibi, Imperio et familiae Austria-
cae competebant in oppidum Brisacum, landgraviatum Superioris et Inferio-
ris Alsatiae, Suntgoviam praefecturamque provincialem decem civitatum Im-
perialium in Alsatia sitarum, scilicet Hagenaw, Colmar, Schletstatt, Weisen-
burg , Landaw, Oberenhaim, Roshaim, Munster in valle Sancti Gregorii, Käy-
sersberg , Turinckhaim, omnesque pagos et alia quaecunque iura, quae a dicta
praefectura dependent, eaque omnia et singula in regem Christianissimum
regnumque Galliarum transferunt ita ut dictum oppidum Brisacum cum villis
Hochstatt, Niederrimbsing, Harten et Acharen ad communitatem civitatis
Brisacensis pertinentibus cumque omni territorio et banno, quatenus se ab
antiquo extendit, salvis tamen eiusdem civitatis privilegiis et immunitatibus
antehac a domo Austriaca obtentis et impetratis.
[§ 74 ≠ IPO] Itemque dictus landgraviatus utriusque Alsatiae et Suntgovia,
tum etiam praefectura provincialis in dictas decem civitates et loca dependen-
tia itemque omnes vasalli, landsassii, subditi, homines, oppida, castra, villae,
arces, sylvae, forestae, auri, argenti aliorumque mineralium fodinae, flumina,
rivi, pascua omniaque iura, regalia et appertinentiae absque ulla reservatione
cum omnimoda iurisdictione et superioritate supremoque dominio amodo in
perpetuum ad regem Christianissimum coronamque Galliae pertineant et dic-
tae coronae incorporata intelligantur absque Caesaris, Imperii domusque
Austriacae vel cuiuscunque alterius contradictione, adeo ut nullus omnino
Imperator aut familiae Austriacae princeps quicquam iuris aut potestatis in
eis praememoratis partibus cis et ultra Rhenum sitis ullo unquam tempore
praetendere vel usurpare possit aut debeat.
[§ 75 ≠ IPO] Sit tamen rex obligatus in eis omnibus et singulis locis catholi-
cam conservare religionem, quemadmodum sub Austriacis principibus con-
servata fuit, omnesque quae durante hoc bello novitates irrepserunt, remo-
vere .
[§ 76 ≠ IPO] Quarto: Christianissimae maiestati eiusque in regno successori-
bus de consensu Imperatoris totiusque Imperii perpetuum ius sit tenendi
praesidium in castro Philipsburg protectionis ergo, ad convenientem tamen
numerum restrictum, qui vicinis iustam suspicionis causam praebere non pos-
sit , sumptibus duntaxat coronae Galliae sustentandum. Patere etiam debebit
regi liber transitus per terras et aquas Imperii ad inducendos milites, commea-
tum et caetera omnia, quibus et quoties opus fuerit.
[§ 77 ≠ IPO] Rex tamen praeter protectionem, praesidium et transitum in
dictum castrum Philipsburg nihil ulterius praetendet, sed ipsa proprietas, om-
nimoda iurisdictio, possessio omniaque emolumenta, fructus, accessiones,
iura, regalia, servitutes, homines, subditi, vasalli et quidquid omnino antiqui-
tus ibidem et in totius episcopatus Spirensis ecclesiarumque illi incorporata-
rum districtu episcopo et capitulo Spirensi competebat et competere poterat,
eisdem inposterum quoque salva, integra et illaesa, excepto tamen iure pro-
tectionis , permaneant.
[§ 78 ≠ IPO] Imperator, Imperium et dominus archidux Oenipontanus Fer-
dinandus Carolus respective exolvunt ordines, magistratus, officiales et subdi-
tos singularum supradictarum ditionum ac locorum vinculis et sacramentis,
quibus hucusque sibi domuique Austriacae obstricti fuerant, eosque ad sub-
iectionem , obedientiam et fidelitatem regi regnoque Galliae praestandam re-
mittunt obligantque atque ita coronam Galliae in plena iustaque eorum su-
perioritate , proprietate et possessione constituunt renunciantes omnibus in ea
iuribus ac praetensionibus ex nunc in perpetuum, idque pro se suisque poste-
ris Imperator, dictus dominus archidux eiusque frater (quatenus praedicta
cessio ad ipsos pertinet) peculiari diplomate tum ipsi confirmabunt, tum effi-
cient , ut a rege Hispaniarum Catholico eadem quoque renunciatio in authen-
tica forma extradatur, quod et Imperii totius nomine fiet, quo die subsignabi-
tur praesens tractatus.
[§ 79 ≠ IPO] Ad maiorem supradictarum cessionum et alienationum validi-
tatem Imperator et Imperium vigore praesentis transactionis expresse dero-
gant omnibus et singulis praedecessorum Imperatorum Sacrique Romani Im-
perii decretis, constitutionibus, statutis et consuetudinibus etiam iuramento
firmatis aut imposterum firmandis nominatimque capitulationi Caesareae,
quatenus alienatio omnimoda bonorum et iurium Imperii prohibetur, simul-
que in perpetuum excludunt omnes exceptiones et restitutionis vias, quocun-
que tandem iure titulove fundari possent.
[§ 80 ≠ IPO] Conventum est insuper, ut praeter promissam hic inferius a
Caesare et Imperii statibus ratihabitionem in proximis quoque comitiis ex
abundanti ratae sint supradictarum ditionum iuriumque abalienationes, ac
proinde si in Caesarea capitulatione pactio vel in comitiis propositio deinceps
fiat de occupatis distractisve Imperii bonis ac iuribus recuperandis, ea non
complectatur aut complecti intelligatur res supraexpressas utpote ex com-
muni ordinum sententia pro publica tranquillitate in alterius dominium legi-
time translatas, atque easdem in hunc finem ab Imperii matricula expungi
placet.
[§ 81 ≠ IPO] Statim a restitutione Bensfeldae aequabuntur solo eiusdem op-
pidi munitiones nec non adiacentis fortalitii Rheinau sicuti quoque Taberna-
rum Alsatiae, castri Hohenbar et Neoburgi ad Rhenum, neque in praedictis
locis ullus miles praesidiarius haberi poterit.
[§ 82 ≠ IPO] Magistratus et incolae dictae civitatis Tabernarum neutralitatem
accurate servent pateatque illac regio militi, quoties postulatum fuerit, tutus
ac liber transitus.
Nullae ad Rhenum munitiones in citeriori ripa extrui poterunt Basilea usque
Philippiburgum neque ullo molimine deflecti aut interverti fluminis cursus ab
una alterave parte.
[§ 83 ≠ IPO] Quod ad aes alienum attinet, quo camera Ensishemiana gravata
est, dominus archidux Ferdinandus Carolus recipiet in se cum ea parte pro-
vinciae , quam rex Christianissimus ipsi restituere debet, tertiam omnium de-
bitorum partem sine distinctione, sive chirographaria sive hypothecaria sint,
dummodo utraque sint in forma authentica et vel specialem hypothecam ha-
beant sive in provincias cedendas sive in restituendas vel, si nullam habeant,
in libellis rationariis receptorum ad cameram Ensisheimianam respondentium
usque ad finem anni millesimi sexcentesimi trigesimi secundi [1632] agnita
atque inter debita et credita illius recensita fuerint et pensitationum annu-
arum solutio dictae camerae incubuerit, eamque dissolvet regem pro tali
quota indemnem penitus praestando.
