Acta Pacis Westphalicae I 1 : Instruktionen, Band 1: Frankreich - Schweden - Kaiser / Fritz Dickmann, Kriemhild Goronzy, Emil Schieche, Hans Wagner und Ernst Manfred Wermter
DIE KAISERLICHEN INSTRUKTIONEN (1637–1645) BEARBEITET VON HANS WAGNER : 21 Instruktion für Bischof Franz von Würzburg und Bamberg, den Hermann von Questenberg und Dr. Johann Krane zu den mit Frankreich in Köln Wien 1637 März 1
Instruktion für Bischof Franz von Würzburg und Bamberg, den Hermann von Questenberg und Dr. Johann Krane zu den mit Frankreich in Köln.
Wien 1637 März 1
Or. in RK , Friedensakten, Fasz. 19, Konv. C fol. 51–71 ( A). – Ab-
schrift der fast gleichlautenden Instruktion Kaiser Ferdinands II. vom 22. I. 1637
ebenda, Fasz. 92 I fol. 110–130 ( B). – Konzept ebenda, Fasz. 19, Konv.
C fol. 7–40 ( K).
Diese Instruktion wurde schon am 22. I. 1637 in Regensburg für dieselben Unter-
händler ausgestellt. Von dieser Ausfertigung hat sich nur die Abschrift B erhalten.
K stellt ein hauptsächlich vom Kanzleischreiber Heinrich Hermann Carenott ver-
fertigtes Konzept für B dar, das dann mit den notwendigen Änderungen versehen auch
die Vorlage für A gebildet hat.
Ferdinandus tertius divina favente clementia electus Romanorum impera-
tor, semper Augustus ac Germaniae, Hungariae, Bohemiae, Dalmatiae,
Croatiae, Sclavoniae etc. rex, archidux Austriae, dux Burgundiae, Stiriae,
Carinthiae, Carniolae, Wirtembergae etc., comes Tyrolis etc. etc.
nostro Francisco episcopo Bambergensi et Herbipolensi, Franciae orientali
duce, necnon nobilibus honorabilibus doctis fidelibus nobis dilectis
libero barone a Questenberg et Ioanne Crane nostris respective camerario
et consiliariis imperialibus aulicis, oratoribus et plenipotentiariis nostris ac
tractatum pacis cum rege Franciae Christianissimo deputatis
Am 24. IX. 1635 wurden Franz von Hatzfeld, Bischof von Bamberg und Würzburg (1632
bis 1642), der Reichshofratspräsident Johann Ernst von Fugger und der Reichshofrat Ferdinand
Kurz als kaiserliche Deputierte zu den Friedensverhandlungen vorgesehen. Im Jänner 1637
wurden Fugger und Kurz durch die Reichshofräte Hermann von Questenberg und Dr. Johann
Krane ersetzt. Die beiden trafen Anfang April 1637 in Köln ein. Questenberg wurde später
durch Graf Ludwig von Nassau abgelöst, der am 6. XI. 1638 am Kongreßort ankam.
vel ad quem modum sese in dicto pacis negocio tractando gerere debeant.
[1] Dicti oratores nostri operam dabunt, ut quam primum tempus fuerit,
de quo peculiaribus literis nostris denuo monebuntur literasque fiduciarias,
mandata et instructionem hanc nostram unacum appositis scripturis acce-
perint, Coloniam Agrippinam locum huic negocio tractando deputatum se
conferant atque, ubi caeterarum quoque partium, quarum hoc interest, legati
et oratores eodem advenerint primaque illa salutationum officia inter ipsos
peracta fuerint (in quibus obeundis, ut cuique iuxta statum mittentium
debitum honorem haberi ac exhiberi cupimus, ita ne nobis vel authoritati et
summae post Sanctitatem suam eminentiae nostrae imperiali quicquam
derogetur, sed ubique decorum observetur, memorem ipsos curam gerere
volumus). Tum deinceps de mandatis exhibendis ac recipiendis agetur, ubi
dicti oratores nostri admodum diligentem sibi curam in iis, quae ex parte
regis Franciae adferentur, inspiciendis et examinandis, an rite subscripta et
sigillata, an ad eam generalitatem, quae per hunc pacis tractatum intenditur,
extensa sint ac, anne quo alio defectu laborent, adhibendam norint.
Post haec deinde de loco sive conclavi et die, quo conveniendum erit,
statuetur, in quibus uti et in aliis eiusmodi constituendis merito eius, quod
dicto domino legato apostolico commodum ac rectum decensque visum
fuerit, prima ratio habebitur.
[2] Ubi de his communi consensu iam constiterit, tum nostri, ut die et
loco praestitutis mature adsint, curabunt. Erit autem officii ipsorum, ut
priusquam rem ipsam aggrediantur, convenienti loco comprimis devote ac
religiose solemni adhibito ritu ad felicem huius negotii tam gravis successum
Sancti Spiritus invocetur auxilium, ut ille pro sua clementia oratoribus et
plenipotentiariis non minus voluntatem quam intellectum ad ea, quae ad
universalem pacis restaurationem conducunt, videnda et amplectenda in-
spirare et elargiri velit.
[3] His omnibus peractis ac ubi ad rem ventum fuerit, merito saepedicto
domino legato apostolico
Der päpstliche Nuntius in Köln war Kardinal Martio Ginetti ( 1585–1671), der zunächst bei
den Kaiserlichen in geringem Ansehen stand. Am 10. X. 1635 berichtete Fürst Bozzolo aus
Rom über ihn an den Kaiser: … li suoi natali sono vilissimi, la presenza abietta, le attioni
senza decoro e senza splendore, non ha minima prattica delle materie di stato, nissuna
cognitione d’historie e delli affari del mondo, è verbo ignorantissimo, non havendo mai
Roma eccetuata veduto altro che Veletri sua patria, n’essendo ci impiegato che in
materie curiali, è verbo per natura inchinatissimo a Francesi, sempre ha il ghignetto in
bocca; ma quello ch’è peggio di tutto, vien pregiudicato da ogn’uno per falsissimo …
( RK , Friedensakten, Fasz. 18 fol. 119 ). Über seine Instruktion vgl. K. Repgen, Haupt-
instruktion Ginettis.
deferentur. Qui citra dubium repetitis praeteritis causas, quae Sanctitatem
ad hanc legationem adornandam ac conventum hunc frequentandum
commoverint, quidque quomodo et ratione in eo tractandum sit, explicabit.
Ubi igitur de his quoque communi consensu convenerit, in quibus ut et in
caeteris omnibus oratores et plenipotentiarii nostri sibi cum plenipotentiariis
serenissimi regis Catholici diligenter ac confidenter communicandum sciant.