[§ 84 ≠ IPO] Quae vero debita collegiis ordinum ex singulari per Austriacos
principes cum ipsis in diaetis provincialibus inita conventione attributa aut ab
ipsis ordinibus communi nomine contracta sunt iisque solvenda incumbunt,
debet inter eos, qui in ditionem regis veniunt, atque illos, qui sub dominio
domus Austriacae remanent, iniri conveniens distributio, ut unaquaeque pars
sciat, quantum sibi aeris alieni dissolvendum restet.
[§ 85 ≠ IPO] Rex Christianissimus restituet domui Austriacae et in specie
supradicto domino archiduci Ferdinando Carolo, primogenito quondam ar-
chiducis Leopoldi filio, quatuor civitates sylvestres Rheinfelden, Seckingen,
Lauffenberg et Walshutum cum omnibus territoriis et balivatibus, villis, pa-
gis , molendinis, sylvis, forestis, vasallis, subditis omnibusque appertinentiis
cis et ultra Rhenum itemque comitatum Hawenstein, Sylvam Nigram totam-
que Superiorem et Inferiorem Brisgoviam et civitates in ea sitas antiquo iure
ad domum Austriacam spectantes, scilicet Neuburg, Freyburg, Endingen,
Kentzingen, Waldkirch, Villingen, Breunlingen cum omnibus territoriis, item
cum omnibus monasteriis, abbatiis, praelaturis, praeposituris ordinumque
equestrium commendatariis, cum omnibus balivatibus, baronatibus, castris,
fortalitiis, comitibus, baronibus, nobilibus, vasallis, hominibus, subditis, flu-
minibus , rivis, forestis, sylvis omnibusque regaliis, iuribus, iurisdictionibus,
feudis et patronatibus caeterisque omnibus et singulis ad sublime territorii ius
patrimoniumque domus Austriacae in toto isto tractu antiquitus spectantibus,
totam item Ortnaviam cum civitatibus Imperialibus Offenburg, Gengenbach
et Zella ahm Harmersbach, quatenus scilicet praefecturae Ortnaviensi ob-
noxiae sunt, adeo ut nullus omnino rex Franciae quicquam iuris aut potestatis
in his praememoratis partibus cis et ultra Rhenum sitis ullo unquam tempore
praetendere aut usurpare possit aut debeat, ita tamen, ut Austriacis principi-
bus praedicta restitutione nihil novi iuris acquiratur.
Libera sint in universum inter utriusque Rheni ripae et provinciarum utrim-
que adiacentium incolas commercia et commeatus. Inprimis vero libera sit
Rheni navigatio, ac neutri parti permissum esto naves transeuntes, descenden-
tes aut ascendentes, impedire, detinere, arrestare aut molestare quocunque
praetextu, sola inspectione, quae ad perscrutandas aut visitandas merces fieri
consuevit, excepta, nec etiam liceat nova et insolita vectigalia, pedagia, passa-
gia , datia aut alias eiusmodi exactiones ad Rhenum imponere, sed utraque
pars contenta maneat vectigalibus et datiis ordinariis ante hoc bellum sub
Austriacorum gubernatione ibidem praestari solitis.
[§ 86 ≠ IPO] Omnes vasalli, landsassii, subditi, cives, incolae, quicunque cis
et ultra Rhenum domui Austriacae, sicut etiam illi, qui immediate Imperio
subiecti erant vel alios Imperii ordines ut superiores recognoscunt, non ob-
stante qualicunque confiscatione, translatione, donatione per quoscunque
belli duces aut praefectos militiae Suedicae aut confoederatorum post occupa-
tam provinciam facta perque regem Christianissimum ratificata aut proprio
motu decreta, statim post publicatam pacem bonis suis immobilibus et stabi-
libus , sive corporalia sive incorporalia sint, villis, castris, oppidis, fundis, pos-
sessionibus restitui debent citra ullam exceptionem meliorationum, expensa-
rum , sumptuum, compensationum, quas moderni possessores quomodolibet
obiicere possent,
tuum perceptorum. Quod vero ad confiscationes rerum pondere, numero et
mensura consistentium, exactiones, concussiones atque extorsiones intuitu
belli factas attinet, earum repetitio ad amputandas lites utrimque penitus cas-
sata et sublata esto.
[§ 87 ≠ IPO] Teneatur rex Christianissimus non solum episcopos Argenti-
nensem et Basileensem cum civitate Argentinensi, sed etiam reliquos per
utramque Alsatiam Romano Imperio immediate subiectos ordines, abbates
Murbacensem et Luderensem, abbatissam Andlaviensem, Monasterium in
valle Sancti Gregorii, Benedictini ordinis, Palatinos de Lutzelstein, comites et
barones de Hanaw, Fleckenstein, Oberstein totiusque Inferioris Alsatiae no-
bilitatem , item praedictas decem civitates Imperiales, quae praefecturam Ha-
ganoensem agnoscunt, in ea libertate et possessione immedietatis erga Impe-
rium Romanum, qua hactenus gavisae sunt, relinquere, ita ut nullam ulterius
in eos regiam superioritatem praetendere possit, sed iis iuribus contentus ma-
neat , quaecunque ad domum Austriacam spectabant et per hunc pacificatio-
nis tractatum coronae Galliae ceduntur, ita tamen, ut praesenti hac declara-
tione nihil detractum intelligatur de eo omni supremi dominii iure, quod su-
pra concessum est.
[§ 88 ≠ IPO] Item rex Christianissimus pro recompensatione partium ipsi
cessarum dicto domino archiduci Ferdinando Carolo solvi curabit tres millio-
nes librarum Turonensium annis proxime sequentibus, scilicet 1649, [16]50 et
[16]51 in festo Sancti Joannis Baptistae, quolibet anno tertiam partem, in mo-
neta bona et proba Basileae ad manum domini archiducis eiusve deputato-
rum .
[§ 89 ≠ IPO] Praeter dictam pecuniae quantitatem rex Christianissimus tene-
bitur in se recipere duas tertias debitorum camerae Ensisheimianae sine di-
stinctione , sive chyrographaria sive hypothecaria sint, dummodo utraque sint
in forma authentica et vel specialem hypothecam habeant sive in provincias
cedendas sive in restituendas vel, si nullam habeant, in libellis rationariis re-
ceptorum ad cameram Ensisheimianam respondentium usque ad finem anni
1632 agnita atque inter credita et debita illius recensita fuerint et pensitatio-
num annuarum solutio dictae camerae incubuerit, easque dissolvet archidu-
cem pro tali quota prorsus indemnem praestando, utque id aequius fiat, dele-
gabuntur ab utraque parte commissarii statim a subscripto tractatu pacis, qui
ante primae pensionis solutionem convenient, quaenam nomina utrique parti
expungenda sint.
[§ 90 ≠ IPO] Curabit rex Christianissimus praefato domino archiduci bona
fide absque ulla mora et retardatione restitui omnia et singula literaria docu-
menta , cuiuscunque illa generis sint, quae terras eidem restituendas concer-
nunt , quatenus quidem in cancellaria regiminis et camerae Ensisheimianae
aut Brisaci vel etiam in custodia officialium oppidorum et arcium occupata-
rum reperiuntur.
[§ 91 ≠ IPO] Quod si talia documenta sint publica, quae cessas etiam terras
pro indiviso concernunt, de his archiduci exempla authentica, quotiescunque
requisierit, edentur.
[§ 92 ≠ IPO] Item ne controversiae inter dominos Sabaudiae et Mantuae
duces ratione Montisferrati authoribus inclytac recordationis Ferdinando II.
Imperatore et Ludovico XIII. Galliarum rege, suarum maiestatum parentibus,
definitae et terminatae in christianae reipublicae perniciem aliquando recru-
descant , conventum est, quod tractatus Cherasci sexto Aprilis anno Domini
1631
stabilisque in omnibus suis articulis in perpetuum manebit, excepto tamen
Pinarolo ac pertinentiis inter suam maiestatem Christianissimam ac dominum
ducem Sabaudiae definitis
per peculiares tractatus, qui eadem stabilitate et firmitate consistent in iis om-
nibus , quae translationem aut cessionem Pinaroli et pertinentium concer-
nunt
cem Imperii turbare vel novos in Italia motus post praesens bellum, quod
nunc in illa provincia geritur, compositum excitare posset, id nullum et irri-
tum sit, dicta nihilominus cessione in suo robore permanente cum aliis condi-
tionibus , quae tam in favorem ducis Sabaudiae quam regis Christianissimi
conventae sunt.
[§ 93 ≠ IPO] Ideoque et Imperatoria et Christianissima maiestas vicissim
promittunt se caeteris omnibus tam ad praedictum tractatum Cherascensem
quam executionem spectantibus, et in specie Albam, Trinum eorumque terri-
toria et reliqua loca, nunquam directe vel indirecte, specie iuris aut via facti
contraventuras neque ullo auxilio vel favore contravenientem adiuturas, quin-
imo communi authoritate datum iri operam, ut ne a quoquam quovis prae-
textu violetur, cum maxime se obligatum esse declaraverit rex Christianissi-
mus dicti tractatus executionem omnibus modis promovere atque etiam armis
tueri eo praesertim fine, ut
clausulis in pacifica Trini et Albae reliquorumque locorum ipsi per dictum
tractatum et investituram subsecutam in ducatu Montisferati concessorum et
assignatorum possessione semper relinquatur et manuteneatur.
[§ 94 ≠ IPO] Ut autem omnium dissidiorum et controversiarum semina inter
eosdem duces penitus extirpentur, quadringenta et nonaginta quatuor aureo-
rum millia [494.000], quae inclytae memoriae Christianissimus rex Ludovicus
XIII. in exonus domini ducis Sabaudiae se domino duci Mantuae soluturum
spopondit, maiestas Christianissima praesenti parataque pecunia dicto do-
mino duci Mantuae numerari faciet et propterea dominum ducem Sabaudiae
eiusque haeredes et successores ab ea obligatione omnino relevabit praestabit-
que indemnem ab omni petitione, quae ratione vel occasione dictae summae a
dicto domino duce Mantuae vel eius successoribus fieri posset, adeo ut impo-
sterum eius nomine, colore, ratione aut praetextu dominus dux Sabaudiae,
haeredes aut successores nullam omnino iuris vel facti molestiam aut vexatio-
nem a domino duce Mantuae, haeredibus aut successoribus eius patiantur, qui
ab hoc die et amodo inantea cum authoritate et consensu Caesareae et Chri-
stianissimae maiestatis solenni huius publicae pacis instrumenti vigore nullam
penitus in tota hac causa actionem contra dominum ducem Sabaudiae eiusque
haeredes et successores exercere poterunt.
[§ 95 ≠ IPO] Caesarea maiestas decenter requisita concedet domino duci Sa-
baudiae una cum investitura antiquorum feudorum et statuum, qualem incly-
tae memoriae Ferdinandus II. duci Sabaudiae Victori Amedeo concesserat
investituram quoque locorum, ditionum, statuum omniumque iurium Mon-
tisferrati cum appertinentiis, quae illi vigore praedicti tractatus Cherascensis
nec non executionis inde subsecutae decreta et remissa fuerunt, sicuti quoque
feudorum Novelli, Monfortis, Sinii, Moncherii et Castelleti cum appertinen-
tiis iuxta tenorem instrumenti acquisitionis ab eodem duce Victore Amedeo
factae sub 13. Octobris 1634
Auf Bitte des Gesandten von Savoyen stellten die ksl. Gesandten am Tag des Austauschs der
Ratifikationen ein Attestat aus, in dem als korrektes Tagesdatum des erwähnten Dokuments
der 23. Oktober 1634 angegeben wird (Münster 1649 Februar 18; Kopie: HHStA Wien , RK
FrA Fasz. 92 XVIII fol. 394–394’). Das Dokument selbst ist, soweit sich feststellen ließ, nicht
veröffentlicht.
bus nec non approbationibus Caesareae maiestatis, cum confirmatione quo-
que omnium et quorumcunque privilegiorum, quae Sabaudiae ducibus hacte-
nus indulta fuerunt, quotiescunque a domino duce Sabaudiae requirentur et
postulabuntur.
[§ 96 ≠ IPO] Item conventum est, quod dux Sabaudiae, haeredes et successo-
res eius nullatenus a Caesarea maiestate turbentur aut inquietentur in superio-
ritate seu iure superioritatis, quod habent in feudis Rocheverani, Olmi et Cae-
solae cum appertinentiis, quae a Romano Imperio nulla ratione dependent, et
revocatis annullatisque donationibus et investituris in dictorum feudorum
possessione seu quasi dominus dux manuteneatur et, quatenus opus sit, redin-
tegretur . Parique ratione eiusdem vasallus comes Veruvae quoad eadem feuda
Olmi et Caesolae et quartae partis Rocheverani suae possessioni seu quasi
restituatur et in eadem plenissime cum fructibus omnibus redintegretur.
[§ 97 ≠ IPO] Item conventum est, quod Caesarea maiestas restitui faciat co-
mitibus Clementi et Joanni filiis nec non et nepotibus ex filio Octaviano co-
mitis Caroli Cacherani integrum feudum Rochae Arazii cum appertinentiis et
dependentibus, quibuscunque non obstantibus.
Similiter declarabit Imperator in investitura ducatus Mantuae comprehendi
castra Reggioli et Luzzarae cum suis territoriis et dependentiis, quorum pos-
sessionem dux Guastallae duci Mantuae restituere teneatur, reservatis tamen
eidem iuribus pro sex millibus scutorum annuorum, quae praetendit, de qui-
bus agere et iudicio experiri coram sua Caesarea maiestate valeat adversus
ducem Mantuae.