Tum nostri de nobis ac rebus postulatisque nostris sive scripto sive oretenus,
prout statutum de hoc fuerit, ita explicabunt:
[4] Tametsi nos quidem, si materia ipsa, de qua vel ii, quibuscum in hoc
conventu tractandum erit, considerentur, nullam causam habuerimus, cur
se oratores et plenipotentiarios nostros illuc destinaremus, quippe quorum
praedecessorem Romanorum imperatorem optimum et charissimum patrem
et dominum nostrum nuper defunctum gloriosae memoriae a rege Franciae
saepius ac ultro citra iustam datam causam petitum ac praesertim contra
pacem ultimo Ratisbonae initam
laesum ac lacessitum ac (prout dictum regem Franciae fateri necesse est ac
partim alias fassus est) tot ditionibus destitutum et post eius ex hac vita
discessum nos in solium ipsius divina favente clementia electos ante omnia
et, priusquam ad novum tractatum veniretur, in ea omnia sic erepta restitui
aequum fuerit. Et qui scientes dictam dilectionem et Maiestatem suam
Caesaream iam semel fructum pacificae intentionis, quem per dictam pacem
Ratisbonensem speraverat, frustratum esse, dubitare merito potuerimus, an
iterum tractandum esset? Nihilominus tarnen vel quia pacem et tranquilli-
tatem publicam non minus quam iamdicta dilectio et Maiestas sua Caesarea
desideremus, bella et contentiones, ex quibus tam ingentia mala proveniunt
et quae Christianos minime deceant, refugiamus. Atque idcirco postea quam
pax dissiluit, ad ea quae eidem restaurandae conducunt, aeque proni
propensique simus; in hoc etiam filialis nostrae observantiae, quam erga
Sanctitatem suam gerimus, affectum declarare voluerimus. Et quia, quod
caput est, nobis causae nostrae iustitiam quovis loco manifestare minime
grave sit, ac demum, quia rex Christianissimus semper prae se tulerit, se
quando ad pacem ventum esset, quae dilectioni et Maiestati suae Caesareae
ac Romano imperio eripiebat, restituere velle, ne nos communi bono
obsistere videremur, si huius tractatus qualecumque periculum vel laborem
subire abnueremus, ultro libenterque ad hunc conventum se dictos pleni-
potentiarios nostros mittere et pacis huic tractatui intendere voluisse. De eo
autem, quod Sanctitas sua pro paterna sua in Christianum orbem cura hunc
congressum iam ab aliquot annis urgere et promovere ac nunc tam splendi-
dam ad illum legationem adornare voluerit, tum etiam, quod reverendissimus
dominus legatus eius legationis onus et laborem in se susceperit, censere nos
utrique tam Sanctitati videlicet suae quam ipsimet domino legato apostolico
ab omnibus, quos hoc concernit, gratias agendas esse, prout ipsi nostro
nomine agent. Neque dubitare, quin reverendissima sua Paternitas, quo zelo
ipsa huic rei initium dedit, suaque Sanctitas paterne desiderat, eodem in
posterum adlaboratura sit, ut omnis hic labor optatum fructum habeat, qui
in aequa et stabili totius Christiani orbis pace et tranquillitate consistat, id
quod diligenter etiam petamus. Nec fore hunc difficilem laborem, si modo
aeque omnibus ac nobis ius et aequum placeat, ut quisque suum cuique
tribuat, et inprimis, quod perperam occupatum vel acquisitum tenet,
restituat data etiam condigna pro damnis et iniuriis illatis expensisque
causatis satisfactione. His enim praeviis turn deinde pacem veram concludi
ac de mediis, quibus ea firma et perpetua conservetur, dispici posse.
[5] Hanc nobis et summam et regulam tractandorum videri, secundum
quas rationes omnes nostras libenter directuri simus et alios dirigere
necesse sit, qui verum huius tractatus finem serio desiderent. Tametsi autem
ut haec qualia quantaque sint cognoscatur, vix fieri aliter videatur posse,
quam ut accurate omnia, quae praeteritis his proximis annis hinc inde gesta
ac inprimis ea, quae contra ius fasque commissa sunt quibusque alter ab
altero se laesum existimat, commemorentur, quo deinde ex regula prae-
memorata iudicium de iis fiat omniaque certis terminis et legibus includan-
tur ac definiantur. Nihilominus tarnen, quia id et longum nec sine nova
forsan offensione foret, quod fini huius tractatus omnino contrarietur,
supersedere nos iis omnibus commemorandis velle, quae citra magnum
incommodum nostrum et salva materiae ipsiusmet substantia praeteriri
possint. Atque idcirco ea, quae ante pacem Ratisbonensem firmatam acta
fuere (cuius conclusio in decimam tertiam Octobris anni millesimi sexcen-
tesimi trigesimi incurrerit) hic satius explicare nolle. Notum enim esse,
qua solennitate et quemadmodum per praedictam pacificationem Ratis-
bonensem proxime praeteritae contentiones compositae atque in hanc ipsam
pleraque etiam antiquiora coniecta fuerint, ex qua deinde universalis, firma
et sincera pax inter partes esse et perseverare debuerit. Quumque haec
pacificatio in promptu nec adeo multis capitibus comprehensa sit, quin
statim percurri possit, ideo haud difficile cognitu fore, quid cui restituendum
et pro quo satisfaciendum sit. Posse totam illam capitulationem legi si
placeat, sed forte nec hoc necessarium esse, quum in primo statim eius capite
summa reliquorum comprehendatur, quod ita habeat:
»Primo rex Christianissimus promittit, quod Romanorum imperatorem,
sacrum Romanum imperium eiusve status et ordines atque provincias
Maiestatis suae haereditarias neque per se neque per alios directe aut indi-
recte vel alio quocumque modo offendet neque rebellibus vel inimicis
Maiestatis suae Caesareae sacrique imperii, qui nunc sunt aut aliquando
declarabuntur, ope, consilio, pecunia, armis, commeatu vel quavis alia
ratione assistet, quin potius ad aequitatem illos respectum et obedientiam
debitam adhortabitur. Vicissim etiam Romanorum imperator promittit,
quod regem Christianissimum, regnum Galliae omnesque ipsius regis status,
ditiones atque provincias etc. neque per se neque per alios directe aut in-
directe vel alio quocumque modo offendet neque rebellibus vel inimicis regis
Christianissimi illiusque regni, qui nunc sunt aut aliquando declarabuntur,
ope, consilio, pecunia, armis, commeatu vel alia quavis ratione assistet, sed
potius illos ad aequitatem, respectum et obedientiam debitam adhor-
tabitur.«
[6] Hoc esse illud caput et summam, quo hic omnis tractatus collimare
debeat, quippe quod irrefragabilem et aequitatem et rationem contineat, a
cuius observatione, etiamsi nullum pactum interveniat, nemo nisi qui iusti
et honesti professus sit hostis, se excusare possit, quod ut et a reverendissimo
domino legato apostolico et a quocumque clarius cognoscatur.
[7] Inprimis, quoad hoc caput dicere et ponere nos id, quod stabili
aliquo fundamento nemo eversurus sit, nimirum fuisse illud non modo
sincere et cum optima intentione a saepedicta dilectione et Maiestate sua
Caesarea conclusum, sed postea impletum et observatum, quoad id illi per
regem Galliae licuit, id est donec prius non semel sed multipliciter ac
gravissime eidem a domino rege contraventum fuit vel potius, donec nimis
quam clare cognitum est et res ipsa docuit, non observari caput illud a rege
Galliae neque unquam observatum fuisse, quin nec intentionem eius obser-
vandi habuisse, quod ita comprobetur: Quia quo tempore in hoc caeteraque
huius pacis capita Ratisbonae in conspectu dilectionis et Maiestatis suae
Caesareae sacrique Romani imperii principum electorum, praesentibus etiam
et intervenientibus summi Pontificis nuntio aliorumque regum et principum
oratoribus per legatum suum Carolum Brulard de Leon
tebat et fidem suam dabat, eodem ipso tempore cum Gustavo Adolpho rege
Sueciae hoste iam tum declarato dilectionis et Maiestatis suae Caesareae
sacrique Romani imperii, qui et catholicae religionis inimicus esset, de
bello eidem inferendo tractabat, prout ex litera foederis cum eodem rege
postea firmati darum est.
2 do Quod tribus ipsis post mensibus, id est decima tertia Ianuarii anno
millesimo sexcentesimo trigesimo primo (ne forte cui dubium sit an volens
ac sciens hoc fecerit) Berowaldi novae Marchiae Brandenburgicae per
legatum suum Herculem baronem de Charnasse
commissariis dicti regis Sueciae in certa capita, quibus belli contra dilec-
tionem et Maiestatem suam Caesaream sacrumque Romanum imperium
societas conflabatur, concludi ac solenniter confirmari voluit. Quod quidem
supradicto Carolo Brulard de Leon, cum illi de eo post suum ex itinere
reditum Viennae obiectum fuisset, adeo grave visum est, ut quemadmodum
ipse fassus est, nullatenus posset credere, quin et detestaretur.
3º Quod hoc iniquum foedus non firmarit modo ac postea, prout circa
Ratisbonensem aequissimam pacem factum, continuo deseruerit, sed illud
re ipsa postea impleverit, quin plura etiam, quam eo ipso continebantur, non
in dilectionis modo et Maiestatis suae Caesareae sacrique Romani imperii,
sed et religionis nostrae catholicae offensionem manifestam praestiterit.
Etenim foedus illud, si litera inspiciatur, initum fuisse ad defensionem
suorum communium respective amicorum pro securitate maris Balthici et
Oceani, libertate commerciorum necnon et restitutione oppressorum imperii
Romani ordinum, tum ut fortalitia et propugnacula in partibus ac littoribus
alterutrius maris Oceani et Balthici vel in Rhetia extructa demoliantur et in
eum statum reducantur, in quo proxime ante hoc bellum Germanicum
fuerunt, ad quod rex Galliae certam solummodo pecuniae summam conferre
et conscriptionem militis ac necessariorum comparationem in suis terris
liberam permittere debebat.