[§ 98(1) = XVI,1 IPO, § 98(2) ≠ IPO] Simulatque vero instrumentum pacis a
dominis plenipotentiariis et legatis subscriptum et signatum fuerit, cesset om-
nis hostilitas, et quae supra conventa sunt, utrinque e vestigio executioni
mandentur, [§ 98(2)] utque id melius et citius adimpleatur, sequenti post sub-
scriptionem die publicatio pacis fiat more solenni et solito per compita civita-
tum Monasteriensis et Osnabrugensis, post acceptum tamen nuncium, quod
subscriptio tractatus facta fuerit in utroque loco, statimque post publicatio-
nem factam diversi mittantur cursores ad duces exercituum, qui citatis equis
simul iter conficiant, dictis ducibus significent conclusam esse pacem curent-
que , ut conventa inter ipsos duces die pax et cessatio hostilitatum in singulis
exercitibus denuo publicetur omnibusque et singulis belli ministris et civita-
tum aut fortalitiorum gubernatoribus imperetur, ut ab omni hostilitatum ge-
nere imposterum abstineant, ita ut, si quid post dictam publicationem atten-
tatum aut via facti mutatum fuerit, id quamprimum reparari et in pristinum
statum restitui debeat.
[§ 99 ∼ XVI,20 IPO] Conveniant inter se utriusque partis plenipotentiarii
intra tempus conclusae et ratificandae pacis de modo, tempore et securitate
restitutionis locorum et exauctorationis militiae, ita ut utraque pars secura
esse possit omnia, quae conventa fuerint, sincere adimpletum iri.
[§ 100 = XVI,2 IPO] Imprimis quidem Imperator per universum Imperium
edicta promulget et serio mandet eis, qui hisce pactis et hac pacificatione ad
aliquid restituendum vel praestandum obligantur, ut sine tergiversatione et
noxa intra tempus conclusae et ratificandae pacis praestent et exequantur
transacta, iniungendo tam directoribus ( außschreibenden fürsten ) quam praefec-
tis militiae circularis ( cräiß-obristen ), ut ad requisitionem restituendorum iuxta
ordinem executionis et haec pacta restitutionem cuiusque promoveant et per-
ficiant .
Inseratur etiam edictis clausula, ut quia circuli directores ( die außschreibende
fürsten ) aut praefecti militiae circularis ( creyß-obristen ) in causa vel restitutione
propria minus idonei executioni esse censentur, hoc in casu, itemque si direc-
tores vel praefectum militiae circularis repudiare commissionem contingat,
vicini circuli directores aut praefecti militiae circularis eodem executionis mu-
nere etiam in alios circulos ad restituendorum requisitionem fungi debeant.
[§ 101 = XVI,3–4 IPO] Quod si etiam restituendorum aliquis Caesareanos
commissarios ad alicuius restitutionis, praestationis vel executionis actum ne-
cessarios censuerit, quod ipsorum optioni relinquitur, etiam illi sine mora
dentur. [XVI,4 IPO] Quo casu ut rerum transactarum effectus tanto minus
impediatur, tam restituentibus quam restituendis liceat statim conclusa et
subscripta pacificatione binos aut trinos utrimque nominare commissarios, e
quibus Caesarea maiestas unum a restituendo, alterum a restituente nomina-
tum , pares tamen numero ex utraque religione eligat, quibus iniungatur, ut
omnia, quae vigore huius transactionis oportet, absque mora exequantur. Sin
autem restituentes commissarios nominare neglexerint, Caesarea maiestas ex
iis, quos restituendus nominaverit, unum deliget aliumque pro suo arbitrio,
observata tamen utrobique diversae religioni addictorum paritate, adiunget,
quibus commissionem executionis demandabit non obstantibus exceptioni-
bus in contrarium factis. Ipsi deinde restituendi mox a conclusione pacis de
transactorum tenore notum faciant interessatis aliquid restituturis.
[§ 102 = XVI,5 IPO] Omnes denique et singuli, sive status sive communitates
sive privati, sive clerici sive seculares, qui vigore huius transactionis eiusdem-
que regularum generalium vel specialis expressaeque alicuius dispositionis ad
restituendum, cedendum, dandum, faciendum aut aliud quid praestandum
obstricti sunt, teneantur statim post promulgata Caesarea edicta et factam re-
stituendi notificationem sine omni tergiversatione vel oppositione clausulae
salvatoriae sive generalis sive specialis alicuius supra in amnistia positae aut
quacunque alia exceptione itemque sine noxa aliqua omnia, ad quae obligan-
tur , restituere, cedere, dare, facere et praestare.
[§ 103 = XVI,6 IPO] Nec directorum et praefectorum circularis militiae aut
commissariorum executioni quisquam sive status sive miles, praesertim prae-
sidiarius , sive quilibet alius sese opponat, sed potius executoribus assistant,
liberumque sit dictis executoribus contra eos, qui executionem quovis modo
impedire conantur, suis vel etiam restituendorum viribus uti.
[§ 104 = XVI,7 IPO] Deinde omnes et singuli utriusque partis captivi sine
discrimine sagi vel togae eo modo, quo inter exercituum duces cum Caesareae
maiestatis approbatione conventum est vel adhuc convenietur, liberi dimit-
tantur .
[§ 105 ≙ XVI,13 IPO] Restitutione ex capite amnistiae et gravaminum
facta, liberatis captivis et ratihabitionibus commutatis omnia utriusque partis
militaria praesidia, sive Imperatoris eiusque sociorum et foederatorum sive
regis Christianissimi et landgraviae Hassiae eorumque foederatorum et adhae-
rentium aliove quocunque nomine imposita fuerint, ex civitatibus Imperii ac
omnibus aliis locis restituendis sine exceptionibus, mora, damno et noxa pari
passu educantur.
[§ 106(1) ≙ XVI,14(1) IPO, § 106(2) ≠ IPO] Loca ipsa, civitates, urbes, op-
pida , arces, castella, fortalitia, tam quae per regnum Bohemiae aliasque terras
Imperatoris domusque Austriacae haereditarias quam caeteros Imperii circu-
los a partibus belligerantium supradictis occupata et retenta vel per armistitii
unius vel alterius partis vel quemcunque alium modum concessa sunt, priori-
bus et legitimis suis possessoribus et dominis, sive mediati sive immediati Im-
perii status sint, tam ecclesiasticis quam secularibus, comprehensa libera Im-
perii nobilitate, absque mora restituantur liberaeque eorum dispositioni sive
de iure et consuetudine sive vigore praesentis transactionis competenti per-
mittantur non obstantibus ullis donationibus, infeudationibus, concessionibus
(nisi ultro et spontanea status alicuius voluntate alicui factae sint vel fuerint),
obligationibus pro redimendis captivis aut avertendis devastationibus incen-
diisque datis aut aliis quibuscunque titulis in priorum legitimorum domino-
rum possessorumve praeiudicium acquisitis, cessantibus etiam pactis et foede-
ribus aut quibuscunque aliis exceptionibus praedictae restitutioni adversanti-
bus , quae omnia pro nullis haberi debent, salvis tamen iis, quae et quatenus in
praecedentibus articulis circa satisfactionem sacrae maiestatis Christianissi-
mae ut et quibusdam Imperii electoribus et principibus factis concessioni-
bus et aequivalentibus compensationibus aliter excepta et disposita sunt.
[§ 106(2)] Nec mentio regis Catholici et nominatio ducis Lotharingiae in
instrumento Caesareo-Suedico facta, minus praedicatum landgravii Alsatiae
Imperatori attributum
ea, quae circa satisfactionem militiae Suecicae conventa sunt, ullum respectu
suae maiestatis sortiantur effectum.
[§ 107 ≙ XVI,14(2) IPO] Atque haec restitutio locorum occupatorum tam a
Caesarea maiestate quam a rege Christianissimo et utriusque sociis, foederatis
et adhaerentibus fiat reciproce et bona fide.
[§ 108 = XVI,15–16 IPO] Restituantur etiam archiva et documenta literaria
aliaque mobilia ut et tormenta bellica, quae in dictis locis tempore occupatio-
nis reperta sunt et adhuc ibi salva reperiuntur. Quae vero post occupationem
aliunde eo invecta sunt, sive in praeliis capta sive ad usum et custodiam eo per
occupantes illata fuerunt, una cum annexis ut et bellico apparatu iisdem quo-
que secum exportare et avehere liceat.
[XVI,16 IPO] Teneantur subditi cuiusque loci decedentibus praesidiis et mili-
tibus currus, equos et naves cum necessario victu pro omnibus necessariis ave-
hendis ad loca in Imperio destinata absque pretio subministrare; quos currus,
equos et naves restituere debent praefecti praesidiorum militumque hoc modo
discedentium sine dolo et fraude. Liberent etiam statuum subditi se invicem
ab hoc onere vecturae de uno territorio in aliud, donec ad loca in Imperio
destinata pervenerint. Nec praesidiorum aut aliis militiae praefectis aut offici-
alibus liceat subditos eorumque currus, equos, naves et similia eorum usibus
commodata, omnia vel singula, extra dominorum suorum, multo minus Im-
perii fines secum trahere, eoque nomine obsidibus cavere teneantur.
[§ 109 = XVI,17–18 IPO] Reddita vero,
diterranea fuerint, dicta loca ab ulterioribus omnibus durantibus hisce bello-
rum motibus introductis praesidiis perpetuo posthac libera sunto et domino-
rum suorum (salvo de caetero cuiusque iure) liberae dispositioni relinquan-
tur .
[XVI,18 IPO] Nulli autem civitati vel nunc vel in futurum ullo praeiudicio
damnove cedat, quod ab alterutra parte belligerantium occupata et insessa
fuerat, sed omnes et singulae cum omnibus et singulis civibus et incolis tam
universalis amnistiae quam caeteris huius pacificationis beneficiis gaudeant
iisque de caetero omnia sua iura et privilegia in sacris et profanis, quae ante
hos motus habuerunt, sarta tectaque maneant, salvis tamen iuribus superiori-
tatis cum inde dependentibus pro singulis quarumcunque dominis.
[§ 110 = XVI,19 IPO] Denique omnium belligerantium in Imperio partium
copiae et exercitus dimittantur et exauctorentur, eo tantum numero in suos
cuiusque proprios status traducto, quem quaeque pars pro sua securitate iudi-
caverit necessarium.
[§ 111 ≙ XVII,1 IPO] Pacem hoc modo conclusam promittunt Caesarei et
regii ordinumque Imperii legati et plenipotentiarii respective ab Imperatore
et Christianissimo rege Sacrique Imperii Romani electoribus, principibus et
statibus ad formam hic mutuo placitam ratihabitum iri seseque infallibiliter
praestituros, ut solennia ratihabitionum instrumenta intra spacium octo septi-
manarum a die subscriptionis computandarum Monasterii praesententur et
reciproce riteque commutentur.
[§ 112 = XVII,2 IPO] Pro maiori etiam horum omnium et singulorum pacto-
rum firmitudine et securitate sit haec transactio perpetua lex et pragmatica
Imperii sanctio imposterum aeque ac aliae leges et constitutiones fundamen-
tales Imperii nominatim proximo Imperii recessui ipsique capitulationi Cae-
sareae inserenda, obligans non minus absentes quam praesentes, ecclesiasticos
aeque ac politicos, sive status Imperii sint sive non, eaque tam Caesareis pro-
cerumque consiliariis et officialibus quam tribunalium omnium iudicibus et
assessoribus tanquam regula, quam perpetuo sequantur, praescripta.
[§ 113 = XVII,3 IPO] Contra hanc transactionem ullumve eius articulum aut
clausulam nulla iura canonica vel civilia, communia vel specialia
decreta, privilegia, indulta, edicta, commissiones, inhibitiones, mandata, de-
creta , rescripta, litispendentiae, quocunque tempore latae sententiae, res iudi-
catae , capitulationes Caesareae et aliae, religiosorum ordinum regulae aut
exemptiones, sive praeteriti sive futuri temporis protestationes, contradictio-
nes , appellationes, investiturae, transactiones, iuramenta, renunciationes,
pacta seu dedititia seu alia, multo minus edictum anni 1629 vel transactio
Pragensis cum suis appendicibus [1635]
interimistica anno 1548
creta , dispensationes, absolutiones vel ullae aliae, quocunque nomine aut
praetextu excogitari
admittantur nec uspiam contra hanc transactionem in petitorio aut possesso-
rio seu inhibitorii seu alii processus vel commissiones unquam decernantur.
[§ 114 = XVII,4 IPO] Qui vero huic transactioni vel paci publicae consilio vel
ope contravenerit vel executioni aut restitutioni repugnaverit vel etiam legi-
timo modo supra convento et sine excessu facta restitutione sine legitima
causae cognitione et ordinaria iuris executione restitutum de novo gravare
tentaverit, sive clericus sive laicus fuerit, poenam fractae pacis ipso iure et
facto incurrat, contraque eum iuxta constitutiones Imperii restitutio et prae-
statio cum pleno effectu decernatur et demandetur.
[§ 115 = XVII,5 IPO] Pax vero conclusa nihilominus in suo robore perma-
neat , teneanturque
huius pacis leges contra quemcunque sine religionis distinctione tueri et pro-
tegere , et si quid eorum a quocunque violari contigerit, laesus laedentem in-
primis quidem a via facti dehortetur causa ipsa vel amicabili compositioni vel
iuris disceptationi submissa.
[§ 116 = XVII,6–7 IPO] Veruntamen si neutro horum modorum intra spa-
cium trium annorum terminetur controversia, teneantur omnes et singuli hu-
ius transactionis consortes iunctis cum parte laesa consiliis viribusque arma
sumere ad repellendam iniuriam a passo moniti, quod nec amicitiae nec iuris
via locum invenerit, salva tamen de caetero uniuscuiusque iurisdictione iusti-
tiaeque iuxta cuiusque principis aut status leges et constitutiones competenti
administratione.
[XVII,7 IPO] Et nulli omnino statuum Imperii liceat ius suum vi vel armis
persequi, sed si quid controversiae sive iam exortum sit sive posthac inciderit,
unusquisque iure experiatur; secus faciens reus sit fractae pacis. Quae vero
iudicis sententia definita fuerint, sine discrimine statuum executioni manden-
tur , prout Imperii leges de exequendis sententiis constituunt.
[§ 117 = XVII,8 IPO] Ut etiam pax publica tanto melius conservari possit,
redintegrentur circuli, et statim ac undecunque turbarum vel motuum aliqua
initia apparent, observentur ea, quae in constitutionibus Imperii de pacis pu-
blicae executione et conservatione disposita sunt.