[4º] At ab illo tum temporis, quando iam et propugnacula in Rhaetis
optima fide iuxta pacis Ratisbonensis praescriptum dimissa, iamque adeo
civitates omnes maritimae in inimici manibus, ii etiam, quos oppressos
querebantur, restituti fuerunt et cum praeterea illi tractatus ad compo-
sitionem gravaminum, si quae alia superessent, amice oblati fuissent ac ad
eosdem summus Pontifex invitaret, non cessatum ab armis aut quicquam ab
offensione dilectionis et Maiestatis suae Caesareae sacrique Romani imperii
remissum, sed potius omnes nervos magis magisque contra eandem et idem
sacrum Romanum imperium ditionesque eiusdem intensos fuisse.
5º Ad hunc modum non solum cum rege Sueciae in offensionem dilectio-
nis et Maiestatis suae Caesareae sacrique Romani imperii necnon augustae
domus nostrae Austriacae tractatum conspiratumque, sed peculiari quoque
conventione in hanc ipsam rem cum Hollandis actum et conclusum fuisse,
ubi etiam de provinciarum et ditionum a nobis et sacro Romano imperio
dependentium inter ipsos divisione constitutum fuerit.
6º Reges Daniae et Magnae Brittaniae in eandem hanc rem ab ipso
sollicitatos fuisse.
7º Demum ne quid intentatum relinqueretur, aditum etiam fuisse ad
immanem et perpetuum Christiani nominis hostem Turcam, cui ad paci-
fragium terrasque nostras invadendum aut, si id minus succederet, bellum
intendendum contra regem Catholicum, videlicet ut ea diversione im-
peditus minus dilectionem et Maiestatem suam Caesaream iuvare posset,
consilia suggesta et adhortationes adhibitae fuerint.
8º Pro eo quod rebellos et inimicos dilectionis et Maiestatis suae Caesareae,
qui declarati vel in posterum declarandi essent, non modo quacunque ratione
non iuvare, sed potius ad aequitatem, respectum et obedientiam debitam
adhortari debebat, contra fideles etiam et eidem assistentes ad alia omnia
impulisse et instigasse, de hoc ex legationibus et emissionibus ipsius, quas
ad sacri Romani imperii electores protestantes, ad plerosque etiam alios
principes, ut landtgravios Hassiae, duces Lunenburgenses, Megalopolitanos,
Pomeranum, Wirtembergensem, Dorlacensem necnon civitates imperii
liberas et alias
contra dilectionem et Maiestatem suam Caesaream habitis, ac nominatim
Hailbrunensem, Wormatiensem et Francofurtensem instituit
Gemeint sind die Tagungen von Heilbronn und Frankfurt vom 13. IV. und 15. IX. 1633, bei
denen Frankreich Verträge mit den vier oberdeutschen Kreisen und den Schweden abschloß
( J. Du Mont VI 1 S. 50/52 und 56/57), der Vertragsentwurf vom 20. IX. 1634 von Frank-
furt ( J. Du Mont VI 1 S. 78) und die Versammlung der protestantischen Stände in Worms
im Dezember 1634, die den am 1. XI. 1634 in Paris geschlossenen Vertrag ( J. Du Mont VI 1
S. 79/80) genehmigen sollte.
positionibus ubivis factis necnon ex literis, quae subinde interceptae et ad
manus dilectionis et Maiestatis suae Caesareae delatae sunt, constare.
9º Dum catholicos etiam tam electores quam alios principes, status et
civitates varie ab eo tentatos ac non neminem avulsum a dilectione et Maie-
state sua Caesarea fuisse, prout ex iis, quae Coloniae, Treviris, in Bavaria,
Leodii ac alibi acta fuerint, darum sit
Im Sommer 1633 kam es für kurze Zeit zu einem Neutralitätsvertrag zwischen Frankreich und
Köln ( W. Mommsen S. 137 Anm. 23. Maximilian von Bayern hat schon am 30. V. 1631
einen Vertrag zum gegenseitigen Schutz mit Frankreich abgeschlossen ( J. Du Mont VI 1 S. 14).
Literatur zu den bayrisch-französischen Verhandlungen der nächsten Jahre bei M. Doeberl
S. 23ff. und D. Albrecht.
10º Cum Trevirensi archiepiscopo et electore etiam de transferendo im-
perio adeoque de statu ipso eiusdem imperii immutando aliisque contra
idem sacrum Romanum imperium necnon et augustam domum nostram
Austriacam communicata et suscepta consilia fuisse, prout acta Trevirensia
manifeste docent .
11º Inductum deinde fuisse militem et iustos exercitus Gallicos in Alsa-
tiam ac plerasque eius civitates, oppida et fortalitia necnon et alias civitates
et episcopatus, ut Colmariensem, Basileensem, Spirensem, archiepiscopa-
tum Trevirensem, ex quo fortalitium Ehrenbrechstein praesidio Gallico
etiamnum teneatur, sub specie protectionis sub ditionem ipsius coactas vel
precio Suecis dato ut Philippiburgum necnon praecipua fortalitia recepta
fuisse
Im Bündnis von Ehrenbreitstein vom 9. IV. 1632 ( J. Du Mont VI 1 S. 35/36) wurde diese
wichtige Festung zusammen mit Philippsburg den Franzosen eingeräumt. Der Ehrenbreitstein
wurde am 12. VI. 1634 von ihnen besetzt, Philippsburg verweigerte die Übergabe, es wurde erst
am 13. I. 1634 von den Schweden eingenommen und im August desselben Jahres an Frankreich
abgetreten ( J. Du Mont VI 1 S. 74/75). 1634 wurden Teile des Elsaß und das Bistum Basel
von den Franzosen besetzt, in Speyer wurde Richelieu im September 1634 zum Koadjutor
proklamiert.
12º Ipsam civitatem Trevirensem vi oppugnatem et ereptam fuisse .
13º Et cum post memorabilem illam victoriam Nördlingensem Deo
opitulante haud difficile nobis futurum fuisset Suecicas ex imperio reliquias
profligare, eas partes a nemine alio quam illo hactenus fotas et sustentas
fuisse.
14º Quo tempore arma Gallica et iustum exercitum trans Rhenum ipsum
duxerit, nostros qui arcem Heidelbergae oppugnabant, vi deiecerit indeque
et ex ipsa civitate abire coegerit .
15º Fuisse quidem nonnullibi ab illo iactatum per cardinalem de Richelieu
residenti dilectionis et Maiestatis suae Caesareae, qui fuit in Gallia, Sebastiano
Lustrier
Joanni Carolo comiti a Schönburg
in Germania et in imperio occupabat vel recipiebat, non retinendi sed con-
servandi animo, ne videlicet in manus protestantium devenirent necnon
et ea intentione, ut pace facta ea restituerentur, occupare, recipere et tenere.
Idem etiam ipsum regem, cum dilectio et Maiestas sua Caesarea sub finem
anni millesimi sexcentesimi trigesimi quarti de eius attentatis per dictum
residentem suum Lustrier expostulari fecisset, per decretum et literas sub die
quinta Ianuarii mox subsequuti anni trigesimi quinti insinuare videri
dum ita ait, sibi ne per somnium quidem in mentem venisse terras vel arma
Maiestatis suae Caesareae infestare, sed ea solummodo, super quibus ius
habeat, defendere voluisse et animum quidem induxisse ad recipiendum sub
protectionem suam civitates quasdam, quae citra dubium melius in ipsius
potestate sint quam protestantium, quandoquidem exercitium catholicae
religionis in illis salvum sit et quia ipse non aliter quam cum bonis propositis
eas custodiat. At quem ille animum ad pacem et quae proposita habuerit, ex
eo apparere, quod quando cum serenissimo electore Saxone de pace, quae
postea anno millesimo sexcentesimo trigesimo quinto Pragae conclusa fuit,
tractabatur, quoties et quo propius res ad intentum compositionis effectum
spectare visa fuit, toties et eo ardentius ille omnem sibi lapidem ad eam
impediendam movendum putavit et movit, adeo ut precium licitationis et
sollicitationis suae religionem ipsam ponere et adpromittere non dubitarit,
effecturum se, si paululum modo res ista extraheretur, ut Augustanae con-
fessionis professio in regnum Boemiae necnon et in Austriam et alias pro-
vincias nostras haereditarias reducatur .