[§ 118 = XVII,9 IPO] Quoties autem milites quavis occasione aut quocunque
tempore per aliorum territoria aut fines aliquis ducere velit, transitus huius-
modi instituatur eius, ad quem transeuntes milites pertinent, sumptu atque
adeo sine maleficio, damno et noxa eorum, quorum per territoria ducuntur,
ac denique omnino observentur, quae de conservatione pacis publicae Imperii
constitutiones decernunt et ordinant.
[§ 119 ∼ XVII,10–11 IPO] Sub hoc praesenti pacis tractatu comprehendentur
illi, qui ante permutationem ratificationis vel inter sex menses postea ab una
alteraque parte ex communi consensu nominabuntur. Interim tamen utrius-
que placito comprehenditur respublica Veneta uti mediatrix huius tractatus.
Ducibus quoque Sabaudiae et Mutinae, quod pro rege Christianissimo in Ita-
lia bellum gesserint et
cium .
[§ 120 ≙ XVII,12 IPO] In quorum omnium et singulorum fidem maiusque
robur tam Caesarei quam regii legati, nomine vero omnium electorum, prin-
cipum ac statuum Imperii ad hunc actum specialiter ab ipso (vigore conclusi
die XIII. Octobris anni infra mentionati facti et ipsa die subscriptionis sub
sigillo cancellariae Moguntinae legato Gallico extraditi) deputati, nimirum
electoralis Moguntinus, dominus Nicolaus Georgius de Reigersperg, eques,
cancellarius; electoralis Bavaricus, dominus Joannes Adolphus Krebs, consilia-
rius intimus;
electoralis Brandenburgicus, dominus Joannes comes in Sain et Wittgenstein,
dominus in Homburg et Vallendar, consiliarius intimus; nomine domus Au-
striacae dominus Georgius Ulricus comes a Wolkenstain, consiliarius Caesa-
reo -aulicus; dominus Cornelius Gobelius, episcopi Bambergensis consiliarius;
dominus
minus Joannes Ernestus, ducis Bavariae consiliarius aulicus; dominus Wolff-
gangus Conradus a Tumbshirn, consiliarius aulicus Saxonico-Altenburgensis
et Coburgensis; dominus Augustus Carpzovius, consiliarius Saxonico-Alten-
burgensis et Coburgensis; dominus Joannes Frombhold, domus Branden-
burgicae -Culmbacensis et -Onoltzbacensis consiliarius intimus; dominus
Henricus Langenbeck, iurisconsultus, domus Brunsvico-Lunaeburgicae lineae
Cellensis consiliarius intimus; dominus Iacobus Lampadius, iurisconsultus, li-
neae Calenbergensis consiliarius intimus et procancellarius; nomine comitum
scamni Wetteraviensis dominus Matthaeus Wesembecius, iurisconsultus et
consiliarius;
sis , dominus Joannes Iacobus Wolff, Ratisbonensis, dominus David Gloxinus,
Lubecensis, et dominus Jodocus Christophorus Kress a Kressenstain, Norim-
bergensis reipublicae respective syndici, senatores, consiliarii et advocati,
praesens pacis instrumentum manibus sigillisque propriis muniverunt ac fir-
marunt , dictique ordinum deputati principalium suorum ratificationes for-
mula conventa termino supra constituto sese extradituros polliciti sunt reli-
quis statuum plenipotentiariis liberum relinquendo, velint an nolint nomina
sua subsignare suorumque principalium ratihabitiones accersere, sed hoc
pacto atque lege, ut subscriptione iam nominatorum deputatorum reliqui sta-
tus omnes et singuli, qui subscriptione et ratihabitione supersedent, tam fir-
miter ad observantiam et manutenentiam eorum, quae in hoc pacificationis
instrumento continentur, obligati sint, ac si ab ipsis subscriptio fuerit facta et
exhibita ratificatio, nec ulla a directorio Imperii Romani contra subscriptio-
nem a memoratis deputatis factam recipiatur aut valeat vel protestatio vel
contradictio.
Acta sunt haec Monasterii Westphalorum die vigesima quarta mensis Octo-
bris anno Christi millesimo sexcentesimo quadragesimo octavo.
Vollmachten
Kaiserliche Vollmacht für Trauttmansdorff, Nassau, Volmar
Sequitur exemplum plenipotentiae domini Imperatoris.
Nos Ferdinandus tertius, divina favente clementia electus Romanorum impe-
rator , semper augustus, ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae,
Croatiae, Sclavoniae etc. rex, archidux Austriae, dux Burgundiae, Styriae, Ca-
rinthiae , Carniolae, et Wirtenbergae etc., comes Tyrolis etc., universis et sin-
gulis , quorum interest aut quomodolibet interesse potest, notum testatumque
facimus, postquam ab aliquo tempore primum inter divum patrem nostrum,
serenissimum ac potentissimum principem, dominum Ferdinandum secun-
dum , Romanorum electum imperatorem, semper augustum, ac Germaniae,
Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae, Croatiae, Sclavoniae etc. regem, archidu-
cem Austriae, ducem Burgundiae, Styriae, Carinthiae, Carniolae et Wirten-
bergae , comitem Tyrolis etc., pientissimae et gloriosissimae memoriae, deinde
inter nos sociosque nostros ab una parte et serenissimum ac Christianissimum
quondam principem, dominum Ludovicum, regem Franciae etc., affinem et
fratrem nostrum carissimum, ac post eius e vita decessum inter modernum
serenissimum ac Christianissimum principem, dominum Ludovicum, regem
Franciae etc., consanguineum ac fratrem nostrum carissimum, sive eius pro
tempore tutricem et regni administratricem, serenissimam ac Christianissi-
mam principem, dominam Annam, reginam Franciae etc., viduam, consobri-
nam et affinem nostram charissimam, eiusque confoederatos et adhaerentes
ex altera parte, non sine multa sanguinis christiani profusione et multarum
Germaniae provinciarum desolatione, armis satis vehementer sit decertatum,
nuper vero ad tractatus super compositione eiusmodi motuum Monasterii
Westphalorum instituendos ex partium utrinque belligerantium conventione
dies undecima Julii anni 1643 indicta fuerit, hinc nos ex nostra parte nihil
eorum, quae ad promovendum et concludendum tam salutare negotium, pa-
cem scilicet universalem, ullo modo pertinere possunt, desiderari volentes
praeter illustrem et magnificum nec non honorabilem doctum, nostros et
Sacri Imperii fideles, dilectos Joannem Ludovicum comitem in Nassaw, Cat-
zenelnbogen , Vianden et Dietz, dominum in Beilstein, equitem aurei velleris,
et Isacum Volmar, iuris utriusque doctorem, nostros respective consiliarium
arcanum et camerae nostrae Superioris Austriae praesidem, iam ante a nobis
constitutos plenipotentiarios, etiam illustri et magnifico nostro et Sacri Impe-
rii fideli, dilecto Maximiliano comiti a Trautmansdorff et Weinsperg, baroni
in Gleichenberg, Neostadii ad Cocrum, Negau, Burgau et Totzenbach, do-
mino in Teinitz, equiti aurei velleris, consiliario nostro secreto, camerario et
supremo aulae praefecto, tanquam primario nostro plenipotentiario plenam
ac sufficientem potestatem tribuerimus, prout hisce animo deliberato tribui-
mus ad comparendum dicto loco congrediendumque nostro nomine per se
vel per subdelegatos suos cum iis, quos dictus serenissimus rex Franciae Chri-
stianissimus sive dicta serenissima regina, vidua, tutrix ac regens ad hanc rem
legitimis ac sufficientibus mandatis ac plenipotentia instructos constituerit
aut imposterum constituere poterit, commissariis sive plenipotentiariis ad
tractandum, agendum et statuendum de viis, mediis ac conditionibus omni-
bus , quibus propositus utrinque scopus, amicitiae nimirum et pacis redinte-
gratio , obtineri et stabiliri possit, nec non super his ad eandem pacem nostro
nomine cum iisdem concludendum et confirmandum. Praeterea tribuimus
dictis plenipotentiariis nostris plenam ac sufficientem facultatem ibidem con-
ferendi , tractandi et concludendi dictam pacem cum confoederatis et adhae-
rentibus praedicti Christianissimi regis.