16º Ex eo etiam, quod orator, qui tum temporis Dresdae apud dictum
serenissimum electorem fuit, scripto profiteri ausus fuerit, pacem nec fieri
posse nec sperandam esse, nisi exterminata penitus ambitiosa illa sive cupida
regnandi domo (sic augustam domum nostram malevole appellando), ex
quorum utroque sicut et caeteris omnibus, quae in prioribus commemorata
sunt, et res ipsa nimium quam clare per praeteritos annos monstravit atque
etiamnum monstrat et loquitur, etiam istud, quae illi religionis quam allegat
cura fuerit et sit, perspiciatur. Et tarnen ita credi regem Franciae voluisse,
quod quae ipse, quae ipsius auxiliis Sueci dilectioni et Maiestati suae Caesa-
reae eripiebant, haec idcirco eriperent, ut postea restituerent, quae vulnera
infligebant ideo infligerent, ut mox curarent.
17º Nolle nos hic commemorare, quae anno proxime praeterito in Alsatia
gesta sunt.
[8] Haec igitur omnia, cum contra primum hoc capitulationis Ratisbonen-
sis caput directe et manifeste currant nulloque colore cuiusvis quaesiti
praetextus tegi vel defendi possint, idcirco postulare, ut quicquid horum
innovatum ac commissum est ac inprimis ut ea, quae in Alsatia, in archie-
piscopatu Trevirensi vel alibi contra huius proprie capitis tenorem vel in
fraudem eiusdem occupata sive aliter acquisita tenet, integre restituat
omniaque in pristinum statum reponat simulque et foedera et adhaerentias
quascumque a tempore statutae pacis Ratisbonensis in praeiudicium vel
fraudem eiusdem, cum quovis nostro vel sacri Romani imperii statu vel alio
quocumque extero rege vel principe ac nominatim illud Suecicum foedus,
item illud, quod cum archiepiscopo Trevirensi et principe landtgravio Hassiae
aliisve contractum habet, ea omnia missa faciat et illis inposterum renunciet.
[9] Nolle nos hic de proxime sequentibus 2 do, 4 to, 5 to, 6 to, 7 mo, 8 vo pacis
Ratisbonensis capitibus, in quibus quid cui ex partibus dandum ac redden-
dum, item de militis ex Italia deductione disponitur, quicquam commemo-
rare, tametsi in quibus regem Franciae iure merito accusare possemus,
complura commissa fuerint, cum quicquid horum est per subsecutas capi-
tulationes Cherasci factas finem acceperit.
[10] Verum cum capite 2 do quoad praetensiones ducissae Lotharingiae
declaretur, ne propterea tractatus pacis impediatur aut retardetur, dilectio-
nem et Maiestatem suam Caesaream condescendere, ut illae ad amicabilem
compositionem vel processum compromissi utriusque partis consensu
instituendum aut vero ad iudicialem Maiestatis suae Caesareae cognitionem
et decisionem, actis prius communicatis cum principibus electoribus imperii
et illorum voto audito intra semestre proximum a data investiturae (super
ducatibus Mantuae et Montisferrati videlicet) computandum, secuturam
remittantur et, ut proinde neutra ex parte iura lite pendenti alienentur, et
quod dux Carolus Gonzaga ei, quod sic amicabiliter terminatum et accep-
tatum dictum vel decisum fuisset, stare deberet, hactenus vero subsecuta
haud ita multo post morte dictae ducissae necnon variis intervenientibus
impedimentis huius capitis dispositio in effectum deducta non sit, hinc
expectari et curandum esse, ut nunc quamprimum ac intra semestre proxi-
mum huic rei initium et finis imponatur .
[11] Praeterea cum deinceps ab 8 vo capite peculiaribus capitibus saepe-
memoratae pacis Ratisbonensis, de quibusdam particularibus locis, rebus,
differentiis statutum sit, postulare ut id quoque, quod circa vel contra eorum
singula in eius pacis fraudem vel praeiudicium innovatum vel turbatum, in
integrum restituatur.
Veluti inprimis sit illud, quod capite 9º sub finem eius ponitur, omnes
supradicti videlicet Maiestas sua Caesarea, serenissimus rex Catholicus et rex
Franciae necnon et dux Sabaudiae et Mantuae ita armorum suorum rationem
instituent, ut in consequentiam huius belli sibi invicem sinistrarum suspi-
cionum rationabilem occasionem nullo modo relinquant, quod cum ad
copiarum militarium abductionem, quae statim facienda erat, pertineat. Ac
nihilominus notorium sit non modo tum temporis Casalli militem Gallum
relictum esse ac adhunc usque diem permansisse, sed postmodum maiores
copias in Italiam inductas et varia loca occupata fuisse iamque adeo bellum
in Italia adhuc geri, ut illi capiti, quod hoc in omnibus parcatur et praesidia
militaria quaecunque omnisque miles ex Italia educatur, eiusdem pacis
Ratisbonensis vigore postulare .
[12] Similiter cum capite 11º statuatur, quod rex Christianissimus inter
caetera etiam Pinarolum, quod veniet in possessionem et liberam disposi-
tionem ducis Sabaudiae, destructis simul et demolitis omni ex parte forti-
ficationibus noviter extructis restituere debeat. Huic vero capitulo manifeste
contraventum sit et contraveniatur, dum id oppidum et fortalitium in hunc
usque diem praesidio et ditione Gallica tenetur, postulare, ut id quoque
oppidum et fortalitium cum omnibus appertinentiis suis nobis et sacro Ro-
mano imperio, donec aliud circa quoad ducem Sabaudiae statutum vel con-
ventum fuerit, restituatur .
[13] Statui etiam capite 12 mo, quoad passus in Valle Tellina totaque Rhae-
tia occupatos ac loca et fortalitia ibidem munita, quod ea quamprimum deseri
et in statum pristinum, quaemadmodum ante hos motus bellicos erant, resti-
tui novaeque fortificationes demoliri quamprimum debeant ea conditione,
ut a nullo sub quocumque etiam colore vel praetextu occupentur aut forti-
ficentur, salvis etiam quoad hunc articulum iuribus, tractatibus et pactis
conventis quorumcumque. Cum autem contra hoc caput non modo antehac
dum passus Rhaetici occupati et denuo communiti fuerunt, sed vel maxime
superioribus proximis annis factum sit, dum tota Vallis Tellina per ducem
Roannensem
minus regem Franciae facere oportuerit, quo sincerius dilectio et Maiestas
sua Caesarea ut alia omnia ita et eos passus iam statim ab initio non attentis
nec propriis iuribus nec causis, quas quae serenissimus archidux Leopoldus
frater eiusdem felicissimae memorie allegabat, qui se inaudito, utpote de
cuius re maxime agebatur, illud caput concludi non debuisse contendebat,
restitui curavit. Et quo fidelius etiam deinceps rex Catholicus illius capitis
dispositioni stetit, cumque alioquin si aliter facere idque, quod rex Franciae
tentare voluisset, haud multo facilius factu illi fuerit, quando per Vallem
Tellinam illasque regiones binos iustos traduxit exercitus eosdem in pote-
state sua retinere. Eodem iure ut inde quoque regis Christianissimi copiae
deducantur passusque illi in pristinum statum, sicuti ex dicto capitulo con-
ventum fuit, reponantur postulare .
[14] Idem etiam Sueciae regem si viveret postulaturum esse et regnum
Sueciae postulare posse, si foedus cum illo contractum stet, ut ipse rex
Franciae stare vult, quandoquidem in eo de passibus illis liberis relinquendis
expressissime cautum sit.
[15] Ulterius denique caput 15 oppressum extare, quemadmodum cum
commissarii dilectionis et Maiestatis suae Caesareae allegassent, superesse
differentias et innovationes factas in territoriis civitatum et episcopatum
imperialium Metensis, Tullensis et Verdunensis, circa abbatiam Gorzensem
aliosque ibidem occupatos passus, loca et feuda imperialia, unde novi motus
facile pullulare possent, de hisce vero particularibus neque se instructum
neque notitiam habere orator regis Christianissimi respondisset et dilectioni
et Maiestati suae Caesareae expediens visum fuisset, ut commissarii ab utra-
que parte inter certum terminum et ad certum locum destinarentur, qui de
omnibus illis amicabili tractatione componerent, interim vero declarasset,
ut nihil ulterius contra iura imperii illis in partibus attentaretur aut alibi de
feudis imperialibus tractaretur aut componeretur .
[16] Postmodum vero instante oratore regio pro abducendo milite a
confinibus Franciae et pro demoliendo fortalitio noviter extructo in loco
Moyenwick deputati Caesarei respondissent dictum fortalitium iussu dilec-
tionis et Maiestatis suae Caesareae in feudo imperii omni iure permittenti
extructum ac proinde praesidio convenienti munitum remanere debere,
insuper urgerent potius demoliri fortalitia ex parte Gallorum in civitatibus
imperialibus Verdunensi et Metensi et quae id genus similia in illis locis
extructa, fortificata et occupata fuissent, in integrum restitui; a parte vero
oratoris Gallici fuisset replicatum fortalitia illa praedicta, si quae sunt, legi-
time fuisse extructa aliaque omnia a deputatis Caesareis allegata nullam
conquerendi causam continere, insistere vero se in prima sua instantia pro
demolitione antedicti fortalitii in Moyenwick contra voluntatem et consen-
sum episcopi Metensis, in eiusdem territorio ab imperialibus noviter extructi.
Et Caesarei deputati priora sua repetiissent et declarationem dilectionis et
Maiestatis suae Caesareae allegassent, quod fortalitium in Moyenwick ibi-
dem remanere et convenienti praesidio imperiali muniri deberet, usque dum
in conferentia super controversiis praedictis instituenda aliud, quid ordine-
tur. Ac tandem antedictus orator supradictis allegationibus suis insistens
subiunxisset de conferentia huiusmodi instituenda nihil se quidem in man-
datis habere, velle autem absque mora et per quam diligenter perscribere,
ut super illis omnibus particularibus peculiariter instrueretur. Ita demum
utrimque convenisse, ut a confinibus hinc inde militia abducatur nec propter
haec omnia effectus huius pacis ullo modo turbetur aut in posterum impe-
diatur. Cum igitur hoc etiam capitulo in regem quidem Galliae nihil omnino
iniquum statutum fuisset, quin ex eo, uti ex caeteris omnibus eluceat, vero
pacis ac tranquillitatis publicae studio in iis, quae indubitati iuris erant sui,
dilectionem et Maiestatem suam Caesaream ad amicabilem compositionem
ultro se obtulisse. Tanto magis regem Galliae decuisse, ut his saltem, quae
communi consensu circa haec particularia determinata erant, staret neque
contra quicquam innovaret. Quod cum ille minime fecerit, sed quam primum
potuit dictum fortalitium in Moyenwick vi adortus in suam potestatem
redegerit
constituerit
novis operibus extructis, tanto iustius nos modo non tamen revocationem
in integrum eiusmodi et priorum innovationum, sed ipsarummet etiam
civitatum et episcopatum praelibatorum necnon et abbatiae Gorzensis, quae
alias citra dubium ad nos et sacrum Romanum imperium spectant, resti-
tutionem integre et continuo citra ullam exceptionem faciendam postulare.
[17] Praeterea capite 16 to placuisse, ut dux Lotharingiae, qui occasione
huius ultimi motus ad sui status conservationem militem conscripserit, cum
suis ditionibus atque provinciis in hoc tractatu comprehendatur neque ullo
modo vel ratione a quoquam offendi vel molestari possit aut debeat, dum-
modo nec ipse quemquam offendat et utrimque in illa vicinia ea militiae
ratio instituatur, ut nulla suspicionis sinistrae occasio rationabilis cuiquam
relinquatur. Contra huius necnon et capitis 1 i fidem dictum serenissimum
ducem Carolum nulla data causa primum minis deinde vi, ut regi Franciae
praecipua fortalitia sua ac tandem sedem suam ducalem Nanceium traderet,
et ad alia iniqua adactum ac demum unacum tota domo sua ex omnibus diti-
onibus suis eiectum fuisse. Huic igitur et toti eius domui, ut quicquid ipsis
ab illo tempore ereptum fuit, unacum fructibus, nominatim etiam archivum
inde ablatum, plene restituat cassatis, etiam si quas qui ex nostris et sacri
Romani imperii principibus electoribus vel aliis statibus in nostrum et sacri
Romani imperii eiusve constitutionum praeiudicium dedissent, obligationi-
bus meritissimo iure postulare. Quibus consentaneum sit, ut singulis etiam
principibus electoribus et aliis principibus et statibus, qui uni alterive parti
sive ab initio sive successu temporis adhaeserunt necnon et exteris regibus
et principibus, qui se socios vel adiutores his vel illis praebuerunt, debite
caveatur et huius tractatus fide comprehendantur
Herzog Karl IV. von Lothringen aus der Nebenlinie Vaudemont war vor allem wegen seines
Eintretens für Gaston von Orléans in Gegensatz zu Frankreich geraten (vgl. S. 371 Anm. 1). Im
Juni 1632 rückten die Franzosen in Lothringen ein, am 25. IX. fiel Nancy. Karl IV. mußte
zugunsten seines Bruders Nikolaus Franz abdanken. Über die verwickelten Vorgänge in
Lothringen vgl. W. Mommsen S. 50ff., 88ff.
[18] Denique cum ex his omnibus notum manifestumque sit, quod quae
a tot annis nos et sacrum Romanum imperium eiusque fideles ordines et
status sanguinolenta et exitiosa bella unaque nobiscum totus Christianus
orbis passus est atque etiamnum patitur, eorum omnium maximam causam
rex Franciae dederit nulla re a dilectione et Maiestate sua Caesarea vel sacro
Romano imperio lacessitus vel laesus ac nulla etiam probabili vel rationabili
suspicione motus, adeo ut quae sic perpetravit, contra omne ius fasque
gesserit neque colore vel praetextu ullo excusari possit. Cumque per haec
dilectioni quidem et Maiestati suae Caesareae ac sacro Romano imperio
regnisque et ditionibus nostris haereditariis necnon principibus et statibus
nobis adsistentibus iniuria inaestimabilis et damna indicibilia illata, expen-
sae etiam, quae fidem et modum omnem excedant, causatae fuerint, idcirco
optimo iure et merito hoc etiam postulare, ut condignam nobis et sacro
Romano imperio eiusque ordinibus et statibus nobis adsistentibus pro iniu-
riis eiusmodi damnisque illatis et expensis causatis satisfactionem et refu-
sionem praestet. Quod eo etiam iustius contendamus, quia quum ante annum
elapsum pax Pragensis inter dilectionem et Maiestatem suam Caesaream et
serenissimum electorem Saxoniae eiusmodi coierit, quam omnes imperii
ordines acceptarunt et quae omnibus acceptanda sit, eam rex Franciae, qui
et ipse lenissimis conditionibus in ea comprehensus erat, non modo non
acceptarit, sed modis omnibus hactenus impugnare non desistat .
[19] Demum etiam, quum res ipsa docuerit hactenus et doceat, quam
parum ea, quae alias cum rege Franciae pacta et stabilita fuere, observata
sint, idcirco et quia ubi ad priora omnia nobis satisfactum fuerit, tum hoc
agendum erit, ut pax, quae inter nos convenerit, quam maxime firma et
inviolabilis reddatur, quam si quis velit non audeat neque possit violare.
Hoc postremum etiam in commodum et publicum omnium bonum postu-
lare, ut rex Franciae cautionem vel securitatem aliquam realem nobis praestet
aut modum aliquem assequendae eius securitatis monstret, quo pax haec
firma esse debeat, quae cautio a dilectione et Maiestate sua Caesarea, utpote
quae nullius contraventionis quoad promissa et pacta hactenus accusare
potuerit vel a nobis postulari non possit. Dilectioni quidem et Maiestati
suae Caesareae ante annos aliquot, quando cum serenissimo Hispaniae rege
Catholico foedus pro defensione sacri Romani imperii constituit et ad illud
caeteros quoque Christiani orbis potentatus, reges et principes invitavit,
hanc optimam et aequissimam huius firmitatis sive securitatis obtinendae et
conservandae rationem visam fuisse, ut inter comprehensos illo foedere
certa quaedam iudicii norma constitueretur, ex qua controversiae, si quas
inter ipsos exoriri contingeret, componerentur et ex qua norma in repu-
gnantes communia auxilia conferrentur. Nunc autem id quoque admodum
expediens et necessarium iudicare, ut quem summus Pontifex, eius quod sta-
tutum et pactum fuerit, violatorem invenerit, contra eundem, si monitus non
destiterit, se declaret, laesos vero hac pace comprehensos auxiliis suis adiuvet,
alios etiam ut idem faciant hortetur.