Quicquid igitur dictus comes a Trautmansdorff, comes a Nassaw et doctor
Volmar, nostri commissarii, simul vel uno eorum impedito aut absente duo ex
iisdem cum adversae partis commissariis vel eorum subdelegatis in hunc fi-
nem per se sive per suos subdelegatos tractaverint, egerint ac statuerint, id nos
intra tempus per nostros plenipotentiarios conventum omni meliori modo
ratum gratumque habituros vigore harum Imperiali ac inviolabili fide promit-
timus .
In quorum fidem roburque praesentes manu nostra subscriptas sigillo nostro
Imperatorio firmari iussimus.
Datum in arce nostra, Lincii, die quarta mensis Octobris anno Domini mille-
simo sexcentesimo quadragesimo quinto, regnorum nostrorum Romani nono,
Hungarici vigesimo, Bohemici vero decimo octavo.
[ Links unter dem Text ] Ferdinandus
[ Halblinks ] Locus sigilli
[ Rechts ] Super plicatura membranae: Ad mandatum sacrae Caesareae maiesta-
tis proprium loannes Walderode
[ Halblinks ] Vidit Ferdinandus comes Curtius
[ Rechts ] Appensum sigillum maius in cera rubra.
Französische Vollmacht für Longueville, d’Avaux und Servien
[ Mittig ] Sequuntur exempla plenipotentiarum domini regis Galliarum
Louis par la grâce de Dieu roy de France et de Navarre, à tous ceux qui ces
présentes lettres verront, salut. Entre tous les biens dont Dieu, qui en est la
source, remplit les peuples, celuy de la paix estant le plus grand, les roys et
princes chrestiens sont d’autant plus obligés de la procurer à tous leurs sujects,
d’espargner leur sang et faire cesser tous les maux qui sont inséparables de la
guerre. C’est ce qui avoit porté le feu roy Louis le Juste, de glorieuse mémoire,
nostre très honoré seigneur et père, d’entendre aux ouvertures qui luy furent
faictes d’une paix générale; et bien qu’il soit décédé lorsque son autorité estoit
plus nécessaire pour accomplir cette sainte intention et que sa mort donnast
suject d’appréhender la continuation des troubles de l’Europe, cette crainte a
cessé, et l’on a bien espéré du publicq, lorsqu’on a veu la régence de nostre
royaume déférée à la reyne nostre très honorée dame et mère, dont la piété et
les autres vertus vrayement royales sont cogneues d’un chacun.
Et comme pour aviser aux moyens de parvenir à ladite paix généralle et icelle
traicter, conclure et arrester, il est nécessaire de commettre de nostre part
quelques personnages d’éminente dignité et capacité, sur l’expérience, fidélité
et affection desquels nous nous puissions reposer d’un affaire de si haute im-
portance , qui embrasse les intérestz de tant de roys, princes et républiques.
Sçavoir faisons que pour les bonnes et grandes qualités qui se
personnes de nostre très cher et très amé cousin Henry d’Orléans, duc de
Longueville et d’Estouteville, duc et pair de France, prince et comte souverain
de Neuchastel, comte de Dunois et de Tancarville, connestable héréditaire de
Normandie, gouverneur et nostre lieutenant général audit pays, cappitaine de
ministres d’Estat, de nostre très cher et féal le sieur Claude de Mesmes, comte
d’Avaux, commendeur de nosdits ordres, surintendant des finances de France,
aussy ministre d’Estat, et de nostre bien-amé et féal le sieur Abel Servient,
comte de La Roche des Aulbiers, conseiller en tous nos conseils, qui ont
rendu de grands services au feu roy nostre très honoré seigneur et père, de-
dans et dehors le royaume, et en qui nous avons une pleine et entière
confiance. Pour ces causes et autres bonnes et justes considérations à ce nous
mouvans, de l’avis de la reyne régente nostre très honorée dame et mère, de
nostre très cher et très aimé oncle le duc d’Orléans, de nostre très cher et très
amé cousin le prince de Condé et de nostre très cher et très amé cousin le
cardinal Mazarin, de plusieurs princes, ducs, pairs et officiers de nostre cou-
rone et autres grands et notables personnages de nostre conseil, nous avons
icelluy nostredit cousin, le duc de Longueville, en qualité de nostre premier
ambassadeur extraordinaire et plénipotentiaire, et les
et de Servient aussy en qualité de nos ambassadeurs extraordinaires et pléni-
potentiaires pour la paix générale, commis, ordonné et député, commettons,
ordonnons et députons par ces présentes, signées de nostre main, et leur
avons donné et donnons plein et absolu pouvoir, commission et mandement
de se transporter en Allemagne et conférer en la ville de Munster avec les
députés
pereur des Romains et le roy catholique, munis de pouvoir suffisant, des
moyens de terminer et pacifier les différens qui ont causé la guerre jusques à
présent, en traicter et convenir ensamblement, et sur iceux conclure une
bonne et seure paix; et de plus, nous donnons plein et absolu pouvoir à nos-
dits plénipotentiaires de traicter et conclure ladite paix audit lieu avec les
confœdérez et adhérens desdits Empereur et roy catholique, passer tels traités
et actes qu’ils adviseront bon estre, bailler tels passeports et sauf-conduicts
que besoing sera pour la seurté des allans et venans pour le faict dudit traitté,
et générallement faire, négocier, promettre et accorder par nosdits ambassa-
deurs et plénipotentiaires ou deux d’entr’eux en l’absence, maladie ou autre
empêchement de l’un d’iceux, tout ce qu’ils jugeront nécessaire pour le susdit
effect de la paix universelle, tout ainsi et avec la mesme autorité que nous
mesmes ferions et faire pourrions, si nous y estions présens en personne.
Jaçoit qu’il y eust chose qui requist mandement plus spécial qu’il n’est contenu
en ces présentes, promettons en foy et parole de roy et soubs
hypothèque de tous nos biens présents et à venir, de tenir ferme et accomplir ce
qui aura par eux esté ainsy stipulé, accordé et promis, et en faire expédier toutes
lettres de ratification dans le temps qu’ilz seront obligés de les fournir.