[20] Huc pertinet, ut de singulis in superioribus contentis tum nominatim
etiam de deductione militis ex omni parte facienda, item de relaxatione capti-
vorum aliorumque huc spectantium sic ordine clare et distincte transigatur,
caveatur, constituatur, ne ambiguitati detur ansa.
[21] Quod si oratores regis Franciae in universum adhaec dixerint, in
primis ad Ratisbonensem illam capitulationem quod attinet, quam nos pro
regula huius tractatus ponamus, eam praesertim quoad primum eius toties
allegatum caput minus legitime conclusum fuisse ob defectum necessariae
plenipotentiae, quae ad eam generalitatem sese non extenderit, et quod
propterea in eius locum Cherascenae postea capitulationes successerint; si
dixerint etiam iam antiquitus regno Galliae cum regno Sueciae foedus inter-
cessisse, cuius vigore iuvari regem illum a rege Galliae oportuerit; si deinde
iis, quas nos contraventiones vocamus, colorem per hoc obducere conten-
derint, quasi regi Franciae a dilectione et Maiestate sua Caesarea ac serenissimo
rege Catholico rationabiles et iustae sinistre de se suspicandi causae obiectae
fuerint, dum adverterit: Primo Legiones quasdam Germanicas in Italia
retineri contra ac conventum fuerit. 2 do Quia regina mater et frater in
Belgium recepti et defensi, quin ipsum etiam regem incitati et adiuti sunt.
3º Etiam alii status in Gallia ad rebellionem concitati. 4 to Quod horum
omnium dilectio et Maiestas sua Caesarea quoque particeps esse debuerit,
quae regi Catholico coniunctissima fuerit eique in omnibus velificetur.
Demum etiam quod rex Galliae imploratus a diversis statibus imperii, qui
se contra leges et libertatem Germaniae oppressos querebantur, deserere
non potuerit nec debuerit.
[22] Ad haec ita respondebunt oratores nostri: Ad primam obiectionem
quod spectat, qua capitulatio Ratisbonensis ex praetenso defectu plenipo-
tentiae necessariae oppugnatur
Der Friede von Regensburg, die Grundlage der vorliegenden kaiserlichen Instruktion, ist von
Frankreich nie ratifiziert worden, vor allem wegen des Einschlusses nichtitalienischer Belange.
Eine nach 1636 entstandene Protesterklärung Frankreichs gegen den Frieden von 1630 ist
gedruckt bei J. Du Mont V 2 S. 618.
etiam alias audiverimus, non potuisse tarnen credere, quod ipsi oratores
Gallici in hoc conventu quicquam de ea moturi fuissent quippe per quam,
si obiiciatur, rex se prodat ac fateatur non fuisse hanc intentionem suam, ut
pacem iustam et aequam cum dilectione et Maiestate sua Caesarea compo-
neret, sed ut sub specie eius illam deciperet et opprimeret, prout ex iam
dictis evadit clarius, quod quidem regem praesertim Christianissimum mi-
nime omnium decuerit. Hanc rem merito nobis hos ipsos tractatus ac quos-
cumque alios, qui cum rege Christianissimo instituendi sint, suspectos facere
debere, ut qui simili aliquo obiecto praetextu, quoties illi placuerit, in dubium
revocari possint. Dilectionem et Maiestatem suam Caesaream visis creden-
tialibus et mandatis oratoris turn temporis Gallici, quae eum ad pacem nobis-
cum componendam omnia, quae illuc conducunt, facienda instruebant, in
quibus etiam defectus si essent supplendi promittebantur, optima fide
tractatum super multoties dicta pacificatione Ratisbonensi instituisse ac
conclusam postea et rite firmatam implevisse. Non esse hoc moris nec ratio-
nem habere, ut in mandato quod publice editur singulorum punctorum,
super quibus tractandum sit, specialis mentio vel determinatio fiat, prout
quisque sciat in instructionibus legatorum ipsis, quid et quomodo specialiter
tractandum sit, committi. Certe dilectioni et Maiestati suae Caesareae nisi
de pace universali cum rege Galliae tum temporis tractare constitutum non
fuisse, id quod sat mature et in ipso statim tractatus limine oratori regio
expresse significari curaverit, quem tractatum ipse non modo non abnuerit,
protestari alioqui solitus, si qua in re instructus non erat (sicuti ex capite 15
eiusdem pacis non uno loco apparet), sed palam acceptarit, pollicitus etiam
si amplius requireretur mandatum, illud quoque se adducturum esse. Quum
postmodum etiam contestatus totum illud caput, cum formam eius tot idem
verbis quot superius relata sunt, conceptam Parisios misisset, ibidem a rege
approbatam fuisse. Et sane eiusmodi capitulum illud primum esse, quod ut
supra diximus irrefragabilem et aequitatem et rationem contineat, de quo
praecepta omnia divina et naturalia omnesque humanae leges mandent, a
cuius observatione, nisi qui omnis aequi et boni adeoque naturae professus
sit hostis, se ullatenus excusare nemo debeat. Adeo ut si rex Franciae oratori
suo quicquam huic contrarium mandarit, illi orator suus, si vir bonus esse
volebat, parere non debuerit. Ad Cherascenos vero tractatus, qui post-
modum inter deputatos commissarios fuere initi, quod attinet, nec scire nos,
quomodo huc illi adducantur, quippe qui non in eversionem sed confir-
mationem et executionem pacis Ratisbonensis fuerint firmati, prout in
limine eorum legentibus videre sit obvium. Non esse ergo causam, cur illa
toties nominata pax ex hoc capite in dubium revocari possit vel debeat.
[23] Ad foedus vero Suecicum quod attinet, quod regno Galliae iam alias
cum illo regno intercessisse praetendunt, nescire de quonam foedere intel-
ligant, illone quod decima tertia Ianuarii anno millesimo sexcentesimo
trigesimo primo Berowaldi percussum fuit, an de alio quopiam antiquiore,
quod non credatur, cum nullum hactenus productum sit ac neque in hoc de
illo ulla fiat mentio, quae intermittenda neutiquam fuerit, si ullum aliquando
foedus extitisset; et si extitisset, plane ab hoc diversum ac minime offensivum
contra imperium fuisse oportuerit, cum alias hoc novo foedere opus non
fuisset illudque ipsum non sexennale sed perpetuum esse oportuerit, si
videlicet illam, quam ipsi volunt, obligationem habuisset. At istud de decima
tertia Ianuarii anni millesimi sexcentesimi trigesimi primi, quinam antiquum
dici possit respectu eius, quod est antiquius? Nisi forte ex eo antiquius dici
placeat, quia tractatus de illo iam superiore anno inceperint, prout in eius
exordio commemorat. At etiam ante illa tempora de materia Ratisbonensis
pacificationis in Italia actum tractatumque fuisse, unde eadem, quae ex illo
obligatio inferri debeat, cum par utriusque sit ratio, adeo ut, si hoc ponatur,
alterutrum nostrum, nos videlicet vel regem Sueciae vel utrumque potius a
rege Franciae decipi oportuerit, qui eodem tempore diversis locis plane sibi
repugnantia cum utroque tractarit ac postea concluserit.
[24] Iam ad suspicionum causas, quae contra serenissimum regem
Catholicum colliguntur et in dilectionem et Maiestatem suam Caesaream
intenduntur, quod spectat, de iis legatos Catholicos responsuros dicent.