Car tel est nostre plaisir. En tesmoing de quoy nous avons faict mettre nostre
seel à cesdites présentes. Donné à Paris, le 20 me jour de septembre, l’an de
grâce mil six cents quarante-trois, et de nostre rèngne le premier.
Loménie, seillée du grand seau en cire jaune.
Französische Vollmacht für Servien
Louis par la grâce de Dieu roy de France et de Navarre, à tous ceux qui ces
présentes lettres verront, salut. Par nos lettres patentes du 20 me septembre
1643 nous aurions donné pouvoir à nostre très cher et très amé cousin Henry
d’Orléans, duc de Longueville et d’Estouteville, prince et comte souverain de
Neufchastel, comte de Dunois et de Tancarville, conestable héréditaire de
Normandie, gouverneur et nostre lieutenant général audit pays, à nostre très
cher et féal le sieur Claude de Mesmes, comte d’Avaux, commendeur de nos
ordres, surintendant de nos finances et l’un de nos ministres d’Estat, et à nos-
tre bien-amé et féal
conseiller en tous nos conseils, de traitter et conclure la paix généralle à
Munster en qualité de nos ambassadeurs extraordinaires et plénipotentiaires
pour en cas d’absence, maladie ou autre empeschement de l’un d’iceux estre
par les deux autres promis et accordé tout ce qu’ils jugeront nécessaire pour
l’effect de ladite paix; et d’autant que nostredit cousin, le duc de Longueville,
estant de retour en France, et ledit sieur comte d’Avaux prest à partir de
tentiaires et des Médiateurs de traitter avec ledit sieur comte de Servient sous
prétexte qu’il demeurera seul pendant quelque temps à l’assemblée, s’il ne
leur apparoissoit de nostre intention, et désirant faire cesser tout suject de
contestation et avancer la négotiation et la conclusion du traitté tout autant
qu’il nous sera possible. A ces causes et autres bonnes et justes considérations
à ce nous mouvans, de l’avis de la reyne régente nostre très honorée dame et
mère, de nostre très cher et très amé oncle le duc d’Orléans, de nostre très
cher et très amé cousin le prince de Condé, de nostre très cher et très amé
cousin le cardinal Mazarin, et autres grands et notables personnages de nostre
conseil, nous avons dit et déclaré, disons et déclarons par ces présentes, si-
gnées de nostre main, que nous voulons et entendons que ledit sieur comte de
Servient continue d’agir seul en ladite qualité de nostre ambassadeur extraor-
dinaire et plénipotentiaire tout ainsy qu’il auroit fait ou peu faire conjoincte-
ment avec ledit sieur comte d’Avaux, tant en vertu dudit pouvoir du 20 me
septembre que des présentes, lesquelles serviront audit sieur comte de Ser-
vient pendant le temps qu’il demeurera seul audit lieu de Munster, et
en tant que besoin est ou seroit, nous avons de nouveau donné et donnons
pouvoir spécial de négocier, promettre, accorder et signer seul tous traictez et
articles, et faire tout ce qu’il jugera nécessaire pour l’effect de ladite paix uni-
verselle , tout ainsy et avec la mesme autorité que nous mesmes ferions et pour-
rions faire, si nous y estions présents en personne. Jaçoit que le cas requît
mandement plus spécial qu’il n’est contenu en cesdites présentes, promettons
en foy et parolle de roy et sous l’obligation et hypothèque de tous nos biens
présents et advenir, de tenir ferme et accomplir ce qui aura esté par ledit sieur
comte de Servient seul ainsy stipulé, accordé et promis.
En tesmoing de quoy nous avons fait mettre nostre seel à cesdites présentes.
Car tel est nostre plaisir. Donné à Paris, le 20 me jour de mars, l’an de grâce
sur le reply: Par le Roy, la reyne régente sa mère présente, de
du grand seau en cire jaune.
Siegel und eigenhändige Unterschriften
(Siegel) |
Nomine domini electoris Brandenburgici
Ioannes co-
mes in Sain et Witgenstein etc. |
(Siegel) |
Nomine domus Austriacae Georgius Udalricus co-
mes in Wolkhenstain et Rodnegg |
(Siegel) |
Nomine domini episcopi Bambergensis Cornelius
Gobelius manu propria |
(Siegel) |
Nomine domini episcopi Herbipolensis ducis Fran-
coniae Sebastianus Wilhelmus Meel manu propria |
(Siegel) |
Nomine domini ducis
Bavariae
etc. Joannes Ernestus,
iurisconsultus |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Saxoniae lineae Aldenburgen-
sis Wolfgangus Cunradus a Thumbshirn consiliarius Aldenburgensis et Coburgensis |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Saxoniae etc. lineae Aldenbur-
gensis Augustus Carpzov, doctor, consiliarius Alden- burgensis et Coburgensis |
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Brandenburgici Culmba-
censis Matthaeus Wesenbecius, consiliarius electoralis Brandenburgicus intimus |
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Brandenburgici Onols-
bacensis Johannes Fromhold, consiliarius intimus |
(Siegel) |
Nomine domini ducis
Cellensis Henricus Langenbeck, consiliarius intimus |
(Siegel) |
Nomine ducis Brunsvico-Lunabrugensis Grupenha-
gensis Jacobus Lampadius, iurisconsultus |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Brunsvico-
Guelphebytani Chrysostomus Coler, doctor et consi- liarius |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Brunsvico-Luneburgici Calen-
bergensis Jacobus Lampadius, iurisconsultus, consili- arius intimus et procancellarius |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Megapolitano-Suerinensis pro-
prio et tutorio nomine domini ducis Megapolitano- Gustroviensis Abraham Keyser, doctor, consiliarius intimus |
(Siegel) |
Nomine domini electoris Brandenburgici tanquam
ducis Pomeraniae Stetini Matthaeus Wesenbecius, supra |
(Siegel) |
Nomine domini electoris Brandenburgici tanquam
ducis Pomeraniae Wolgasti Johannes Fromhold, con- siliarius intimus |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Wurtembergici Johann Conrad
Varnbüler, a consiliis regiminis secretioribus |
(Siegel) |
Nomine dominae landgraviae Hasso-Cassellanae vi-
duae intimus, manu propria |
(Siegel) |
Nomine
domini landgravii Hasso-Darmstadensis
Joannes Jacobus Wolff a Todenwartt, consiliarius, manu propria |
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Badensis
Durlacensis
Joannes Georgius de Merckelbach, consiliarius |
(Siegel) |
Nomine domini marchionis Baden-Badensis Joannes
Jacobus Datt in Dieffenau etc. |
(Siegel) |
Nomine domini ducis Saxo-Lawenburgici David
Gloxin, doctor |
48,7–49,2 (Siegel) – praefectus] In IPM- NF fehlen Siegel und Unterschrift Schneiders für Ha-
genau , Colmar, Schlettstadt, Oberehenheim, Kaisersberg, Münster im Gregoriental, Rosheim
und Türkheim; in IPM-NM, IPM-NE, IPM-NB ebenfalls, statt seiner siegelte und unter-
zeichnete Kress von Kressenstain in diesen drei Urkunden für die genannten Städte, in IPM-
NE an dieser Stelle, in den beiden anderen Urkunden weiter unten, s. dort.