Dilectioni quidem et Maiestati suae Caesareae ac nobis, ut ille rex fuerit et sit
coniunctissimus et esse debeat ob tam multiplicia tam arctarum necessi-
tudinum vincula, ita rationes imperandi ab illo omnino separatas esse,
contraxisse dilectionem et Maiestatem suam Caesaream cum illo novum
foedus tum temporis, quando prius constitit et res ipsa docuit non servari
pacem Ratisbonensem initam esse regi Christianissimo novam ligam cum
rege Sueciae, concitari et foveri contra eandem et status imperii, auxilia
militum et pecuniae ingentia illis suppeditari, his invadi et occupari terras et
ditiones suas, denique nihil eorum omitti, quae ad perniciem et interitum
totalem eiusdem et dicti regis Catholici totiusque adeo domus nostrae
pertinebant; odiosum esse de his plura commemorare, ideo his talibus con-
sulto nos abstinuisse. Foedus vero illud non clanculum neque ad offensionem
cuiusquam, sed ad defensionem suam et sacri Romani imperii ac foedera-
torum initum atque inprimis quidem suae Sanctitati tum caeteris quoque
Christiani orbis regibus et principibus, quin ipsi regi Christianissimo oblatum
fuisse, prout pluribus in eo exprimitur, sic ut ex hoc nulla querendi causa
capi debeat. Ad legiones Germanicas quod attinet, similiter ad nos non
pertinere; sciri quod ante bellum exortum illae legiones illuc inductae
fuerint neque conventio Ratisbonensis unquam prohibuerit, quin rex Catho-
licus militem Germanum in Italia haberet, dummodo ne numerus ordinarius
excederetur ac ne suspicandi rationabiles causae praeberentur, quales propter
illas legiones nullo modo suscipi debuerint.
[25] Iam quod etiam reginam matrem et fratrem regis Christianissimi
receptos, defensos, adiutos conquerantur
Gaston von Orléans, der Bruder Ludwigs XIII., hat wiederholt bei Karl IV. von Lothringen
Zuflucht gefunden und Verbindungen mit Spanien angeknüpft. In Brüssel wurde am 12. V. 1634
ein förmliches Bündnis zwischen ihm und Philipp IV. geschlossen ( J. Du Mont VI 1 S. 73).
Die Königin-Mutter Maria von Medici hat sich zuerst in Brüssel, dann in Köln aufgehalten.
sentiamus, cum minus hoc ad nos pertineat; sciri quae et quam propinqua
inter regem Catholicum eamque domum generis sit coniunctio, contingere
interdum, ut inter amicissimos et domesticos aliqua oriantur dissidia. An
ille, qui cum iniuriam ferre non posset aut timeret, discessit, omni hospitii,
amicitiae et propinquitatis iure excludendus sit? Saepe iis ipsis, qui fugiantur,
esse consultissimum, ne in faciem illis resistatur. Idcirco cum regina mater
et frater regius hoc consilii, ut fugerent, sua sponte coepissent, hospitio
exclusos non fuisse, qui tamen invitati, qui incitati in filium vel fratrem non
fuerint, institutam fuisse a dilectioni et Maiestate sua Caesarea missionem,
qua reconciliare dissidentes conata sit, idem factum a rege Catholico, quod
si quae deinde illis praebita sint auxilia, non eo, quod illa ab ipsis postulata
fuerint, sed quia dilectioni et Maiestati suae Caesareae tot iniuriis a rege
Franciae lacessitae aliud facere non licuit, prout res et tempora loquantur.
[26] Atque idcirco non esse huic parem vel similem illam rationem, qua
rex Franciae status imperii, auxilium ipsius ut ipse ait implorantes, iuvandos
censuit, ubi dispar omnino sit causa et homines ac ubi nec ab hac nec ab illa
parte idem servatum sit tempus vel modus, prout ex rebus gestis iisque,
quae iam saepius inculcata sunt, horum omnium cuivis per semel sese offerat
iudicium. Ex his igitur omnibus nullam plane iustam causam offerri, cur non
in universum capitulatio illa Ratisbonensis in omnibus et per omnia a rege
Franciae observari debuerit.
[27] Quod si deinde ad particularia quaedam descenderint ac Pinarolum
quidem, de quo capite 10 pacis Ratisbonensis memoratur, titulo emptionis
legitime a se acquisitum, fortalitium vero Moyenwick, tanquam contra
consensum episcopi, in cuius territorio id situm est, extructum, merito a
se vindicatum, ditiones vero Lotharingicas ex variis domui illi affictis impu-
tationibus iure occupatas contenderint atque idcirco a restitutione haec omnia
excipere voluerint, prout velle et excepturos esse, alias ad aures nostras
perlatum est.
[28] Ad haec respondebunt oratores nostri: Inprimis Pinarolum quod
concernit, non consensisse ducem Sabaudiae in eum emptionis contractum
aut certe, si consensit, non nisi vi coactum consensisse, qua de causa con-
tractus revocandus sit. Atque ut volens consensisset, non id illi licuisse citra
voluntatem dilectionis et Maiestatis suae Caesareae tanquam domini directi,
cum ageretur de indubitato feudo imperii ad principatum Pedemontii
pertinente. Demum fuisse hoc contra expressam capitulationem Ratis-
bonensem, qua de eo § 11 statuitur. Nec satisfacere si dixerint illum articu-
lum, quoad restitutionem ibi expressam iam ante impletum fuisse, cum per
hoc praedictae rationes nostrae non evertantur et quum praesertim eam
emptionem isto violento modo tentari non oportuerit, si § finali capite 9
saepedictae capitulationis Ratisbonensis satisfacere volebant, quo cavetur,
ne quis alteri rationabilem sinistre de se suspicandi causam praebeat. Et
quum manifestum sit ex eo quod actum est, id quod actum est in fraudem et
praeiudicium iamdictae capitulationis atque adeo tranquillitatis publicae
actum esse, § de Moyenwick sciri dicent, quod iurisdictionis nostrae sit
sicuti totus ille episcopatus, de quo omnes hactenus episcopi rite a dilectione
et Maiestate sua Caesarea ac praedecessoribus eiusdem et nostris investiti
fuerint. Fuisse igitur in potestate illius, cum id reipublicae necessitas postu-
laret, fortalitium in illo extruere, quod rex Christianissimus nullo modo
destruere vel sibi vendicare debuerit. De quo idcirco etiam Ratisbonensi
pacificatione fuerit exceptum.
[29] Ad ditiones vero Lotharingicas quod spectat, nullam omnino iustam
earum occupationis vel detentionis causam afferri, nam quae praetenduntur,
iam pridem ab omnibus Christiani orbis principibus non partialibus explosas
esse, qualis sit illa feloniae ob matrimonium sororis obiecta
cuius promissi non servata fides, quae quidem si vera, quod non conceditur,
essent, tarnen ex hiis causis manum ditionibus a sacro Romano imperio
dependentibus inferri non debuisse. Sed nimirum veriorem eius invadendi
hanc fuisse causam, quod armis suis dilectionem et Maiestatem suam
Caesaream causamque ipsius sibi tutandam censuerit, id quod iure et ex
officio tanquam princeps imperii fecerit, aliter contra fidem et obligationem
peccaturus, verum cum de hoc ipso in dicta capitulatione Ratisbonensi ac
postmodum etiam in supradicta Pragensi pacificatione statutum sit
pluribus in iis videri possit, non posse nos deserere ipsius causam. Et sane
nec videre, nisi hic princeps integre ac plene suis restituatur, quomodo pax
universalis constitui vel subsistere possit vel debeat.
[30] Postremo si praetenderint, ut rex Christianissimus in haec postulata
nostra consentiat, aequum fore, ut nos vicissim iis, quae ipse e contra
postularit, benignum consensum praebeamus, ac proinde contenderint:
1º etiam Friderici palatini proscripti liberos; 2 do archiepiscopum et elec-
torem Treviri; 3º alios ab amnistia pacis Pragensis exclusos, quos ipse in
protectionem suam susceperit quique pro rebellibus nunquam declarati
fuerint, aeque in gratiam recipiendos et restituendos esse; et si 4 to reservare
vel acquirere sibi ius aliquod protectionis vel arbitrii aut voti quoad status
vel res imperii nisi fuerint, ostendent oratores et plenipotentiarii nostri
inprimis, quoad hoc ultimum de quo aliquando ex aula Romana ad dilec-
tionem et Maiestatem suam Caesaream relatum fuit, quam non modo iniqua
sed indigna ac plane omni rationi contraria petitio ista sit. Iniquam esse, quia
quod nunquam habuit petat, indignam quia nos parte imperii privare inten-
dat, contrarium omni rationi, quia per haec non pax sed perpetuum seditio-
num ac turbarum semen ponendum sit. Non ita imperasse dilectionem et
Maiestatem suam Caesaream, ut eius imperii quenquam poenitere debeat,
socio vel adiutore per Dei gratiam non eguisse nec nos egere. Si ut nobis in
Gallia hoc liceat, a rege Christianissimo petamus, quam in partem accep-
turus sit? Quod si haec ut est iniustissima et indignissima postulatio admitti
nullo modo possit, inde apparere, quo iure caetera, ut est liberorum palatini
proscripti, item archiepiscopi Treverensis ac demum ab amnistia exclusorum
restitutio flagitentur, de his etiam statuere proprium esse nostrum nec ad
alium ullum pertinere, praesertim externum regem. Quam potestatem et
arbitrium officio imperatori nostri muneris intrinsecum, etiam pacificatio
Pragensis inconcussum servet, contra cuius tenorem quicquam nobis vel
aliis adimi passuri nullatenus simus; cuius impugnandi rex Franciae tanto
minus causae habeat, quo recentiora severae castigationis exempla in eos,
qui contra ipsum deliquisse visi sunt, statuta fuere, memorentur Montmo-
rencius et alii .
[31] Quemadmodum igitur haec omnia tam in iure quam facto omnique
ratione ita fundata sunt, ut solido illo aliquo fundamento nihil illis opponi
possit, ita plenipotentiarios nostros iisdem omnibus, quoad poterunt firmi-
ter insistere, praesertim quoad punctum restitutionis, ut videlicet ea omnia
quae contra capitulationis Ratisbonensis literam et a tempore eius datae
cuiquam adempta, extorta vel aliter in praeiudicium et fraudem eius acquisita
rex Franciae tenet, ea integre et citra exceptionem omnem restituat omniaque
in eum, qui tunc erat, statum reponat, ab eo nullatenus eos recedere volumus.
Sub quo postulationis nostrae capite nominatim duces Lotharingiae totamque
illam domum comprehensos velimus, praesertim cum per pacificationem
Pragensem, quam pro secunda veluti regula huius tractatus ponamus,
aliud nobis facere minime sit integrum.
[32] Quum vero ad satisfactionem pro iniuriis, reparationem damnorum
datorum et expensarum causatarum refusionem quod attinet, eorum omnium
quae huc spectant, nulla condigna aestimatio nedum satisfactio videatur
posse fieri, quippe quae si computentur, modum omnem et fidem excessura
sint et quibus exolvendis forte nec regnum ipsum Franciae par sit futurum.
Idcirco et cum nihilominus omnino aequum et ad status publici conserva-
tionem plane necessarium sit, eum qui tam multipliciter tamque manifeste
et graviter contra omnia iura nos et nobis assistentes status adeoque uni-
versam Christianam rempublicam laeserit, non usquequaque impune nec
sine nota aliqua publica id ferre, sed eam saltem quam facile potest satis-
factionem pro iis praestare. Oratores nostri, si quoad caetera adversam
partem iuri et aequitati cedere adverterint ac si re tentata quoad hanc
satisfactionem non aliud quid amplius obtineri vel retineri posse viderint,
huc descendent, ut dicant: Tametsi episcopatus et civitates Metensis,
Tullensis et Verdunensis itemque abbatia Gorzensis alias omni iure ad nos
et sacrum Romanum imperium pertinere dignoscantur, cui iuri per hanc
postulationem praeiudicare nullatenus velimus, de quo etiam solemniter
protestandum erit, nihilominus tamen hoc in locum etiam petitae satis-
factionis et refusionis acceptae laturos nos esse, si nobis et dicto sacro
imperio rex Franciae dictos episcopatus, civitates et abbatiam nunc liberas
restituerit, quod nullatenus recusare possit, serviturum quoque idem istud
ad assecurationem pacis, quae citra huismodi pignus aliquod nunquam
satis tuta sit futura, eadem ratione et ex pari omnino causa ducatum quoque
Burgundiae ad augustam domum nostram indubitato iure spectantem
restitui ac demum convenientem aliquam summam pecuniae pro exsolutione
stipendiorum militarium numerari postulabunt. Atque in his quidem
omnibus tam quoad restitutionem quam assecurationem realem petendam
oratores nostri sibi omnino persistendum noverint. In aliis vero, si quid
minus obtineri possit vel si, quae praeterea occurrerint, de quibus in instruc-
tione minus expresse vel plane nihil dicitur vel quorum determinatio ex
temporum et successuum varietate dependet, ac nominatim si qui tractatus
ratione suspensionis armorum inferrentur, nature cum ad nos referre tum
ad suspensionem armorum quod spectat cum directoribus etiam armorum
et iis principibus electoribus, in quorum terris sedes belli erit, communicare
et responsa deinceps super iisdem nostra expectare volumus.
[33] Ac superiora quidem omnia oratores nostri domino legato apostolico
sic oretenus vel, si postuletur aut ita conventum fuerit, scripto proponent
et explicabunt, ea tarnen circumspectione adhibita, quae ad evitandas
maiores offensas et graviora aliqua incommoda in his talibus requiritur, ac
salva nihilominus in omnibus rerum ipsarum substantia, prout in perspecta
singulari fide, integritate et prudentia ipsorum quoad haec omnia confidimus.
[34] Ad haec cum excelsum collegium electorale in praesenti hac diaeta,
primo responso suo ad primam propositionem ipsi factam dato, ultro se
obtulerit, quod certos deputatos suos ad eosdem hos tractatus destinare
velit, qui in iis promovendis opera et consilio plenipotentiariis nostris
assistant, ac simul consilii causa circa tam formalia quam materialia totius
huius negocii quaedam suggesserit, ex adiuncto extracto dicti responsi
cognoscent, quemadmodum plenipotentiarii nostri et nos praedictam
oblationem ad eum nimirum modum, quo ea proponitur et prout ex
declaratione nostra desuper data, quae hic etiam apponitur, apparet,
acceptandam duxerimus. Hinc iidem plenipotentiarii nostri sciant sibi cum
iis, quos idem excelsum collegium ad assistendum ipsis deputabit, diligenter
ac confidenter communicandum ac ut res postulabit consultandum esse.
Meminerint etiam plenipotentiarii nostri sibi cum iis, quos ad tractatus
Suecicos deputaverimus, fiduciali et diligenti communicatione utendum
esse. Ad dominum legatum apostolicum quod attinet, sciant et meminerint
illi per eam quam suae Sanctitati abtulimus interpositionem mediatoris
solummodo partes, minime vero determinatoris delatas vel concessas
fuisse. Quemadmodum etiam ante hac suae Sanctitati significandum cura-
vimus, daturos nos plenipotentiariis nostris liberam facultatem casu quo,
quod Deus avertat, ob pestis vel belli vel alius gravioris causae super-
venientis accidens hi tractatus Coloniae, quo indicti sunt, continuari non
possent, de alio loco cum domino legato apostolico et caeteris partium
plenipotentiariis tractandi eumque, qui communi consensu commodior
videretur, acceptandi, ita vigore huius praedictam facultatem plenipoten-
tiariis nostris damus et concedimus, sic tarnen ne ea translatio Leodium
fiat, quam civitatem ab causas graves iam antehac etiam excepimus
Der Papst schlug zuerst Speyer, Mainz oder Lüttich als Verhandlungsort vor (Bericht des
Fürsten Bozzolo aus Rom vom 26. X. 1635, RK . Friedensakten, Fasz. 18 fol. 124f.).
Vgl. dazu das Gutachten der deputierten Räte über die Kommissäre und die Bestimmung des
Ortes vom 18. I. 1636, ebd. fol. 15f. Zu den Vorverhandlungen zum Kölner Kongreß vgl.
A. Leman, Les origines.
[35] Eandem facultatem ad hoc etiam, prout dictae Sanctitati suae
similiter antehac intimatum fuit, extendimus, ut casu quo aliquis ex alias
denominatis aliarum partium plenipotentiariis morbo vel alio quo casu
deficeret aliave causa, quo minus his tractatibus adesse posset, impediretur
ac alius in eius locum substitueretur, acceptandi et admittendi eundem,
si tarnen is, illi in cuius locum substitueretur, statu et ordine similis sit.
Quibus sic peragendis iidem oratores nostri non modo benignam nostram
voluntatem explebunt, sed bene etiam citra dubium de nobis et republica
deque ipsa Christiana merebuntur, gratiam eius apud nos, honorem apud
posteros et cumulatissima ex Deo praemia habituri.
Datum in civitate nostra Viennae die prima mensis Martii anno domini
millesimo sexcentesimo trigesimo septimo, regnorum nostrorum Romani
primo, Hungarici duodecimo, Bohemici vero decimo.
Fernandus ss.
L. S.
Vt. Ad mandatum sacrae Caesareae
P. H. a Stralendorff ss. Maiestatis proprium
Ioannes Walderode ss.